Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 151

[p. 423]

Lucas Hüsgen
Soms voel ik het heel hard

Ivo Michiels (1923) debuteerde direct na de oorlog met de dichtbundel Begrensde verten (1946) en publiceerde in die eerste periode voorts enkele traditionele romans. De nochtans eerder sobere dan baanbrekende roman Het afscheid uit 1957 wordt vaak gezien als het keerpunt in Michiels' carrière in de richting van het experimentele werk, zoals De Alfa-cyclus, waarmee hij uiteindelijk een van de grootste prozaïsten van ons taalgebied werd. Het afscheid is het, in een trefzekere, kale stijl gestelde, Godot-achtige verhaal van Pierre Wesselmans, die marconist is op de Gambetta. Het schip ligt in de haven met een geheime staatsopdracht waarvan noch de lezer noch de protagonisten ooit de inhoud te weten komen. We zien slechts hoe de gehele bemanning elke dag opnieuw 's ochtends voor een briefing aan boord moet komen. Steeds blijkt het schip niet uit te varen en heeft Pierre Wesselmans weer een lege dag voor zich. Door de beschijving van Wesselmans' zinloze dagen heen vlechten zich in flashbacks de herinneringen aan oorlogsgruwelen in Vlaanderen en Duitsland.

Ivo Michiels, Het afscheid. Amsterdam/Antwerpen, 1960², p. 10.

‘Dus je was er niet bij?’ hield Jessen vol.

‘Neen. Maar soms heb ik het gevoel dat ik er bij ben geweest. Vandaag heb ik het gevoel dat ik er bij ben geweest, in Korea, bij de onderzeeër. Morgen heb ik misschien het gevoel dat ik ergens anders bij ben geweest. Soms voel ik het heel hard. Maar telkens als ik weer weet dat ik er niet bij ben geweest, voel ik toch ook dat ene. Ja, het is een overtuiging. Ze doet misschien pijn, maar waar is zij wel. Er bestaat slechts één enkel geluk, en dat bestaat in het toeval. Al het overige kun je uit de weg gaan. Maar het toeval ontloop je niet. Dat is nu het opmerkelijke aan het toeval. Het biedt je zelfs kansen. Het zal je wellicht eens overvallen, en dan telkens opnieuw, omdat je hebt opgelet. Het zal er nooit zijn geweest zonder dat je er blijdschap aan ontlenen mocht. Alsof niets van de wereld er ooit bij was waar jij bij was. Op dat ene moment. Zo moet ik dus steeds maar denken dat ik ja en dan weer nee in Korea ben geweest. Telkens als ik denk dat het niet zo was, ben ik alweer bijna daar. Het is een toeval. Het is de eindeloze herhaling van datzelfde toeval. Dat me behoedt. Het toeval van datzelfde ontkomen. Maar het is pas weer werkelijk een toeval als ik er niet ben geweest. En als ik er wel ben geweest, dan kan het niet bij toeval zijn geweest, zou je zeggen. Tenzij het mij mogelijkheden verschafte. Het kan enkel bij toeval zijn geweest dat ik ook toen ben ontkomen. Maar wat zal ik daar dan hebben gezien? En wat zal ik daar dan aan berichten hebben vernomen? Wat zal ik daar dan hebben ervaren als waren het mijn ervaringen? Wat is aan mij doorgegeven als bericht? Zal ik jou daarvan kunnen berichten? En is dat iets anders dan wat jou al bericht werd? Door de persagentschappen? Het toeval wordt daarbij pas werkelijk een geschenk als je het ook diep mag ervaren, alsof het je niet is toebedeeld door de persagentschappen. Alles wat er is gebeurd, wordt pas de moeite waard, als het de tik van het toeval meekrijgt. Ik leg het je zo meteen uit. Ook in datgene wat je niet hebt beleefd. Ik leg het je zo meteen uit. In alles wat je niet hebt beleefd.

[p. 424]

Ik wil proberen ook daaraan te ontkomen. Een onderzeeër is daartoe het meest geschikt. De onderzeeër is al een afscheid, en een lofzang op zijn toeval. Je moet een afscheid proberen te plegen van de dingen die je hebt meegemaakt. Of: van alles wat je hebt meegemaakt, zult meemaken, en daaraan ontkomen. Daartoe gebruik je het toeval. Dat je die ene uitgelezen kans biedt. Soms moet je je terugtrekken in alles wat er zou kunnen gebeuren. Dat zijn alle dingen die je overdag beter niet om je heen ziet. Ik trek mij terug in de onderzeeër en onderhoud contact met de wereld. Ik onderhoud het contact met de wereld, omdat ik zijn moeilijke omgang met het toeval niet accepteer. Ik accepteer zijn moeilijke omgang met het toeval niet, omdat het mij voor altijd in de greep moet houden. Ik moet door het toeval in de greep worden gehouden. Daarom ook moet ik je verzwijgen wat ik je verzwijgen moet. Ik moet afscheid nemen van alles wat ik zou kunnen vertellen over mijn belevenissen. Ik moet mij ook, ja, afscheiden van alles wat ik zou kunnen vertellen over de dingen die ik niet beleefd heb. Ik heb te veel dingen niet beleefd, hier in het duister. Een geschenk van het toeval. Ik ben zelden aan het daglicht getreden. Mijn waarheid is zelden aan het daglicht getreden. Het is mijn omgang met het toeval. Ik zou kunnen overwegen te doen alsof ik inderdaad in het vermaledijde Korea ben geweest. Dan zou je het geloven, als ik je vertelde dat de duur van onze verbintenis bepaald was op één jaar met mogelijkheid van verlengen. En dat ons een Amerikaans negerorkest te Pusan begroette met een nabootsing van het Vaderlands Lied. Of dat de mannen in vrachtwagens naar het transitkamp werden gebracht, en ik achterbleef, maar toch alles vernam. En zo vernam ik dat in de immense stad Taegu de 500.000 inwoners hun leven slijten in ellendige krotten. En dat de boeren in dat land zware lasten op een houten tuig in de vorm van een A dragen en toch tegen de steile hellingen op dartelen. En dat de wegen zeldzaam zijn, en die zeldzame wegen steken de rivieren slechts over op doorwaadbare plaatsen. En ik hoefde het niet te vernemen, ik kon het mij voorstellen: de hoogten werden systematisch met napalm en fosfor onder vuur genomen. En ik hoefde het niet te vernemen, ik kon het mij voorstellen: behendig verdwenen de Chinezen tussen de bergen en de rivieren. En ik hoefde het niet te vernemen, maar ik kon het mij nog niet goed voorstellen: inlandse dragers kauwden kalm op hun betel bij het puin van de verkoolde strohutten. Ik hoefde het niet te vernemen, maar dit kon ik mij voorstellen, omdat ik daar geen mogelijkheid zag te ontkomen: posities werden beschermd door ononderbroken mijnenvelden. Ik zag geen mogelijkheid te ontkomen: de doden lagen slechts bedekt met een dun laagje aarde. Ik zag geen mogelijkheid te ontkomen: de botenbruggen werden weggeslagen. Ik zag mogelijkheden te ontkomen, maar het was geen mogelijkheid om te ontkomen: bij een verkeersongeval in het centrum van een van onze steden wordt zeker niet zo snel opgetreden als

[p. 425]

bij kwetsuren van mannen in de compagnie. Ik zag mogelijkheden te ontkomen, maar het waren geen mogelijkheden om te ontkomen: de persagentschappen verspreidden geruchten. Zij zagen allen mogelijkheden te ontkomen, al wisten zij niet meteen waaraan: het Belgische bataljon bestond uit vrijwilligers, een sterke proportie idealisten. Zij hoopten allen op mogelijkheden om te ontkomen, maar dit was zeker niet de mogelijkheid om te ontkomen: de betekenis van de wapenstilstand kon door de bevolking verkeerd worden uitgelegd. Er was geen mogelijkheid om te ontkomen dan in het toeval: luister enkel naar je eigen bevelhebbers, luister enkel naar hen. Ook zij hadden het nodig om eindelijk te kunnen ontkomen: de Koreanen, zij waren trage werkers, zij waren weinig vindingrijk, maar zij volhardden. Nu zal ook ik volharden. Nu zal ik mij steeds ergens anders ophouden dan waar ik mij ooit heb opgehouden. Telkens als ik ben waar ik ben, neem ik reeds een voorschot op de volgende plaats waar ik zal zijn, en waar dan gestorven moet worden. Door anderen. Iedere plaats is bekleed met de uitnemende karaktereigenschap dat er moet worden gestorven. Door anderen. Er zijn geen plaatsen in de wereld waar dit niet voor opgaat. Maar dan voor de anderen. Je kunt proberen je ergens anders op te houden, maar telkens opnieuw worden de posities ook onderbroken door ononderbroken mijnenvelden. Dus niet alleen beschermd, maar ook onderbroken. De betekenissen van iedere mogelijke wapenstilstand worden vooral daar verkeerd uitgelegd. Ik zond berichten en ontving berichten, en ik begreep dat de berichten omtrent de wapenstilstanden als eerste verkeerd werden uitgelegd. Bij uitstek werden zij verkeerd uitgelegd. Maar waar de wegen zeldzaam zijn, waar zij slechts rivieren oversteken op doorwaadbare plaatsen, hebben de mensen weinig andere keus dan berichten verkeerd uit te leggen. Ze weten in zulke contreien, waar twee fuseliercompagnies heuveltjes in het westen zullen moeten prijsgeven, dat alle plekken wachten op iemands einde, iemands afscheid. Het afscheid van een ander. Iemand zal gedag zeggen aan allen die wij liefhadden, omdat ook wij moesten strijden voor diegenen die wij liefhadden, en omdat wij idealisten waren, ook als we ons dit maar inbeeldden zodat ook wij konden ontkomen, en geen onderzeeër van de Belgische marine zich ooit begaf in de Koreaanse wateren, of welke wateren dan ook. Maar ook dat zijn dan wateren waar je je afscheid voorbereidt, waar het einde zich het best laat verbeiden. Er bestaat dat ene enkele geluk: het toeval dat je ervan weerhoudt aan te treden op de plek van je afscheid. Dit alles zal ik me dus iedere keer voorspiegelen, opdat ik bij elke gelegenheid ontkom. Zo zal ik ook overal bij zijn geweest, en telkens weer. Dat voel ik heel hard.’

Jessen was rechtop gaan staan, duwde zijn handen diep in de zakken van zijn duffelcoat: dit was nu Wesselmans, Pierre Wesselmans, marconist op de ‘Gambetta’ iemand die maar beter niet voelde dat hij overal bij was geweest.