Forum der Letteren. Jaargang 1981
(1981)– [tijdschrift] Forum der Letteren[p. 143] | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Regelmaat en produktiviteit in een Austronesische taal J.C. AnceauxProduktiviteit van een morfologisch procédé lijkt over het algemeen alleen mogelijk, als zowel de vorm als de betekenis van nieuw te vormen woorden voorspelbaar zijn. Variaties in vorm, die direkt verband houden met de fonernatische samenstelling van het woord dat als uitgangspunt voor de formatie dient en derhalve in regels te formuleren zijn, verbreken de regelmaat niet, maar bevestigen die. Aan de semantische kant ligt de zaak vaak iets minder scherp. Vooral die procédé's die meer een grammatikale dan een semantische funktie hebben (transpositiekategorieën) laten vaak enige ruimte in betekenis toe. Vaak gaat onregelmatigheid in vorm met ruimere semantische mogelijkheden hand in hand: vormvarianten kunnen dan nieuwe betekenissen onderscheiden. Zulke onregelmatige formaties plaatsen zichzelf dan buiten de lijnen van de produktiviteit. Het is echter ook mogelijk, dat van een kategorie, die door overgrote variatie in vormen en/of betekenissen volkomen ongeschikt lijkt voor enige produktiviteit, toch gebruik gemaakt wordt om nieuwe woorden te formeren. Het ligt voor de hand, dat daarbij een zekere selektie zal gaan optreden, zowel in de vormen als in de betekenissen, maar ook dat een kategorie met grote variatie de mogelijkheid biedt meer dan één nieuwe procédé's te kreëren. Ter nadere beschouwing van dit laatste geven we hier een voorbeeld uit een Austronesische taal, het Wolio. Deze taal, die gesproken wordt in Indonesië in een deel van het ten zuidwesten van Sulawesi (Celebes) gelegen eiland Buton, heeft een lange literaire traditie en diende vroeger als rijkstaal in het sultanaat Buton, dat behalve dit eiland ook een aantal andere eilanden omvatte, alsmede een deel van het vasteland van Celebes.1. Het is onmogelijk - en gelukkig ook niet nodig hier een beschrijving te geven van wat het Wolio zo al aan morfologische mogelijkheden heeft. Vooral het verbale stelsel beschikt over een groot aantal kategorieën, zowel van flektionele als van derivationele aard. Als morfologische ‘middelen’ dienen hierbij een aantal prefixen, enige suffixen en een enkel infix. De formaties die ons hier zullen bezighouden zijn die met prefix po- en pe-. Wat het uitgangspunt voor deze formaties betreft, dit kan zijn:
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[p. 144] | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Ten aanzien van de betekenis en funktie der po-/pe- vormen kan men het volgende opmerken
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[p. 145] | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[p. 146] | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Levert een overzicht van de semantisch/funktionele mogelijkheden al een beeld op van verwarrende verscheidenheid, ook in vormelijk opzicht is de eenheid ver te zoeken. Allereerst is er de afwisseling van po- en pe-, waarvoor geen regel te geven is en die ook blijkt uit het feit dat van katanda ‘pruimpje’ zowel pekatanda als pokatanda worden gevormd, beide met de betekenis ‘een pruimpje maken’. Verder zijn er nogal wat formaties met andere afwijkingen: boke ‘bijeenbinden’ - pomboke ‘zijn koffers pakken, zich reisvaardig maken’ rua ‘twee’ - pendua ‘voor de tweede maal doen, herhalen’ kaadari ‘onderwijs’ - pengkaadari ‘studeren, leren’ (intr.)
De totale indruk die de hier genoemde feiten maken kan slechts de gedachte wekken, dat van produktiviteit van de po- en pe-vormen geen sprake kan zijn. Toch is dat niet - of beter gezegd: niet helemaal - juist. Allereerst zijn er enkele gevallen van nieuwe formaties (duidelijk nieuw, want gevormd van leenwoorden), waarbij het voorbeeld semantisch dicht in de buurt gevonden kan worden: po'isitirika ‘de was strijken’ van 'isitirika ‘strijken’, vgl. potapasi ‘de was doen’ van tapasi ‘(kleren) wassen’, pokikiri ‘zich de tanden laten vijlen’ van kikiri ‘vijl’ (uit Bahasa Indonesia), vgl. posusu ‘zich de oren laten doorboren’ van susu ‘naald om gaatjes in oren te maken’. Maar afgezien van deze incidentele gevallen, zijn er drie werkelijk produktieve series ‘uitgeselekteerd’:
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[p. 147] | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Een aardige bijzonderheid van de reciproke po-vorm en is nog dat de reduplikatie daarin een eigen nieuwe rol is gaan spelen. Geldt voor andere werkwoordsvormen de regel, dat reduplikatie van het basismorfeem een verzwakte, gerelativeerde betekenis geeft (bijv. mapiipii ‘een beetje ziek zijn’ van mapii ‘ziek zijn’) tegenover een betekenis van intensiviteit, herhaling, meervoudigheid bij reduplikatie van werkwoordstam (d.i. basismorfeem + prefix), bij de reciproke po-vormen is het juist basis-reduplikatie die meervoudigheid van het subjekt aangeeft, zodat bij deze vormen een neiging bestaat tot systematisch onderscheid tussen tweevoudige en meervoudige aktor.
Tenslotte kan nog worden opgemerkt, dat het nieuwe karakter van deze produktieve vormen blijkt uit de mogelijkheid ze toe te passen op vormen van de ‘oude’ soort, bijv. popotawai ‘elkander toelachen’ van potawai ‘toelachen’ een transitieve vorm van potawa ‘lachen’. Blijkbaar is er uit en naast een ouder, semantisch en formeel tamelijk ongeordend geheel een nieuw produktief systeem gegroeid, dat echter strengere regels van uniformïteit stelt aan vorm en betekenis. Leiden-Puncak-Jakarta, 1980 |
|