Den Gulden Winckel. Jaargang 21

[p. 119]

Het succesvolle boek

VAN hoeveel schrijvers, wier werken bij hun verschijning een plotseling en algeheel succes verwierven, bezitten wij niet de getuigenis, dat dit ongehoord gevolg voor henzelve even onverwacht als onverklaarbaar was? En hoeveel uitgevers zijn er niet geweest, die tijden lang aarzelden en tenslotte eerst noode de uitgave op zich wilden nemen van een roman of een bundel gedichten, vreezend voor een volslagen fiasco, dat een volledig succes zou blijken te zijn? Hoelang zocht Daniël Defoe niet tevergeefs naar een uitgever voor zijn Robinson Crusoë; en hoe voorzichtig is de uitgever niet van de Méditations Poétiques van Lamartine, als hij schrijft in zijn Avertissement: ‘nous n'en présentons qu'un très petit nombre à-la-fois, nous reservant, d'après l'effet qu'elles auront pu produire, d'en donner incessamment un second livre ou de nous borner à cette épreuve’. Spreekt Lamartine zelf niet van een ‘succès si inattendu pour moi, de ces Méditations, quand elles me furent arrachées, presque malgré moi, par des amis à qui j'en avais lu quelques fragments à Paris?’

Uit deze en dergelijke getuigenissen, die zich naar believen laten vermeerderen, blijkt wel heel duidelijk, hoe moeilijk het is om eenigszins juiste voorspellingen te doen aangaande het succes van een nog te verschijnen boekwerk. Maar juist hierom lijkt het mij dubbel interessant achteraf eens na te gaan, welke toch wel de kenmerkende eigenschappen waren, waaraan die werken hun populariteit hadden of hebben te danken en daarbij tevens te zien welke gevolgen zij hebben gehad, zoowel op litterair als op maatschappelijk gebied. Zonder nu rekening te houden met den volstrekt minderwaardigen sensatieroman, blijkt bij nadere beschouwing reeds spoedig, dat wij ‘het succesvolle boek’ in een drietal groepen kunnen splitsen. Het spreekt vanzelf, dat deze scheiding niet steeds in al haar consequenties doorgevoerd kan worden; dat er werken zullen zijn, die zoowel de eigenaardigheden van de eene als van de andere groep vertoonen, doch dit neemt niet weg, dat in algemeenen zin zoowel de oorzaak als het gevolg hunner populariteit van zóó gansch anderen aard zijn, dat zij een splitsing in drie hoofdgroepen volkomen rechtvaardigen. En wel in de eerste plaats: het actueele boek; doch actueel genomen in den ruimsten zin, dus niet alleen maatschappelijk, maar ook geestelijk en litterair. In de tweede plaats: het nationale boek, en tenslotte een groep, die ik nader zal omschrijven, doch die zich het best laat samenvatten onder het opschrift: volksboek. Het succes van deze groepen mag elkander evenaren, de oorzaak daarvan is wezenlijk verscheiden en ook de gevolgen zijn anders.

Het actueele boek, vooral wanneer het zich beweegt op maatschappelijk gebied, heeft in den regel een succes, dat verre uitgaat boven de werkelijke, objectieve waarde. Overigens spreekt dit vanzelf: immers al wat actueel is heeft, zoo niet uitsluitend, dan toch in de eerste plaats belang voor den tijd waarin het verschijnt, en juist die actualiteit is de typeerende eigenaardigheid waaraan het werk zijn geweldig suggestieve macht ontleent.

Soms is zoo'n boek - ik denk aan Upton Sinclair's Jungle - als een bruuske vriend, die plotseling ons wijst op ongedacht gevaar; nog vaker is het als de krystallisatie van gedachten en gevoelens, die reeds lang in hoofd en harten leefden, maar nog geen definitieven vorm gevonden hadden; is het als een antwoord op een nog onuitgesproken vraag. En evenals een glimlach glijdt langs de lippen van een kind, dat zich stamelend zocht uit te drukken, totdat moeder zijn gedachten raadde en zelf de woorden zei waarnaar het al zoo lang tevergeefs had gezocht; zoo gaat een blijde glimlach door de wereld als daar een dichter of een schrijver komt, die de gevoelens of behoeften van de menschheid instinctief geraden heeft. Dan blijkt geen oplaag groot genoeg, geen herdruk blijft onuitverkocht. Zoo ging het met Goethe's Werther en met Schiller's Räuber, met de Méditations Poétiques van Alphonse Lamartine, met de werken van Edmond Rostand en min of meer met Pallieter van Felix Timmermans. Het was alsof de menschheid wachtte op de overgevoeligheid van Werther en de edele rooverromantiek van Schiller na een eeuw van logica en koud verstand; op de weeke en oprechte melodieën van den droomer Lamartine na de dorre en conventioneele rethoriek der neo-klassici. De flonkerende geest van Cyrano de Bergerac, na een periode van zwaarwichtig realisme, de grove levensvreugde van den Vlaamschen boer, na een verfijnde decadentie, waren als een frissche koelte op een zwoelen zomerdag, waarnaar de menschheid onbewust al tijden had gesnakt.

Naast deze litteraire werken staan: de Negerhut van oom Tom, door Beecher Stowe, un mémoire de Solferino van Dunant, J'accuse van Zola, Max Havelaar van Douwes Dekker, allen zich bewegend op maatschappelijk gebied, maar daarom niet minder ‘actueel’. In het simpele verhaal van Beecher Stowe en in de ‘Herinnering’ van Dunant trilde het medelijden der beschaafde menschheid; in Zola's vlammend protest gloeide de verontwaardiging der halve wereld; Max Havelaar joeg een ‘rilling’ door het land. Doch hun succes, ofschoon geweldig, was slechts kort. Velen zijn voor goed

[p. 120]

vergeten, hoogstens leeft hun naam nog als een legendarische herinnering voort. En zelfs degenen, die nog steeds gelezen worden, zijn niet meer de populaire werken van voorheen. Immers zij vinden thans enkel nog bewonderaars voor zoover zij objectieve litteraire waarde hebben, die aan geen tijdvak is gebonden - derhalve bij een vrij ontwikkeld maar betrekkelijk klein publiek. Zelfs Goethe's Werther, ofschoon een boek van onvergankelijke waarde, wordt weinig meer gelezen, vooral wanneer men zich bedenkt, dat het eenmaal het succes, ja mode-werk was van zijn tijd! Hoe staat het echter met de gevolgen van het actueele boek? Zij zijn ondanks den korten duur van zijn succes onoverzienbaar. Ook de bloesems van den perelaar bloeien niet lang, doch hun vruchten zwellen, zwellen tot eenmaal in den herfst de takken buigen onder 't rijpe ooft. - Het boekje van Dunant is al sinds lang vergeten, doch het roode kruis volbrengt zijn liefdetaak over de gansche wereld en zijn simpele banier is op het slagveld als een stille wijkplaats voor het laatste restje menschelijkheid. Weinigen slechts hebben de Negerhut van oom Tom nog zelf gelezen, doch de afschaffing van de slavernij is het indirecte gevolg, zooals de vrijspraak van Dreyfus door J'accuse werd bewerkt, en een menschwaardiger bestuur van Indië voor een gedeelte is te danken aan het boek van Multatuli. - Werther, die Räuber, de Méditations en in minder sterke mate ook het werk van Rostand beduiden een nieuwe periode in de litteratuur; zij zijn als het klaroengeschal, dat de komst van een vernieuwde en verjongde kunst verkondigt; zij zijn als de magistrale inzet van een nieuwe symfonie.

Daarentegen is de populariteit en de beteekenis van het nationale boek van geheel anderen aard. Het is het beeld waarin de natie zichzelve herkent, met haar deugden en gebreken, haar humor en sentimentaliteit, haar geluk en haar mateloos leed. In de burgerlijke romantiek van Dickens, in den groven humor van Hildebrand, in den tintelenden geest van Daudet en de blague van Tartarin, in den goedmoedigen spot en de sentimentaliteit van Reuter en in de smartelijke tragedie van Raskolnikow hervindt een elk de eigenaardigheden van zijn eigen volk. Het boek wordt ons als een vertrouwde, die wijst op onze fouten zonder onze deugden te vergeten; en de schrijver, die een vriend van allen bleek te zijn wordt tot een nationale held. Bij Dostojewski's dood werd hem een eer betoond, voorheen slechts aan een czaar bewezen. Uren aan uren liep men door den regen om het nieuwe nummer van het tijdschrift waaraan Dickens werkte af te halen, en in Engeland alleen verschenen binnen twaalf jaar vier millioen exemplaren van de Pickwick-papers. Van Hildebrand's Camera waren meer dan zestig herdrukken noodig. - Doch niet alleen in eigen land, ook ver daarbuiten verwerft het nationale boek zich onvergankelijken roem. Oorspronkelijk geschreven vóór de natie, wordt het spoedig een boek van de natie, een soort nationaal bezit, gemeengoed van het gansche volk. En wanneer men in het buitenland een indruk krijgen wil van menschen, zeden en gewoonten, dan grijpt men naar zoo'n boek, zooals men grijpt naar het portret van den persoon dien men wil leeren kennen. Ook voor de groote massa, die slechts leest als tijdpasseering, vormen de typische eigenaardigheden, de markante verschillen met eigen zeden en gewoonten een machtige bekoring, terwijl de algemeen-menschelijke grondtoon het boek toch voor allen begrijpelijk maakt. Is het dan wonder, dat zoo'n werk in alle talen van de wereld wordt overgezet; dat het lezers vindt tot in China en Japan?

Ook het succes der nieuwe Russische romans is voor een zeer groot deel hieraan te danken. - Geschreven in een tijd van overgang en lijden, zijn zij de diepe en toch monumentaal gehouden analyse der tragedie van Rusland en den Rus, belangrijk voor de gansche wereld, doch in de eerste plaats voor de bevolking zelf. En de gevolgen blijven niet uit. Want door het volk aan zichzelf te openbaren, opent het eerst recht de mogelijkheid tot genezing. - Zóó kan het waarlijk nationale boek, behalve een succes, dat duurzaam blijft zoolang de taal van den auteur niet veroudert, cultuurhistorische gevolgen hebben, die - in bepaalde omstandigheden - eenvoudig niet te overzien zijn.

Tenslotte rest ons nog, als laatste groep, het volksboek, dat niet slechts een afbeelding is van de natie, die het schiep, doch het grove spiegelbeeld der gansche menschheid; niet ontleed tot in haar diepste roerselen, haar smartelijke tragiek of goddelijke verlossing, zooals het werk van Aeschylus, van Sophokles, van Dante, van Shakespeare of van Hebbel, maar verwrongen door de grillige fantazie van den dichter tot ideaalbeeld of karikatuur. De hoofdpersoon wordt tot een ‘type’, de samenleving tot een ‘sprookje’. Als de schrijver den heroischen, edelen kant van het karakter van zijn held belicht, wordt deze tot een godmensch, zooals Robinson Crusoë en Sherlock Holmes; ziet de schrijver zijn komische zijde, dan wordt hij een karikatuur als Don Quichotte of Uilenspiegel. Ook de samenleving verhult hij in den bonten sluier van zijn fantazie, zoodat ze wordt tot fabel of tot sprookje, gelijk de Arabische nachtvertellingen, de sproken van Andersen, de fabels van Aesopus, en het epos van den vos Reynaerde. Doch juist dóór die rijke fantazie,

[p. 121]

waardoor de ernst en de bitterheid van het leven werd gekleurd, zijn het boeken van eeuwige frischheid en jeugd, bij wier edel heroïsme onze polsslag sneller klopt en onze oogen feller glinsteren; bij wier fijnen spot of groven en naieven schaterlach de tragedie van het leven tot blijspel wordt of klucht!

S. POSTHUMA.