Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 140

[p. 668]

Over tijdschriften

Nexus
5de jaargang, nr. 11, 1995

Het tijdschrift van het aan de KU Brabant verbonden Nexusinstituut bestudeert het ‘Europese cultuurgoed in zijn kunstzinnige, filosofische en levensbeschouwelijke samenhang’. Qua opzet van de artikels valt Nexus wellicht nog het best te vergelijken met Tmesis, al is de aandacht iets meer algemeen-cultureel gericht. Slechts één redacteur, Rob Riemen, staat aan het roer. Alhoewel deze honderdzestig bladzijden tekst misschien niet echt aantrekkelijk ogen, bewijst het zeer gevarieerde aanbod van dit nummer dat de stijve boord toch enige bewegingsvrijheid toelaat.

Onder het thema Bildung (‘opdat de kritische geest wordt gescherpt’) kun je veel kwijt. Zo drukt Nexus een voor het eerst volledig in het Nederlands vertaalde brief af van Belle van Zuylen/Isabelle de Charrière aan haar neef Willem-René. Van Zuylen beschrijft haar visie op onderwijs in een tijdperk waarin de Franse aristocratie ook op educatief niveau een aantal vanzelfsprekendheden was kwijtgeraakt. Na de Franse Revolutie heeft een gedegen opleiding de vroegere genealogische zekerheden vervangen. Van Zuylen lijkt op te roepen tot een soort aristocratie van de geest. Ze verwerpt dat talenten gelijk zouden zijn verdeeld en iedereen gelijk is. Dat is echter een reden te meer voor haar om de noodzaak van intellectuele verantwoordelijkheidszin te benadrukken. Van Zuylen-kenners Pierre H. en Simone Dubois schreven ook een begeleidend essay over Belle van Zuylens pedagogische principes. Ze had een afkeer van een sterk normatieve opvoeding en stelde ontwikkelde overtuiging boven welgemanierdheid: ‘Aansporen tot het verwerven van kennis, het overdragen van inzichten en het bewust maken van ervaring zijn haar motieven.’

In een in essayvorm uitgewerkt interview van Rob Riemen gaat ook operaregisseur en docent Peter Sellars in op de notie ervaring. Net als Van Zuylen drukt hij twee eeuwen later zijn afkeer uit voor het passief cognitieve. Als docent wil hij voornamelijk de notie van ervaring uitdiepen: ‘Het typeert de crisis van de Westerse cultuur dat ons geleerd wordt hoe we naar het kunstwerk moeten kijken, waar we moeten staan om een correcte respons te geven etc., in plaats van hoe we door dat alles aan de kant te schuiven op een directe wijze een werk kunnen ervaren’.

Maatstaf
43ste jaargang, nr. 5, mei 1995

Enige maanden geleden werd Maatstaf ter vernieuwing geroepen. De meeste oude redactieleden namen ontslag. Redacteur Martin Ros zou de veranderingen voorbereiden. Enkele maanden later vormt hij echter nog steeds samen met Ronald Dietz de beperkte redactie. Van revolutionaire omwentelingen ook in dit nummer geen spoor. Integendeel: Maatstaf lijkt weer in slaap gedommeld, met bijzonder weinig bijdragen waarvan je verrast kunt opkijken.

[p. 669]

Yves T'Sjoen is deze keer de enige om de reputatie van Maatstaf te bevestigen als tijdschrift met aandacht voor Vlaamse literatuur. T'Sjoen bezorgt binnenkort een brievenboek en een verhalenbundel van Richard Minne. Hier publiceert hij een historische situering van Joris Vriamont, een schrijver wiens literaire wegen sterk parallel hebben gelopen met die van Minne. T'Sjoen situeert het werk van Vriamont tussen de traditie en de (modernistische) romanvernieuwing in Vlaanderen tijdens het interbellum. Ter staving van het moderne - ‘een geheel eigen “modernisme”, ontdaan van de avantgardistische uitwassen en bevrucht door een rijke lectuur’ - voegt T'Sjoen een aantal fragmenten uit de correspondentie tussen Minne en Vriamont toe waaruit hun beider belezenheid mag blijken. T'Sjoen gaat echter iets te veel in vogelvlucht over de teksten heen om me werkelijk te kunnen overtuigen van Vriamonts (en Minnes) ambigue houding tegenover het modernisme. Ook is wat hij onder het historisch modernisme verstaat een beetje slordig uitgewerkt.

De Revisor
22ste jaargang, nr. 3, juli 1995

Een jaar geleden verbaasde Botho Strauss intellectueel Duitsland door in een artikel in Der Spiegel zwaar uit te halen naar Duits links, haar pseudoverdraagzaamheid en haar Verlichtingsidealen. Strauss' stelling dat je beter rechts kan zijn, leidde tot heftige reacties. Zo vonden sommigen dat Strauss met zijn artikel neonazisme rechtvaardigde. De Revisor vult een nummer met reacties op het artikel. Is het een voorbeeld van een verderfelijke ongenuanceerde reactionaire houding, of een fundamentele intellectuele uitdaging voor zowel links als rechts?

Bijzonder jammer is dat De Revisor in laatste instantie van Strauss het verbod kreeg om een Nederlandse vertaling van ‘Aanzwellende bokkezang’ te publiceren. Uit de omschrijving die redacteur Anthony Mertens van het artikel geeft, valt onder andere de complexiteit op, zowel vormelijk als inhoudelijk. Dat maakt het des te moeilijker om over dat afwezige stuk te oordelen. Mertens vraagt zich af of de weigering van Strauss voor de publikatie aantoont dat de auteur afstand begint te nemen van zijn artikels. Heeft het dan toch niet de gevolgen gehad die Strauss voor ogen had? In verschillende bijdragen wordt de tekst van Botho Strauss afgetast op zijn ironische mogelijkheden. Frappant is bijvoorbeeld dat Strauss wel zwaar uithaalt naar de massamedia maar tegelijkertijd zijn artikel laat verschijnen in Der Spiegel met zijn miljoenenoplage. Maar zijn we dan niet al te druk in de weer om Strauss' blazoen vrij van smet te houden? Jacq Vogelaar en P.F. Thomése vinden van wel. Beiden drukken in een brief aan de redactie hun afschuw uit. Vogelaar: ‘Strauss mag zichzelf dan hoog hebben zitten, maar waarom zouden u en ik hem serieus moeten nemen? De reden kan niet zijn dat hij zich voorheen als theoretisch licht zou hebben gemanifesteerd.’

Hollands Maandblad
37ste jaargang, nr. 573-574, augustus-september 1995

Ene D. Kaaijpoel gaat op een interessante maar soms ook wat ongenuanceerde wijze in op de vraag of er in de kunst een bepaalde vooruitgang te constateren valt. Echt adequaat kan vooruitgang naar een welbepaald doel volgens Kaaijpoel maar gemeten worden wanneer kunst niet volgens haar eigen esthetische normen wordt

[p. 670]

geëvalueerd maar in termen van mimetische correctheid. In welke mate herken je in het kunstwerk de werkelijkheid? En net op dat niveau zou de kunst haar mogelijkheden definitief verloren hebben, omdat de ware mimesis ‘is overgenomen door de mediatechnologie, op weg naar de binoculaire virtual reality die alle vroegere afbeeldingen tot vlakke schimmen zal maken’. Qua techno-utopisme kan dit in ieder geval tellen. Kraaijpoel vult het begrip mimesis strikt in als louter en alleen afbeelding. Zijn bewering als zou de modernistische kunst de registratie van de werkelijkheid aan de fotografie overlaten is al te veralgemenend. Dient dan niet eerder de betekenis van mimesis verschoven te worden?

Net nu zijn wonderbaarlijke nieuwe roman The Moor's Last Sigh Rushdie als schrijver weer op de voorgrond heeft gebracht, gaat gewezen diplomaat en hoogleraar J. Brugman in op de mogelijkheden die Rushdie resten om de fatwah tegen zijn persoon op te heffen. In de Islamitische wetgeving blijken die bijzonder minimaal te zijn. Brugmans slotopmerkig dat het allemaal veel sneller was overgewaaid wanneer de Westerse wereld zes jaar geleden geen belang had gehecht aan seniel gewauwel van een ayatollah klinkt natuurlijk bijzonder bitter. De prijs die op Rushdies hoofd staat lijkt me nochtans een garantie om de fatwah blijvend ernstig te nemen.

Varia

Bzzlletin (24ste jg., nr. 226-227, mei-juni 1995) draait rond fantastische literatuur en hoe die inspeelt op de vage grens tussen de werkelijkheid en de verbeelding. Robert-Henk Zuidinga gaat wel heel vogelvluchterig en rommelig heen over de vraag hoe die spanning zich in enkele boeken van A.F. Th van der Heijden vertaalt. In Taal in de letteren geeft Zuidinga een reeks ‘halve werkelijkheden’ in Advocaat van de hanen. Het blijft echter bij een opsomming. De functie van al de verschuivingen in de leefwereld van Ernst Quispel komt niet ter sprake, buiten dan dat Van der Heijden de lezer een ‘onaangenaam gevoel van herkenning’ zou willen bezorgen. Op deze manier blijft het een gratuit literair detectivespelletje met als hoogste inzet: hoe echt gebeurd is het boek? Nochtans had Zuidinga eerder Van der Heijden zelf aangehaald, die zijn irritatie uitdrukte over het feit dat lezers van zijn boeken veel te snel bij het herkenbare willen uitkomen: ‘Juist die mensen zeggen altijd met grote stelligheid: “Het zijn realistische boeken.” Dat vind ik niet.’

‘Een kast om in te wonen’, het kortverhaal in briefvorm van Kris Wagner (Parmentier, 6de jg., nr. 3, voorjaar/zomer 1995) doet vermoeden dat zijn nieuwe boek er allerminst wezenlijk anders zal uitzien dan zijn vorig jaar verschenen debuut. Weerom ziet een recalcitrante, puberale twintiger zich heen en weer geslingerd tussen het vrouwelijke vlees en de filosofische geest: een filosofische versie van Adriaan Mole, helaas minder grappig. Het levert best vermakelijk maar ook meer wijsneuzig dan wijsgerig proza op. Nee, dan de andere Vlaming die in dit nummer vertegenwoordigd is. De voorpublikatie uit Kamiel Vanholes nieuwe roman doet reikhalzend naar Overstekend wild uitkijken. De verteller uit ‘Hoofdstuk Twaalf’ functioneert als een soort afsplitsing van de auteur, wat Vanhole in staat stelt een dialoog met de eigen tekst aan te gaan.

Het overzichtsartikel van G.F.H. Raat over W.F. Hermans' poëticale opvattingen (Literatuur, 12de jg., nr. 4, juli-augustus 1995) kan bijdragen tot de verklaring waarom diens werk op de meest contradictorische manieren geïnterpreteerd is. De een leest Hermans als

[p. 671]

een vroeg postmodernist (bijvoorbeeld De donkere kamer van Damocles biedt hiervoor wellicht aanknopingspunten), terwijl hij door anderen verguisd wordt als iemand die autoritair over zijn verhaal en de almachtige functionaliteit ervan waakte. Raat haalt aan dat in Hermans' werk meer en meer naar voren kwam dat net die schijnbare almacht maakte dat de schrijver een gedwongen afstand houdt ten opzichte van ‘zijn’ verhaal. Hermans' boeken zouden zich in een pijnlijk evenwicht tussen almacht en onmacht situeren. Raat plaatst op een overtuigende manier vraagtekens bij Hermans' befaamde mussen-vallen-niet-van-het-dak-als-ik-dat-niet-wil-uitspraak: ‘Via de literatuur denkt de schrijver zijn menselijke onmacht te kunnen compenseren. Vooral in het latere werk blijkt dat de literatuur deze hooggespannen verwachtingen niet kan inlossen’. Voorts staat in deze Literatuur een leuk stuk van Anthony Mertens over de recente verbolgenheid in Nederland betreffende het beleid van de openbare bibliotheken ten overstaan van poëzie en iets overbodigs over vertaalproblemen van het Nederlands naar het Zweeds. Als dat ons de Nobelprijs maar niet kost.

Jeroen Overstijns