Drie schandaleuse spelen

IX. Naklanken

46. Bij onzen wete had de hierboven uiteengezette drievoudige enquête, die naar een welberekend plan schijnt te zijn ingesteld, geen andere gevolgen voor de Brusselsche rederijkers dan een angstpsychose. Volgens den voornaamsten getuige ten laste immers zijn die ‘arm bloeders ende heel slechte persoonen’, met wie hij ‘noyt sunderlinge conuersatie oft handelinge en heeft gehouden ende alsoe van hueren leuen ende

[p. XXXII]

regimente gheen ander attestatie en can gedoen’,⁽¹²⁶⁾ hem meer dan tienmaal te voet komen vallen, opdat hij het zaakje toch zou willen helpen in den doofpot stoppen en zij mitsdien niet gedwongen zouden zijn de stad te ontvluchten.⁽¹²⁷⁾ Een hunner liep zelfs met het handschrift van het spel ‘jn zynen boesem’ rond en raakte het kwijt toen hij op zekeren keer, door ‘droefheid’ overmand, te diep de kan had aangesproken.⁽¹²⁸⁾

47. Nog geen jaar later, evenwel, helpen ze al Die eerste bliscap opvoeren onder de leiding van Frans van Ballaer.⁽¹²⁹⁾ Hun drie schandaleuse spelen bleven echter verbeurd, al zullen het Boeck en het Mariacransken wel, net als het Corenbloemken, om teruggave van hun kostbare documenten verzocht hebben. Het verlies was trouwens niet onherstelbaar.⁽¹³⁰⁾ Van elk stukje kon de tekst inderdaad uit den mond der tooneelspelers opnieuw worden opgeteekend.⁽¹³¹⁾ Voor de Beruoete Bruers beschikte men op den koop toe nog over de rollen en over het ‘boeck’⁽¹³²⁾ ; voor Een spel van 2 Sotten, daarentegen, over het geheel⁽¹³³⁾ en voor Een Spel van 3 Sotten misschien ook.⁽¹³⁴⁾

48. Intusschen werd, bij Koninklijk plakkaat van 26 Januari 1560, den rederijkers over 't algemeen ‘scherpelijcken’ ver-

(126) Een hunner schijnt medeplichtig aan een moord: Bijlagen XVII 18-21 en XXII 34-36.

(127) Bijlage XVII 38-39 en 43-55.

(128) Bijlage XXI 21-27.

(129) Nl. Leers, Hans van Ballaer, Jan de Knubber, Peeter de Packere en Tielman. Cf. Rhetores Brux. II, p. 71 en supra, 34 n. 84 en 86. Elders werden de rederijkers ongenadig behandeld (J. Loosjes, a.w., p. 417 vlgg. en Dr. J. te Winkel, a.w., II, p. 452-465).

(130) Bijlage XXVI. Zooals K. Stallaert, a.w., p. 218, n. 1 meedeelt, werd dit merkwaardig rekest reeds gedrukt door Dr. F. Snellaert, Verhandeling etc. (Brussel, 1838), p. 161, n. 1, naar een afschrift van C.A. Serrure; deze laatste bezat eveneens een afschrift van het spel (cf. K. Stallaert, a.w., p. 207, n. 2), doch geen van beide kopijen wordt vermeld in 's geleerden Catalogue etc. (Brux., 1872-73, 2 dln.)

(131) Dit gebeurde alvast met de rol van Vrient ter noot uit het vooren naspel bij het Spel van 3 Sotten, zooals de haast phonetische weergave van het gesprokene bewijst; vgl. Bijlage XXII 57-62 en Bijlage XXVIII.

(132) Bijlagen VI 4-6 en VII 17-21.

(133) Bijlagen X 10-13 en XI 8-9.

(134) Bijlage XXI 26-27 en 47-48; zie ook supra, 42 n. 40.

[p. XXXIII]

boden, liederen te zingen en spelen te vertoonen, die niet vooraf door de overheid onderzocht en goedgekeurd waren⁽¹³⁵⁾ , terwijl de Brusselsche in 1561 nogeens afzonderlijk met een gelijkaardig veto werden bedacht⁽¹³⁶⁾ .

Voorts zal het aanleggen, juist nu, in 1561, van een ledenregister door het Boeck en het Corenbloemken vermoedelijk wet op bevel van hoogerhand geschied zijn, om dusdoende verdere enquêtes gemakkelijk te maken.⁽¹³⁷⁾

49. Voor den procureur-generaal, anderzijds, schijnt de affaire een minder gunstigen afloop te hebben gehad: tijdens de troebelen werd er hem inderdaad een grief van gemaakt, de rederijkers niet te hebben gestraft, zulks tegen de plakkaten en het categorisch bevel van den Kardinaal in!⁽¹³⁸⁾

50. Kregen de Kamers ten slotte hun geliefde stukjes niet terug, deze geraakten later, samen met de verhooren, in het bezit van Hendrik De Bloeyere, den Oranjegezinde, die van 1576 tot 1585 te Brussel een belangrijke rol speelde, o.m. als eerste burgemeester⁽¹³⁹⁾ . Een paar eeuwen nadien werden 's mans papieren in drie lijvige bundels gebonden doch, wat onze spelen en bescheiden betreft, op zeer slordige wijze (een

(135) F. De Potter en P. Borre, Gesch. der Rederijkerskamer v. Veurne (Gent, 1870), p. 33-36, deelen het stuk in zijn geheel mede (vgl. J. Loosjes, a.w., p. 436), doch plaatsen het een jaar te vroeg, evenals Dr. J.A. Worp, a.w., I (1904), p. 191 en Dr. J.A. te Winkel, a.w., II (1922), p. 463. Kort te voren had Philips II nog, bij brieve d.d. Gent, 8 Aug. 1559, den Raad van Brabant aangezet tot strenge handhaving van 's Keizers plakkaten tegen de ketters, een aansporing, die dit lichaam op 15 Okt. d.a.v. aan de Brusselsche magistraat overmaakte (Rijksarchief Brussel, Mss. div. 182, fol. 55 vlgg.). Op een dienovereenkomstig uitgevaardigd verbod wijzen Bijlagen XVII 56-60, XIX 39-41 en XXII 50-53.

(136) J. Loosjes, a.w., p. 437.

(137) Rhetores Bruxell. II, p. 47 en p. 68, n. 1; is het hiaat in het register van het Mariacransken (1555-1586) soms ook aan dezelfde oorzaak te wijten (ib., p. 73)?

(138) Bijlage XXVII: dit gewichtig document waaruit blijkt, dat de zaak onzer rederijkers geklasseerd werd, ben ik verschuldigd aan A.L.E. Verheyden, licentiaat in de geschiedenis (Gent), op dit oogenblik bezig met een aan nieuwe gegevens zeer rijke Geschiedenis der Doopsgezinden in Vlaanderen. Vgl. Rhet. Brux. II, p. 72 en p. 68 n. 1.

(139) Biogr. Nat., IV (Brux., 1873), col. 801-805.

[p. XXXIV]

echte chaos!),⁽¹⁴⁰⁾ zoodat daarbij wel een en ander moet zijn verloren gegaan⁽¹⁴¹⁾ . Uit den eersten bundel maakte C.P. Serrure zijn afschriften (een ervan zag het licht in 1838)⁽¹⁴²⁾, doch eerst in 1886 werd, heel terloops, de aandacht op de verbeurde spelen gevestigd⁽¹⁴³⁾ . K. Stallaert gaf intusschen slechts De beruoete broers uit (1891), zonder ook maar met één enkel woord van de overige corpora delicti te reppen⁽¹⁴⁴⁾ .

Wij onzerzijds hebben geoordeeld dat, na zooveel jaren, de drie steenen des aanstoots wel eens samen dienden te worden opgedolven, met al den aankleve van dien.⁽¹⁴⁵⁾ Mocht

(140) Rijksarchief Brussel, Mss. div. 182, fol. 116-137^v en fol. 224-263. Ziehier een staaltje van des samenstellers kunde (de niet genoemde folia zijn wit; de tusschen haakjes geplaatste aanduidingen ontbreken in het hs.): fol. 116 (rekest der Corenbloem = Bijlage XXVI); fol. 117^v-118 (proloog Barvoete Broers); fol. 119-119^v (3 Sotten, rol II); fol. 120-120^v(proloog 3 Sotten, rol I); fol. 121-121^v (2 Sotten, rol II); fol. 122-122^v (3 Sotten, rol I); fol. 123-123^v (3 Sotten, rol III); fol. 124-124^v (2 Sotten, rol I): fol 125-125^v (Proloog 3 Sotten, rol II); 126-137 Esbatement etc... Bovendien zijn de rollen in tweeën gevouwen, zoodat men den zwaren bundel voortdurend onderste boven moet keeren enz.

(141) Cf. supra, 35, n. 89; enkele verhooren schijnen te ontbreken (4 bij de Beruoete Broers en 1 bij de 3 Sotten; cf. supra 29 en Bijlage XVII 35).

(142) Cf. supra, 47, n. 130.

(143) J.J. Altmeyer, Les précurseurs de la réforme aux Pays-Bas II (La Haye, 1886), p. 163, n. 3.

(144) Cf. supra 23, n. 49; Dr. J.A. Worp, a.w., I (1904) en Dr. J.A. te Winkel, a.w., II ('22) laten het kluchtje onvermeld, doch Dr. G. Kalff. Gesch. der Nederl. letterk. III (Gron., 1907), p. 148 vlgg., prijst het zeer, terwijl Dr. J. Van Mierlo Jr., S.J., Gesch. v.d. Oud- en Middelnederl. letterk. (Brussel, 1928), p. 360 het als een onschuldige grap bestempelt, die verder mag onbesproken blijven.

(145) De zeer lastig te lezen hss. (vooral Bijlagen I-XIII, alsook proloog en naproloog bij de 3 Sotten; cf. supra, n. 125) hebben we letterlijk gereproduceerd (zie hierachter pp. 3-4, 7-26, 29-40, 44-47, 51-65, 69, 73-97; de rest is van ons; de 4 r. op p. 6 staan in het hs. bovenaan fol. 127) en daarbij de door ons overal opgeloste afkortingen alleen in de versregels schuin laten drukken (voirscreuen bleef meestal voirs). Met het doorgehaalde hebben we gèèn, maar met het in margine of boven den regel bijgeschrevene wèl rekening gehouden.
De namen der personages werden, buiten de versregels, eenvormig gespeld en gecursiveerd, bv. steeds: Fruminuer (Beruoete Broers, r. 68). Het 2de, soms het 3de gedeelte van 1 versregel (ib., r. 11 en 187) schreven we niet op het alignement. Ontbrekende versregels, of dito woorden, zijn vervangen door titteltjes. Nu nog enkele details over elk stukje.
De beruoete broers. R. 102 aenschouwen (: benouwen; hs. aenschou); r. 242 schont (bij Stallaert: schout; hs.: geen diacritisch teeken); r. 274 crapproen (zooals in 't hs.; bij Stallaert: capproen); r. 330 mesdaen (hs. mesda; bij Stallaert: mesdoen; cf. supra, n. 75); r. 335 verchocht (zooals in 't hs.; bij Stallaert: vercocht).
Een spel van 2 Sotten. Een der rollen is defekt (cf. n. 89). Het einde van een beurt blijkt uit een streep onder de eerste woorden van (den slotregel van) het gesprokene: dank zij dit hulpmiddel en de te herkennen rondeeltjes konden we het spel reconstitueeren. R. 2 (hs. die nae ij man stadt daer); r. 19 icke / (: clicke; hs. ic / tonsent); r. 86 allentenen (: steenen; hs. allentom); r. 161 uwelen (: gruwelen; hs. juweelen; het is wèl vreemd, dat zelfs de spil van het stuk - uwelen = ouwelen = hostiën - tot onherkenbaar wordens toe verminkt werd!); r. 176 dinghen (: bringen; hs. dinck).
Een spel van 3 Sotten. R. 51-52, p. 45, zijn haast onleesbaar. Over de rol van Vrint ter Noot cf. supra n. 131; we hebben ze leesbaar gemaakt en diplomatisch herdrukt als Bijlage XXVIII. R. 230 schijnt te kort en na r. 285 is een gaping. Onder elke beurt staat het rijmwoord van den medespeler, waarop de eerste spreker moet invallen. Aldus waren wij in staat, den tekst weer samen te stellen en corrupteelen te verbeteten. R. 30 ontrent fijn (rol v.d. gemaicten sot: ontrent fijn; rol v.d. gheestel. sot: presedent fijn); r. 48 beuindt (rol v.d. gem. sot: beuint; rol v.d. gheest. sot: bemindt); r. 118 tseijl nu (rol v.d. gem. sot: tseijl nu; rol v.d. gheest. sot: seyt nu); r. 139 ghetelt (rol v.d. opgebl. sot: ghetelt; rol v.d. gheest. sot: geweelt); r. 155 vraecht u (rol v.d. opgebl. sot: vraecht u; rol v.d. gheest. sot: waecht // nu); r. 289 ghenegen (rol v.d. opgebl. sot: gheneghen; rol v.d. gheest. sot: gegeuen).

[p. XXXV]

het ons gegeven zijn, er nog meer van dien aard aan 't licht te brengen, tot meerder jolijt van de stil aan talrijker wordende bewonderaars der rederijkers.

Brussel, 15 Sept. 1937.

Dr. W. Van Eeghem.