Forum der Letteren. Jaargang 1987

De bepaling van kwantiteit, een grammaticale vergissing W.G. Klooster

Er zijn grammaticale vergissingen die heel belangrijk zijn en ons de balk in eigen oog niet mogen doen ontveinzen (zoals die waarover Balk (1968) gaat), maar er zijn er ook die zo moeilijk te doorgronden zijn dat men geneigd is zich af te vragen in wiens oog de balk nu eigenlijk zit. De bepaling van kwantiteit lijkt mij er zo een.

Op p. 874 e.v. wordt in de ANS deze bepaling geïntroduceerd. Hieronder vallen constituenten van - zoals ik zal laten zien - zeer uiteenlopende aard. Het gaat hierbij enerzijds om wat traditioneel wel ‘bijwoordelijke bepalingen van hoeveelheid’ worden genoemd (ƒ 300, 1000 ton, 1,68 meter etc.) en anderzijds om bepalingen als volkomen, bijna, half, nauwelijks (bij Klooster e.a. (1974) aangeduid als ‘kwantificatie’). Ik zal hieronder nagaan in hoeverre er inderdaad aanleiding bestaat de beide typen van constituenten over één kam te scheren.

Welke aanwijzingen zouden er voor kunnen zijn dat het hier gaat om een en dezelfde soort constituent? Gezegd moet worden dat men in de desbetreffende paragraaf bepaald niet scheutig is met informatie in dit opzicht. Een aanknopings-

[p. 101]

punt dat ons geboden lijkt te worden - maar dan moeten we wel veel eigen interpretatie toevoegen - is de opmerking (p. 875) dat bepalingen als volkomen etc. ‘veel overeenkomst [vertonen] met bepalingen van graad als heel, tamelijk, enigszins, een beetje.’ Woorden als de laatstgenoemde kunnen, zoals bekend, altijd gecombineerd worden met gradueerbare (‘echte’) adjectieven, maar niet met pseudo-adjectieven als dood, klaar, onklaar, gereed enz. De laatstgenoemde kunnen echter wel voorafgegaan worden door ‘kwantificerende’ constituenten als volkomen. Dit wordt ook met twee voorbeelden geïllustreerd (p. 875: Die boom is bijna/* tamelijk dood; ik gebruik nu maar kortheidshalve een asterisk). Echte adjectieven laten in beginsel ook combinatie met ‘kwantificerende’ constituenten toe (vgl. Het gebouw is bijna mooi van lelijkheid, Naast hèm ben jij bijna lang). En hier zou men een parallellisme tussen ‘kwantificerende’ constituenten en ‘bijwoordelijke bepalingen van hoeveelheid’ kunnen aanwijzen. Dit vergt een redenering die als volgt luidt.

In principe kan een echt adjectief als bijvoorbeeld lang zowel door een constituent van het type 1,68 meter als door een bepaling van graad worden voorafgegaan. (Op p. 874 worden de voorbeelden gegeven: Hij is erg lang naast Hij is 1,68 lang.) Welnu, net als ‘kwantificerende’ constituenten kunnen bepalingen van hoeveelheid de plaats innemen van bepalingen van graad. Anders gezegd: de overeenkomst die in de ANS wordt aangewezen tussen bepalingen van graad en ‘kwantificerende’ bepalingen is gelijksoortig aan die tussen bepalingen van graad en bepalingen van hoeveelheid. En dat zou een reden kunnen zijn om bepalingen als 1,68 meter en bijna onder één noemer te brengen. Maar, zoals gezegd, hierin zit veel eigen interpretatie, en misschien hebben de auteurs wel helemaal niet zo geredeneerd.

Een andere reden, waarop overigens ook niet echt wordt gewezen, behalve via de naamgeving, zou kunnen zijn dat beide soorten van bepalingen wel iets te maken hebben met de notie ‘kwantiteit’. Immers, bepalingen als volkomen, bijna, half etc. suggereren veelal een zekere objectiviteit of meetbaarheid; ze geven een als het ware in procenten uit te drukken mate aan waarin iets het geval is. Volkomen gek betekent wel zo ongeveer hetzelfde als ‘voor 100% gek’, en half vol betekent ‘voor 50% vol’. Dit aspect van objectiviteit of kwantificatie, in oppositie tot de subjectiviteit en het gebrek aan meetbaarheid bij graadaanduidingen, hebben de ‘kwantificerende’ bepalingen gemeen met bepalingen van hoeveelheid.

Andere mogelijkheden kan ik niet bespeuren.

Er zijn daarentegen argumenten te over om aan te nemen dat de onderhavige door de ANS tot één soort gerekende bepalingen volstrekt niets met elkaar te maken hebben. Ik noem er enkele.

Ten eerste: de distributie van beide soorten constituenten vertoont meer verschillen dan overeenkomsten. ‘Kwantificerende’ bepalingen worden geselecteerd door pseudo-adjectieven en, in principe, alle echte adjectieven; bepalingen van hoeveelheid, kortweg ‘maatconstituenten’ (‘measure phrases’; zie o.m. Klooster (1972)), alleen door maatadjectieven, een subklasse van de zg. objectieve of parameteradjectieven, die op hun beurt behoren tot de echte adjectieven (zie Klooster 1976). Maatconstituenten komen voor als verplichte aanvulling op semicopula's (kosten, wegen etc), terwijl dat voor geen enkele ‘kwantificerende’ bepaling geldt.

[p. 102]

In de tweede plaats: een ‘kwantificerende’ bepaling in combinatie met een neutraliseerbaar adjectief maakt het adjectief niet neutraal; het betrokken adjectief blijft subjectief (d.w.z. een norm impliceren), maar combinatie met een maatcontituent neutraliseert; vgl.: Hij is lang - Hij is haast lang - Hij is 1,68 meter lang.

In de derde plaats: sommige maatadjectieven zijn weglaatbaar na maatconstituenten (niet-neutraliseerbare objectieve adjectieven, zoals warm en licht zijn, anders dan de ANS-auteurs lijken te menen, in beginsel niet combineerbaar met maatconstituenten), terwijl iets dergelijks zich bij ‘kwantificerende’ bepalingen niet voordoet; vgl.: Hij is 1,68 (lang) - Het water is 21 graden (*warm) vs. Hij is bijna *(dood), Hij is half*(klaar) etc. (ik abstraheer van ellipsen als Ben je helemaal (sc. gek)).

Tenslotte: vormen de ‘kwantificerende’ bepalingen, voorzover ik kan zien, een klasse op zichzelf, maatconstituenten vormen een subklasse van de constituenten die als specificerend complement kunnen fungeren (de term en het begrip komen in de ANS niet voor, maar zie bv. Klooster e.a. (1974), Pollmann en Sturm (1978) en Luif (1986)). Niet maatconstituenten die als zodanig optreden zijn bv. één pils en Arthur in resp. Dat gebaar betekent één pils en Onze cactus heet Arthur. Specificerende complementen zijn verplichte aanvullingen bij semicopula's (*Dat gebaar betekent, *Dat huis kost etc.) en zinnen waarin ze zo optreden, kunnen met hebben en zijn op een bepaalde manier geparafraseerd worden (‘Dat gebaar heeft een betekenis, die betekenis is “één pils”’, ‘Dat huis heeft een prijs, die prijs is vijf ton’ etc). Dit gaat niet op voor zinnen met ‘kwantificerende’ bepalingen. De subklasse der maatconstituenten kan bovendien in een bepaald type van-constructies optreden, die niet alleen een manier opleveren om specificerende complementen te onderscheiden van oorzakelijke voorwerpen maar die ook onderscheidend werkt ten opzichte van ‘kwantificerende’ bepalingen; vgl. De toren is dertig meter hoog - Een toren van dertig meter (hoog(te)) vs. Die bibliotheek is 20.000 boeken rijk - *Een bibliotheek van 20.000 boeken rijk; naast Die man is bijna dood hebben we niet *Een man van bijna dood, bijvoorbeeld.

Kortom, het invoeren van de bepaling van kwantiteit zoals in de ANS is gebeurd, levert geenszins een generalisatie over maatconstituenten en ‘kwantificerende’ bepalingen op, of een begripsverheldering voor de gebruiker, maar berust eenvoudig op een vergissing.

Bibliografie

Balk-Smit Duyzentkunst, F. (1968), ‘Het meewerkend voorwerp, een grammaticale vergissing’, in Levende Talen 243.

Klooster, W.G., H.J. Verkuyl en J.H.J. Luif (1974), Inleiding tot de syntaxis, 5e dr., Culemborg/Porz/Birmingham.

Klooster, W.G. (1972), The Structure Underlying Measures Phrase Sentences, Foundations of Language Supplementary Series, Vol. 17, Dordrecht.

Klooster, W.G. (1976), ‘Adjectieven, neutraliteit en comparatieven’, in G. Koefoed en A. Evers (eds.).

Koefoed, G. en A. Evers (eds.) (1976), Lijnen van taaltheoretisch onderzoek, Groningen.

Luif, J. (1986), In verband met de zin, Leiden.

Pollmann, T. en A. Sturm (1978), Over zinnen gesproken, 2e dr., Culemborg.