De Gulden Passer. Jaargang 39

[p. 223]

Bibliografie van de geschiedenis van het boek in België
Bibliographie de l'histoire du livre en Belgique
1960^*

(Met de steun van het Nationaal Centrum voor de Archeologie en de Geschiedenis van het Boek. - Publiée avec le concours du Centre national de l'Archéologie et de l'Histoire du Livre).

De geschiedschrijver van het boek, die uitsluitend aan de hand van vakliteratuur een bibliografie zou willen samenstellen, zou spoedig tot de vaststelling komen dat heel wat bijdragen in tijdschriften hem ontsnapt zijn. Het gebied dat hij bestrijkt grenst aan zoveel andere (voornamelijk aan de geschiedenis der wetenschappen, de ideeën- en rechtsgeschiedenis), dat hij er zich mag aan verwachten in een massa tijdschriften, waarmee hij niet vertrouwd is, eveneens studies met betrekking tot zijn vak aan te treffen. In een land als het onze, waar, in de publicaties van de ontelbare archeologische genootschappen, de gewestelijke of plaatselijke geschiedenis van de boekdrukkunst niet onbesproken blijft, wordt zijn taak er overigens niet gemakkelijker op.

Het zou dus wel nuttig zijn jaarlijks het materiaal te verzamelen voor de bibliografie van de geschiedenis van het boek. Een dergelijke opgave is zo veelomvattend, vereist zulke overzichtelijke kennis van de al of niet belangrijke tijdschriften van zoveel verschillende landen, dat de indeling per land zich als de enige doeltreffende werkmethode schijnt op te dringen. Dat is dan ook de methode die wij hebben gevolgd bij het aanleggen van het beperkte repertorium op de geschiedenis van het boek in België, dat de

* Et compléments de l'année 1959 (v. De Gulden Passer, 38 (1960), p. 211-232). La mention ‘Bibl., 1959’ désigne notre première publication.
En aanvullingen van het jaar 1959 (zie De Gulden Passer, 38 (1960), p. 211-232). De vermelding ‘Bibl 1959’ duidt onze eerste publikatie aan.

[p. 224]

lezer hierbij wordt aangeboden. De titel van dit repertorium vraagt echter, wegens zijn relatieve beknoptheid, vooraf enkele toelichtingen.

Onderhavige aflevering, de tweede van een reeks die om het jaar zal verschijnen, bevat de opgave van de in 1960 verschenen artikelen betreffende de geschiedenis van het boek in België. Elke publicatie wordt, zonder kritische commentaar, ontleed of samengevat in de taal waaraan de medewerker zelf de voorkeur geeft.

Onder ‘boek’ dient hier te worden verstaan het gedrukte boek, met uitsluiting van het handschrift. Maar binnen deze begrenzing omvat de bibliografie, voor wat België betreft, alle takken van het boekwezen. Zo werden opgenomen de publicaties, die, zelfs in een toevallig verband, handelen over de geschiedenis van de druktechnieken en -esthetiek (typografie, lettergieterij, illustratie, papier); over de geschiedenis van de boekband; over de sociale, juridische en economische geschiedenis, in zover zij verband houden met de geschiedenis van het boek; over de geschiedenis van de openbare en privé bibliotheken; over de biografie van de technici van het boek, de bibliothecarissen en bibliofielen; over de geschiedenis van het journalisme. Tot slot dient een afzonderlijke, wegens haar omvang zeer belangrijke groep publicaties vermeld: deze die betrekking heeft op de boeken zelf. Dergelijke bijdragen, die een drukwerk of een verzameling drukwerken (geordend per onderwerp, auteur, drukker, enz.) behandelen, kunnen de basis vormen van de grote repertoria en aldus de hoofdbronnen van de geschiedenis van het boek helpen samenstellen.

Om voor onze bibliografie in aanmerking te komen, is het nodig dat bedoelde bijdragen informaties geven of hypothesen naar voren brengen die het bibliografisch onderzoek kunnen bevorderen. Zo worden bijvoorbeeld de werken, waarin een auteur wordt geïdentificeerd, alleszins gerubriceerd; vallen echter buiten beschouwing de werken, die de denkbeelden of invloeden van deze auteur als onderwerp hebben.

De bibliografie omvat de periode die loopt van het begin van de boekdrukkunst tot de tegenwoordige tijd. Deze beide chronologische grenzen stellen nochtans problemen. Waar wij het ontstaan van de boekdrukkunst als uitgangspunt namen, moesten wij er

[p. 225]

vooreerst wel toe besluiten de boekband en het papier in de daaraan voorafgaande periode te verwaarlozen.^1. Om de bezwaren, die aan de willekeurige indeling van de geschiedenis dezer beide technieken verbonden zijn, tot een minimum te herleiden, meenden wij de publicaties over de boekband en het papier in de tweede helft van de 15de eeuw in ieder geval te moeten signaleren, zelfs indien een handschrift door de band wordt omsloten of aan het papier werd toevertrouwd. Daartegenover staat, dat de publicaties betreffende de overige takken van de geschiedenis van het boek slechts zullen vermeld worden in zover zij iets te maken hebben met de geschiedenis van het gedrukte boek.

Wat het jongste tijdstip betreft worden, van de publicaties over recente gebeurtenissen of feiten in de geschiedenis van het boek, alleen deze gerubriceerd, die in een historische perspectief werden opgevat. De beschrijving van een nieuwe typografische machine kan bijvoorbeeld best op een ander dan historisch vlak worden geplaatst, ook al staat de verschijning van deze machine gelijk met een belangrijke historische gebeurtenis. Dit onderscheid werd ons, eerder dan door de zorg omtrent een metafysische bepaling, opgedrongen door de praktische noodzaak de publicaties met een zuiver technisch karakter uit te sluiten.

Binnen de aangegeven grenzen wordt in onze bibliografie niet alleen rekening gehouden met tijdschriftartikelen, boeken en brochures, maar ook met tentoonstellingscatalogussen - op voorwaarde dat zij een grondige aandacht schenken aan het Belgische boek - en verder met catalogussen van openbare of privé bibliotheken en met boekhandelaarscatalogussen, daar waar deze een verzameling beschrijven die van belang is voor de geschiedenis van het boek in België of gegevens bevatten over een buitengewoon zeldzaam Belgisch boek. Werden aan dit soort publicaties recensies met kritische inslag gewijd, dan worden die eveneens gesignaleerd.

Hoe groot ook het aantal werken is dat ons hierbij telkens door de handen gaat, lacunes kunnen begrijpelijkerwijze altijd voorkomen. Deze zullen door de samenstellers van de Bibliografie van

1. Voor de bijdragen over de geschiedenis van de boekband en het papier in de middeleeuwen verwijzen wij naar het Bulletin codicologique, dat sedert 1959 in Scriptorium verschijnt.

[p. 226]

de geschiedenis van het boek in België in de mate van het mogelijke worden aangevuld in een van de eerstvolgende jaarlijkse afleveringen.^1.

G.C.

Table des matières
Généralités	N^os 1-2
L'imprimerie, la librairie, les fonderies	3-16
L'illustration	17-18
La reliure	19-23
Le papier	24
La presse	25-29
Les bibliothèques; bibliothécaires, bibliophiles	30-38
Bibliographies et études relatives à des imprimés	39-72

1. Cette introduction a été publiée en français en tête de la Bibl. 1959.

[p. 227]

Généralités

1. Bulletin codicologique.
Scriptorium, 14 (1960), pp. 154-224 et 349-432.

Ce nouveau Bulletin codicologique répond aux normes définies dans le précédent (cf. notre Bibl. 1959, p. 214). Il se caractérise par le nombre accru des collaborateurs et des notices. Celles-ci passent de 712 à 1014 numéros.

[M.-Th.L.]

2. De Vroede (M.). Bibliografische inleiding tot de studie van de Vlaamse Beweging, 1830-1860. Leuven, Nauwelaerts; Paris, Béatrice-Nauwelaerts; 1959, 8^o, 351 p. (Interuniversitair Centrum voor hedendaagse geschiedenis. Bijdragen. 8).

Cette bibliographie du Mouvement flamand, riche de 2508 notices, intéresse l'histoire du livre en Belgique par plus d'un point. Ainsi nous relevons, dans la table des matières, des paragraphes consacrés aux bibliophiles flamands (I, 6, 1), aux journaux, aux revues et aux almanachs (I, 12 à 14; II, 7 à 9), à l'imprimerie, à l'édition et à la librairie (I, 15). Les notices, classées systématiquement, sont réparties en trois sections: les oeuvres, les sources imprimées, les sources inédites. Sept tables complètent cet ouvrage: tables des personnes, des sociétés, des lieux, des revues, des journaux, des almanachs et annuaires, des sujets.

[G.C.]

L'imprimerie, la librairie, les fonderies

3. Baudin (Fernand). Les fonderies typographiques à Bruxelles au XIX^e siècle. Une liste d'appel.
Le Livre et l'Estampe, 1960, fasc. 21, pp. 45-67.

L'auteur donne une liste de fondeurs, dont les noms sont révélés par diverses sources de l'époque. Suivent des notices plus détaillées sur Matthias Rosart, les Frères Delemer, les Gando, P.L. Foudriat, La Fonderie et Imprimerie Normale, les Pennequin, Schildknecht, Vanderborght, Van Loey-Nourry. Cet article a paru ensuite dans La Revue graphique, 12 (1960-1961), fasc. 8, pp. 199-201, fasc. 9, pp. 234-235, fasc. 10, p. 253, fasc. 12, p. 304 et, sous forme de plaquette, dans Graphie (1960), fasc. 3, 13 p.

[G.C.]

4. Bushnell (George H.). Portrait of a bibliophile: William Schevez, archbishop of St. Andrews, d. 1497.
The book collector, 9 (1960), fasc. 1, p. 19-29.

Courte biographie de William Schevez, suivie d'une liste de onze manuscrits et de vingt-quatre imprimés qui lui ont appartenu. (Une partie de cette liste a déjà été publiée, mais avec peu de détails, dans G.D. Hobson, Bindings in Cambridge libraries, Cambridge, 1929, in-fol., p. 36). Il faut noter que plusieurs de ces imprimés

[p. 228]

sont conservés dans des reliures du Louvaniste Louis Ravescot. Il est probable que William Schevez a acheté plusieurs de ces livres à Louvain, lors de son voyage à Rome en 1491. Nous croyons utile de signaler ici cette liste de livres, car nous y voyons un indice permettant de croire que Ravescot était un libraire important.

[G.C.]

5. Clair (Colin). Christopher Plantin. [Introduction by L. Voet]. London, Cassell, (1960), 8^o, ill., XV-302 p.

Cette monographie contient un exposé détaillé de la vie et de la carrière de Christophe Plantin. L'auteur s'attache à replacer son personnage à la fois dans le climat politique et dans le mouvement culturel des Pays-Bas de la seconde moitié du XVI^e siècle. Son étude se fonde non seulement sur les nombreux travaux de ses prédécesseurs, mais aussi sur la masse des sources de première main que constituent les archives plantiniennes. L'ouvrage est décoré d'ornements empruntés au matériel typographique de Plantin lui-même et de ses successeurs.

[M.-Th.L.]

6. Clair (C.). Thomas Vautrollier.
Gutenberg-Jahrbuch, 35 (1960), blz. 223-228.

Biografie van deze uit Troyes ingeweken Hugenoot, die in 1562-1587 in Groot-Brittanië drukte. Handelsbetrekkingen met Christoffel Plantin en Jan Desserans worden aangehaald.

[H.V.]

7. Colin (G[eorges]). Les contrats d'édition de Laure ou Adriani de George Sand.
Le Livre et l'Estampe, 1960, fasc. 21, pp. 27-39.

Les textes organisant l'application de la Convention franco-belge du 22 août 1852 (qui interdisait la contrefaçon des livres français en Belgique) ont créé un régime spécial pour les ouvrages dont la vente ne serait autorisée que dans l'un des deux pays et sur des marchés tiers.

Diverses sources, notamment des contrats relatifs à un roman de George Sand qui a paru d'abord à Bruxelles, sous le titre de Laure, puis à Paris sous celui d'Adriani, montrent que Jules Hetzel, éditeur français réfugié en Belgique, est l'inspirateur de cette législation.

[A.]

8. De Wilt (A.). Enkele leden van de familie Plantin en de Annunciaten.
De Gulden Passer, 38 (1960), blz. 140-150.

Dit opstel behandelt de betrekkingen tussen het klooster der Annunciaten te Antwerpen en de Moretus-familie. De tweede overste, Zuster Joanna, was een

[p. 229]

dochter van Peter Moerentorf en Henrica Plantin, Christoffels jongste dochter. Ook Balthasar I Moretus was eens weldoener en ‘geestelijke vader’ van dit klooster.

[H.V.]

9. Droz (Eugénie). L'imprimeur de l'Histoire Ecclésiastique (1580). Bibliothèque d'humanisme et Renaissance, 22 (1960), blz. 371-376.

De Histoire écclesiastique des églises réformées au royaume de France, een anoniem werk van 3 delen en een 2200 blz., verscheen in 1580 met volgend Antwerps drukkersadres: de l'imprimerie de Iean Remy. A Anvers. 1580. Mej. Droz wijst de druk van dit werk aan de Geneefse drukker Jean de Laon. De auteur is niet zoals men lang dacht, Theodorus Beza doch wel diens medewerker Simon Goulart.

[H.V.]

10. Indestege (Elly). Production de deux imprimeries bruxelloises célèbres des XV^e et XVI^e siècles à l'Exposition de la Collection Lessing J. Rosenwald. Cahiers bruxellois, 5 (1960), fasc. 3, pp. 193-201.

L'auteur montre la valeur et l'intérêt de l'ensemble des ouvrages réunis dans cette exposition (cf. n^o 59) à partir d'un exemple emprunté aux débuts de l'imprimerie à Bruxelles. Le premier atelier connu dans cette ville, celui des frères de la Vie Commune (1475-1483), est représenté par cinq numéros de la collection Rosenwald, tous attestés par ailleurs. En revanche, l'activité de Thomas van der Noot (1508-1523) est illustrée par sept livres, dont trois sont des exemplaires uniques: Der Foertuynen troost (c. 1512), Tbouck van wondre (30 août 1513) et Den spiegel der duecht ende eerbaerheyt vol schoone historien ende exempelen (14 août 1515). Ces trois oeuvres témoignent, en outre, du goût de cet imprimeur pour les ouvrages de sagesse populaire.

[M.-Th.L.]

11. Indestege (Luc). Une activité inconnue de Louis Ravescot. Scriptorium, 14 (1960), pp. 109-110, pl. 16.

L'imprimeur et relieur Louis Ravescot, dont l'activité typographique est attestée à Louvain en 1487 et 1488, s'est révélé avoir été aussi enlumineur. Un exemplaire, récemment acquis par la Bibliothèque royale de Belgique, du Liber sextus Decretalium de Boniface VIII, imprimé à Mayence en 1473 par Peter Schoeffer, est orné au premier feuillet d'une grande lettrine historiée, qui porte la signature de Louis de Ravescot. Ce fait nouveau apparaît comme un témoignage significatif des relations entre copistes, enlumineurs et typographes à l'origine de l'imprimerie.

[M.-Th.L.]

12. Kingdon (Robert M.). The Plantin Breviaries: a case study in the sixteenth century business operations of a publishing house.
Bibliothèque d'humanisme et Renaissance, 22 (1960), blz. 133-150.

De auteur onderzoekt vanuit het standpunt der bedrijfseconomie hoe Plantin zijn mooiste ‘zaak’ tot stand bracht en uitvoerde: het drukken (in licentie vanwege

[p. 230]

Paulus Manutius te Rome) van het Breviarium Tridentinum (vanaf 1569). De vier voornaamste methodes van afzet worden onderzocht: de kleinhandel, de Frankfurter Messe, de verkoop aan andere boekhandels en de verkoop in 't groot aan derden. Als algemeen besluit onderlijnt de auteur de noodzaak van een politieke bescherming voor de 16de-eeuwse uitgever.

[H.V.]

13. Parker (M.), melis (K.) & vervliet (H.D.L.). Typographica Plantiniana II: Early inventories of punches, matrices, and moulds in the Plantin-Moretus archives.
De Gulden Passer, 38 (1960), blz. 1-139.

Zestien inventarissen van typografisch materiaal, gedagtekend van 1556 tot 1652, laten toe het grootste gedeelte van het Plantijnse lettermateriaal aan de volgende lettersnijders toe te wijzen: Guillaume I Le Bé, Claude Garamont, Robert Granjon, François Guyot, Pierre Haultin, Joos Lambrecht, Hendrik van den Keere de Jonge Jacques Sabon, Ameet Tavernier. Appendix II: Index by set number to early in ventories of punches and matrices of the Museum Plantin-Moretus vormt een catalogus van de 16de-eeuwse stempels en matrijzen bewaard in het Museum Plantin-Moretus.

[H.V.]

14. v[an] d[er] P[erre] (P[aul]). Quand Madame de Balzac collectionnait les éditions belges des oeuvres de son mari.
Le Livre et l'Estampe, 1960, fasc. 23, pp. 225-229.

Après avoir rappelé quelques jugements favorables d'auteurs français sur des ‘contrefacteurs’ belges, van der Perre fait connaître une correspondance entre Henry Monnier et l'éditeur Alphonse Lebègue: le romancier français est chargé par Mme de Balzac de réunir toutes les contrefaçons belges des oeuvres de son mari.

[G.C.]

15. V[iaene] (A[ntoon]). De Brugse drukker Modest Delplace.
De Biekorf, 61 (1960), nr 11 B, blz. 452.

Korte mededeling over M. Delplace, drukker van de ‘Vlaamsche Vlagge’ en ‘Een nieuw gazetje voor christelijke Vlamingen’ (19de eeuw).

[E.I.]

16. Viaene (Antoon). Oude boekdrukkunst te Brugge. Appendix: Oude drukkers in andere westvlaamse steden.
Westvlaanderen, 9 (1960), nr 51, p. 153-170, ill.

De voornaamste figuren uit de brugse drukkerswereld tot 1800 worden hier kort besproken, als daar zijn de drie incunabeldrukkers William Caxton, Colard Mansion en Jan Brito; de zestiende eeuwse drukkers Hubrecht de Croock, Pieter de Clerck en Hubrecht Goltzius; later Guillaume de Neve, Nicolaas Breyghel,

[p. 231]

J.B. van den Kerckhove en Vredius, Andreas Wijdts, De Busschere en van Praet. Een enkel woord is gewijd aan Josse Destree (16de e.) en Franciscus Bellet (17de e.) te Ieper, Pierre Bouvet, Jan van Ghemmert en Jan van Mullem (17de e.) te Kortrijk, en Jacobus de la Rivière (18de e.) te Oostende. Volgt nog een summiere opsomming van enkele namen. Belangrijk en goed verzorgd is de illustratie.

[E.I.]

I'illustration

17. Proper (Robert). Jan Stephan van Calcar. Portraits of the artist. Journal of the history of medicine and allied sciences, 14 (1959), fasc. 4, p. 519-522, ill.

Un auto-portrait de Jan Stephan van Calcar (Galerie des Offices à Florence) révèle chez ce peintre un talent appréciable. C'est, selon l'auteur, un argument de plus en faveur de l'attribution à Calcar des gravures de la Fabrica de Vésale (Bâle 1543). L'auteur croit pouvoir reconnaître Calcar lui-même parmi les personnages du frontispice de cette édition.

[G.C.]

18. V[iaene] (Antoon). Colard Mansion als boekillustrator.
De Biekorf, 61 (1960), nr 6A, p. 185-186.

Vijftiende-eeuws boekdrukker en -verluchter te Brugge, is Mansion de eerste geweest om een boek (Boccaccio van 1476) met kopersneden te illustreren. De illustrator werkte in de trant van de miniaturist van de Valerius Maximus (uit de biblioteek van J. Crabbe).

[E.I.]

La reliure

19. Claessens (P.E.) Fers à reliure armoriés identifiés: Madrutz ou Madruzzo et Michel.
L'intermédiaire des généalogistes, 15 (1960), afl. 3 (nr 87), p. 123-127, ill.

Onder de boeken van C.A. de la Serna Santander, die op 7 november 1959 te Brussel geveild werden, bevonden zich, behalve 156 incunabels, 123 postincunabels en 5 middeleeuwse handschriften van de abdij van Park, ook 6 banden met een wapen. Vier van die wapens zijn gekend, twee waren tot dus ver nog niet geïdentificeerd. De eerste band, rond een antwerpse druk van 1630 (cat. nr 258), draagt het supralibros van de adellijke familie Madrutz of Madruzzo uit Zuid-Tirol; de tweede, rond een antwerpse druk van 1554 (cat. nr 243), is versierd met een stempel van vlaamse oorsprong blijkbaar, het supralibros van J.B. Michel, verheven tot de adelstand. Over beide families worden genealogische inlichtingen verstrekt.

[E.I.]

[p. 232]

20. Colin (Georges). Les relieurs florentins à Anvers au XVI^e siècle.
Bibliothèque d'humanisme et Renaissance, 22 (1960), blz. 511-525.

Archivalisch staat de aanwezigheid te Antwerpen van drie Florentijnse boekbinders vast: van Antonio Borrini, van Antonio Chardi en van Niccoló Sardi. De auteur onderzoekt critisch de tot nu toe aan deze meesters toegeschreven banden. Hij komt tot volgend besluit: ‘nous ne pouvons, dans l'état actuel de nos connaissances rien attribuer à Antonio Chardi ni à Niccoló Sardi. Quant à Borrini, il lui reste, en mettant les choses au mieux, deux grandes reliures estampées à froid’. Het gaat in dit laatste geval om de grootboeken van G. Gramaye (Antwerps Stadsarchief, Nr. I.B. 479, dd. 1561-1565) en van Juan Henriques (ibid., Nr. I.B. 1481 dd. 1563). Enkele gegevens ook over Guillaume Plaquet, boekbinder en boekhandelaar te Antwerpen.

[H.V.]

21. Jadot (Jean). Fers de reliure armoriés du chancelier Kaunitz.
Le Livre et l'Estampe, 1960, fasc. 22, pp. 131-137, ill.

Wenceslas-Antoine, prince de Kaunitz, a joué un rôle si important dans l'histoire de notre pays que nous croyons devoir signaler ici ces descriptions d'amoiries qui ornaient des livres de sa bibliothèque.

[G.C.]

22. Jadot (Jean). Un fer de reliure aux armes du Comte de Cobenzl.
Le Livre et l'Estampe, 1960, fasc. 24, pp. 317-319, ill.

Cet article est signalé ici pour la même raison que le précédent.

[G.C.]

23. Squilbeck (Jean). Une oeuvre énigmatique, ‘les Trois Marie au Tombeau’ du musée Boymans à Rotterdam.
Revue belge d'archéologie et d'histoire de l'art - Belgisch tijdschrift voor oudheidkunde en kunstgeschiedenis, 28 (1959), 1-2, p. 53-77, ill.

Bij de ontleding van dit anoniem schilderij van een vlaams primitief onder invloed van van Eyck, is ook de wapenrusting een element ter datering (1485-1525). De schilder heeft blijkbaar nooit een echte helm gezien, maar heeft misschien de boekband (rond het register van de Keure van Gent 1469/70; stadsarchief aldaar) onder ogen gehad waarop het wapen van Jan van Vaernewijck, burgemeester van Gent staat afgebeeld, en die een heraldisch type van helm vertoont.

[E.I.]

Le papier

24. Herdies (H.). De papiermolen te Vorst-Brussel, zijn voorgaande Korenmolen en enkele voormalige toestanden van de papiernijverheid in Brabant, Eigen Schoon en de Brabander, 43 (1960), blz. 224-235.

De molen op de Geleysbeek te Vorst dateert waarschijnlijk uit de 12de eeuw. Rond 1587 wordt hij omgebouwd tot papiermolen. De auteur vermeldt de verschillende

[p. 233]

eigenaars (waaronder in 1797 J.L. de Boubers, drukker te Brussel) tot in de 19de eeuw, wanneer het gebouw bouwvallig wordt. Tal van interessante bijzonderheden worden gegeven over de papierindustrie in het Brusselse in de 15de 16de en 17de eeuw.

[H.V.]

La presse

25. Bertelson (Lionel). Dictionnaire des journalistes-écrivains de Belgique Bruxelles; Section bruxelloise de l'Association générale de la Presse belge, 4, Petite rue au Beurre; 1960, 8^o, 131 p.

De l'avis exprimé par Charles Bernard dans sa préface, l'auteur a réuni sous ce titre les matériaux d'une ‘Histoire de la Presse belge’. Plus de 700 noms de journalistes doublés d'écrivains ont été retenus et classés par ordre alphabétique. Chacun d'entre eux est l'objet d'une courte notice, qui comprend le lieu et la date de sa naissance et de sa mort, les principales étapes de sa carrière et surtout de sa carrière de journaliste, le relevé de ses publications et éventuellement l'indication d'une étude qui lui a été consacrée.

[M.-Th.L.]

26. De Smet (Jos.). De Westvlaamse pers in 1855.
De Biekorf, 61 (1960), nr 7, p. 249-251.

Publicatie van de volledige lijst bladen en tijdschriften (44 in getal) met prijsopgave, in 1855 verschenen in Westvlaanderen, opgemaakt op aanvraag van de Minister van Binnenlandse Zaken.

[E.I.]

27. Gérin (Paul). Bibliographie de l'histoire de Belgique. 1789-21 juillet 1831. Louvain, Nauwelaerts; Paris, Béatrice-Nauwelaerts; 1960, 8^o, 430 p. (Centre interuniversitaire d'histoire contemporaine, Cahiers, 15).

Comporte 3385 notices, groupées en 14 classes; douze de ces classes sont subdivisées en deux périodes (1789-1814; 1815-1831); à l'intérieur de chaque subdivision, les notices sont classées alphabétiquement; elles donnent autant que possible la cote des ouvrages à la Bibliothèque royale. La dernière classe, contenant 61 titres, est consacrée à l'histoire de la presse. L'ouvrage est pourvu d'une table des auteurs et d'un index des mots importants du titre, qui doit servir, dans l'intention de l'auteur, d'index analytique.

[G.C.)

28. Styns (Marcel). Vraagstukken van nu en straks. Over de Vlaamse Pers te Brussel.
Brussel, Pershuis, 1959, 4^o, 11 p.

Een bondig overzicht van het ontstaan en de ontwikkeling van de Vlaamse pers te Brussel.

[E.I.]

[p. 234]

29. Vanderschueren (Bernadette). Les premières années du ‘Journal Général de l'Europe’.
La vie wallonne, 34 (1960), n^o 292, pp. 245-282.

C'est en juin 1785 que parut à Liège le premier numéro du Journal Général de l'Europe: feuille progressiste, fondée par Pierre Lebrun en qualité de rédacteur, avec le concours de l'imprimeur J.J. Smits et aux dépens de la Société Typographique qu'ils avaient constituée à Herve. L'auteur expose les antécédents de cet émigré français qu'était Pierre Lebrun (notamment ses débuts à Liège dans l'atelier de l'imprimeur J.J. Tutot et à la rédaction du Journal Historique et Politique et de La Feuille du Jour), le climat politique dans lequel il entreprit la publication du Journal Général de l'Europe, ses efforts pour le diffuser à l'étranger et ses démélés avec les autorités. L'enquête est menée jusqu'en 1790; elle touche également aux quelques autres travaux d'édition réalisés par l'association Lebrun-Smits.

[M.-Th.L.]

Les bibliothèques
bibliothécaires, bibliophiles^*

30. Bakelants (Louis) & De Man (Louis). De bibliotheek van Jan van Heylbroeck.
Eigen Schoon en de Brabander, 43 (1960), afl. 1-2, p. 1-14 en afl. 3-4, p. 104-125.

In een ‘juridische band’ die berust op het stadsarchief te Leuven werd de catalogus van magister Jan van Heylbroeck bij toeval ontdekt. De inventaris, die opgesteld werd in het begin van de 17de eeuw, is diplomatisch uitgegeven en werd aangevuld met bibliografische nota's; de systematische indeling werd derhalve behouden: taal- en letterkunde, godgeleerdheid, recht, geschiedenis en geneeskunde (lees wetenschappen), samen 225 nummers. Bij elk werk is bovendien de prijs aangegeven. Tot slot nog enkele bedenkingen over deze oordeelkundig samengestelde bibliotheek.

[E.I.]

* Les publications relatives aux ex-libris sont reprises sous cette rubrique; celles qui traitent des fers armoriés sont classées sous la rubrique ‘La reliure’.

31. Bussels (M.). Lotgevallen van de biblioteek van de abdij van Averbode (begin 19de eeuw).
Limburg, 39 (1960), nr 7-8, p. 206-214.

Nadat het sekwester door de franse republiek ook op de goederen van de abdij van Averbode was gelegd, werd in 1818 iedereen die dergelijke goederen bezat, verzocht inlichtingen erover te verstrekken. Een van de ex-paters van de abdij, Ignace Sleurs, op het ogenblik pastoor te Opitter, was in het bezit van een partij boeken die eens deel uit maakte van de kloosterbiblioteek. Talrijke verzoekschriften,

[p. 235]

die Sleurs tot de officiële instanties richt, om de boeken te mogen behouden blijven onverhoord: in 1822 worden de 8000 boekdelen afgestaan aan de universiteit van Luik, waar Warnkoenig als eerste bibliothecaris fungeerde.

[E.I.]

32. Lambert (Jules). La Bibliothèque royale de 1559 et son conservateur Viglius van Aytta.
Archives, Bibliothèques et Musées de Belgique, 30 (1959), pp. 236-256, il.

L'auteur publie et commente le texte original de l'ordonnance de Philippe II, du 12 avril 1559, portant création à Bruxelles d'une Bibliothèque royale. Il se fonde en outre sur un lot de pièces d'archives contemporaines pour montrer comment la décision du roi fut mise à exécution par les soins de son ministre Viglius van Aytta, nommé aux fonctions de bibliothécaire. Celui-ci s'avéra particulièrement qualifié pour regrouper les fonds de livres dispersés en plusieurs points des Pays-Bas, dresser des inventaires détaillés, exercer une judicieuse politique d'achats. Les destinées de la Bibliothèque royale, au lendemain du décès de son premier conservateur en 1577, font l'objet d'un rapide exposé, qui nous mène, en guise de conclusion, jusqu'à la création, en 1837, de l'institution moderne de ce nom.

[M.-Th.L.]

33. Lefèvre (Pl.), O. Praem. L'ancienne bibliothèque de l'abbaye d'Averbode d'après les sources d'archives.
Analecta Praemonstratensia, 36 (1960), pp. 62-112 et 317-336.

Les archives de l'abbaye d'Averbode, réparties aujourd'hui entre les Archives générales du Royaume à Bruxelles et le dépôt du monastère lui-même, permettent à l'auteur de retracer l'histoire de la bibliothèque de cette abbaye, depuis la fondation de celle-ci vers 1134 jusqu'à sa suppression en 1797. Il s'attache à montrer l'évolution des collections, à décrire l'activité des bibliothécaires, dont les deux plus célèbres furent Gilles Die Voecht au 17e siècle et Adrien-Trudon Salé au siècle suivant, et enfin à suivre la destinée des livres au lendemain de la sécularisation.

Parmi les sources utilisées se trouvent notamment des ‘catalogues de livres’, des ‘comptes relatifs à des achats, des transcriptions, des reliures et des ventes de livres’, des notes sur le prêt des livres, des pièces relatives aux travaux de construction et d'aménagement de la bibliothèque, des témoignages sur la dispersion des livres. Toutes ces catégories de documents ont été soigneusement relevées pour être publiées en annexe à l'exposé.

[M.-Th.L.]

34. Piquard (M.). La bibliothèque d'un homme d'état au XVI^e siècle.
Mélanges F. Calot, 1960, blz. 227-235.

Over de bibliotheek van de gekende staatsman, bibliofiel en mecenas Kardinaal Granvelle (1517-1586). Heruitgaaf van een inventaris, daterend van 1607.

[H.V.]

[p. 236]

35. Remy (F[ernand]). Aux origines de la Bibliothèque royale de Belgique Étude sur le personnel et ses méthodes de travail, 1837-1850.
Archives, Bibliothèques et Musées de Belgique, 31 (1960), fasc. 1, p. 11-65.

Ce travail est introduit par de longues notices biographiques sur les premiers fonctionnaires de la Bibliothèque royale, du conservateur aux plus modestes employés (en tout onze personnes). On retiendra particulièrement les biographies du baron Frédéric-Auguste-Ferdinand-Thomas de Reiffenberg, de Jean-Pie Namur, d'Edouard-François-Louis Fétis et du chevalier François-Joseph-Ferdinand Marchal. Le caractère de ces fonctionnaires et leur comportement dans l'exercice de leur profession, qui avaient été négligés par leurs biographes antérieurs, apparaissent clairement ici. Le reste de l'étude est plus étendu que ne le ferait croire son titre, car, outre les méthodes de travail, l'organisation administrative, les accroissements et le budget sont analysés. L'historique de l'extension des locaux n'a pas échappé non plus à l'auteur.

[G.C.]

36. Schoonjans (J.). Bijdrage tot de geschiedenis van de Leuvense universiteitsbibliotheek.
Eigen Schoon en de Brabander, 43 (1960), fasc. 9-10, p. 321-340; fasc. 11-12, p. 469-481.

Résumé, sans références bibliographiques, de l'histoire de la bibliothèque des trois universités qui se sont succédé à Louvain: celle de l'Ancien Régime (1425-1797), l'université d'État (1815-1835), l'Université catholique actuelle (fondée à Malines en 1834, transférée à Louvain en 1835). L'auteur passe en revue la formation et l'accroissement des collections, l'administration des bibliothécaires qui ont dirigé l'institution, la question des revenus, l'historique des locaux jusqu'à nos jours. (A suivre.)

[G.C.]

37. Seyl (A.). Vie et mort du Musée du Livre à Bruxelles.
Gutenberg-Jahrbuch, 35 (1960), blz. 428-433.

Overzicht over de geschiedenis en de werking van een Brusselse maatschappij van bibliofielen, ‘Le Musée du Livre’, gesticht in 1907 en opgeheven in 1957.

[H.V.]

38. Zeininger (Comte), Berger Carrière (Jacques) et G[hellinck] V[aernewyck] (Chevalier X[avier]). Propos généalogiques autour de nos beaux ex-libris.
Le Parchemin, 7^e série (1960), fasc. 56, pp. 1-3; 57, p. 25; 58, pp. 41-42; 6l, pp. 93-95; 62, p. 119.

Commentaire des ex-libris de M. Frédéric Collon, des Béthune Hesdigneul, de MM. Jean Orts, Emile Noterdaem, le Comte Charles Hennequin de Villermont, Gérard de Montpellier d'Annevoie, Dominique de Decker. Détails biographiques et généalogiques sur ces bibliophiles.

[G.C.]

[p. 237]

Bibliographies et études relatives à des imprimés

39. Ampe (A.). ‘Den wijngaert der sielen’ van Jacob Roecx als diets origineel van Tauler's ‘Exercitia’ en zijn verhouding tot Frans Vervoort.
Ons Geestelijk Erf, 34 (1960), afl. 1, blz. 5-52, ill.; afl. 3, blz. 217-306.

De verhouding van deze drie schrijvers tot elkaar in verband met ‘Den Wijngaert’. Dit werk, eerst anoniem, dan onder de naam van Roecx (de ware auteur) verschenen, wordt in het midden van de 16de eeuw uitgegeven als zijnde van Vervoort onder de titel ‘De wijngaert des Heeren’: Vervoort verraadt zichzelf hier van plagiaat. In 1548 wordt het door Surius te Keulen vertaald en als de ‘Exercitia’ van Tauler verspreid over West-Europa. Opnieuw uit het latijn vertaald, geniet het werkje bij ons grote bekendheid.

De traditionele Vervoorttoeschrijving op grond van de drukken wordt aan het wankelen gebracht door andere redenen; reeds werd ‘Bruygoms Mantelken’ op naam van Alijt Bake geplaatst, en nu pas ‘De Wijngaert des Heeren’ op naam van Roecx. Door onderlinge tekstvergelijking en inwendige kritiek komt de schrijver tot het besluit dat Roecx de oorspronkelijke auteur is zowel van ‘De Woestijne’ als van ‘Den Wijngaert’ en dat hij hierbij geput heeft uit Ruusbroec en Bake; Vervoort kan hier hoogstens als uitgever van ‘De Woestijne’ zijn opgetreden.

[E.I.]

40. Bockstaele (P.). Notes on the first arithmetics printed in Dutch and English.
Isis, 51 (1950), fasc. 3, p. 315-321, ill.

Die maniere om te leeren cyffren... (Bruxelles, Thomas van der Noot, 1508) est le premier livre d'arithmétique en flamand. Il a été réimprimé à Anvers, par Willem Vorsterman en 1510, et par Jan van Ghelen en 1569. Il a été traduit en français, sous le titre de La manière pour aprendre a cyfer... (Anvers, Martin Lempereur [ou De Keyser] pour Guillaume Vorsterman, 1529.) Mais l'ouvrage qui a paru à Lyon sous le titre de La vraye maniere, pour apprendre à chiffrer et compter... n'est pas une réimpression du précédent: c'est une autre oeuvre, dont L'arithmétique et manière de apprendre a chiffrer et compter... (Paris, Jehan Ruelle, 1556) est peut-être une réimpression. Les ouvrages imprimés à Bruxelles et à Lyon ont servi de sources, le premier presque entièrement, le second partiellement, à une compilation anglaise: An introduction for to lerne to recken... (St-Albans, John Herford, 1537; 7 réimpressions, la dernière en 1629).

[G.C.]

41. Ceyssens (Lucien), O.F.M. Matthias Hauzeur et le jansénisme.
Bulletin de la Société d'Art et d'Histoire du Diocèse de Liège, 41 (1959), p. 165-194.

Cet article contient des références précises à plusieurs livres imprimés dans nos régions et relatifs à la doctrine augustinienne.

[G.C.]

[p. 238]

42. Dambre (O.). Justus de Harduwijns Alexipharmacum-vertaling 1630. Ingeleid en van aantekeningen voorzien.
Oudheidkundige kring van het land van Dendermonde, buiteng. uitg. nr XVIII, (1960), nr 2, p. 1-148, ill.

Het Alexipharmacum-Tegengift van Cornelius Janssenius van Leerdam is, in de vertaling van J. de Harduwijn, verschenen te Leuven bij Jan Oliviers en Cornelis Coenensteyn in 1630. Dit propagandaschrift voor de katolieke burgerij te 's Hertogenbos is hier heruitgegeven wegens zijn zeldzaamheid - enig bekend exemplaar in de UB te Amsterdam, - inhoud en taal. In een uitvoerig artikel van dezelfde auteur, in Spiegel der Letteren 3 (1959), nr 2, p. 98-111, is deze druk beschrevenwaarna de geschiedenis en betekenis van dit verweerschrift, evenals de kenmerken van de Harduwijn's vertaling en een tweede anonieme nederlandse vertaling behandeld zijn.

[E.I.]

43. De Bock (Eugeen). Johan Baptist Houwaert.
Antwerpen, De Sikkel, 1960, in-8^o, ill., 137 blz.

De behandeling van Houwaert's werken, in chronologische volgorde, vormt een leidraad bij een ev. bibliografie van de rederijker.

Besprekingen: Keersmaekers (A.), in Kultuurleven 27 (1960), nr 10, blz. 781. Gebrek aan interpretatie en synthese; te weinig argumenten betreffende de verwantschap met Colijn van Rijssele. - Van Vinckenroye (Fr.), in Leuvense Bijdragen 49 (1960), 3-4 bijbl., blz. 97-98. Geen nieuwe gegevens over Houwaert; samenvatting van de werken niet steeds evenwichtig, en enkele vergissingen. - Zaalberg (C.A.), in De Nieuwe Taalgids 53 (1960) nr 6, blz. 338-339. Enkelc slordigheden in de correctie en een paar kleine vergissingen.

[E.I.]

44. De Clercq (C.). OEuvres imprimées des minimes de la province belge. De Gulden Passer, 38 (1960), blz. 193-210.

Bibliografie van de werken, gepubliceerd door de leden van de orde der Miniemen in de Nederlanden gevestigd sedert 1614; Claude du Vivier en Mathieu Martin worden in deze eerste aflevering behandeld. De werken van Martin verschenen o.a. te Antwerpen, bij Bellerus, in 1624, en te Bergen bij F. de Waudré in 1628.

[H.V.]

45. De Groote (Henry L.V.). Zestiende-eeuwse Antwerpse boekhoudkundigen en cijfermeesters.
Scientiarum historia 2 (1960), nr 4, blz. 161-172.

Bio- en bibliografische nota's over zes Antwerpse wiskundigen uit de 16de eeuw.

[E.I.]

[p. 239]

46. De la Fontaine Verwey (H.). Het eerste Nederlandse boek over architectuur.
Het Boek, 34 (1960), blz. 88-95.

Over Pieter Coecke's van Aelst Die inventie der colommen... wt Vitruvio, (Antwerpen), 1539 en de hieraan voorafgaande drukken van Vitruvius in de ons omringende landen. De taak van de Renaissance-kunstenaar, meer speciaal van de architect, wordt besproken.

[H.V.]

47. De Meyer (P.). Bijdrage tot de Geschiedenis der Minderbroeders te Oudenaarde.
Handelingen van de Geschied- en Oudheidkundige Kring van Oudenaarde 12 (1960), afl. 1, blz. 42-82.

Lijst van de te Oudenaarde geboren minderbroeders, van de gardiaans en vikarissen aldaar; waar het pas geeft is de korte biografische nota gevolgd door de opgave van de gepubliceerde werken van de minderbroeder-auteur.

[E.I.]

48. Dirkx (Henri). L'édition originale d' ‘Ernest Staas’ par Tony.
Le Livre et l'Estampe, 1960, fasc. 21, pp. 40-44, ill.

Description des deux tirages de l'édition originale de l'oeuvre célèbre d'Anton Bergmann.

[G.C.]

49. Grapheus (Cornelius). Androtheogonia, naar het enig bekend exemplaar gedrukt door Dirk Martens in 1514. [Met een inleiding door M. Cordemans; Nederlandse bewerking van L. Elaut.]
(Aalst, Bank van de Société Générale), 1960, in-8^o, 48 p.

Fac-similé du seul exemplaire connu de l'Androtheogonia de Grapheus, imprimé à Louvain par Thierry Martens en 1514; une traduction en néerlandais est imprimée à la suite du fac-similé.

[G.C.]

50. Guislain (A[ndré]). Bibliographie de l'histoire de la pharmacie belge. - Bibliografie van de geschiedenis der farmacie in België.
Cercle Benelux d'Histoire de la Pharmacie. - Kring voor de Geschiedenis van de Pharmacie in Benelux, 1960, fasc. 23, p. 1-10 (réimposition d'un article paru dans Pharmaceutisch Tijdschrift voor België, 37 (1960), fasc. 1, p. 7-16).

Liste de près de deux cents notices, dont la première partie - la plus courte - se rapporte à l'histoire générale de la pharmacie en Belgique. La seconde partie, relative à l'histoire locale, est classée par villes. Plusieurs articles étudient des imprimés pharmaceutiques belges.

[G.C.]

[p. 240]

51. Hellinga (W.G.) & Querido (L.). Was the Bagford-Fragment of Kamitus' ‘Tractatus de regimine pestilentico’ printed by Claes or by Gheraert Leeu?
Gutenberg-Jahrbuch, 35 (1960), blz. 141-143.

In deel 9 van de Catalogue of books printed in the XVth Century now in the British Museum en in M.E. Kronenberg's Campbell's Annales de la typographie néerlandaise au XVe siècle, contributions to a new edition, nr 1065a wordt de in de titel vermelde Leeu-druk van 1489 op grond van een 17de-eeuwse hs. noot toegeschreven aan Claes Leeu.

Na vergelijking met twee andere fragmenten van bovenvermeld werk (Reichling 958 en Manchester, John Rylands Lib. 23313) blijkt dat de drukker eerder Gheraert zou zijn.

[H.V.]

52. Kronenberg (M.E.). Is Martinus Butzer onder het pseudoniem Hermannus Bodius de auteur van de Unio dissidentium geweest?
Het Boek, 34 (1959), afl. 1, blz. 1-11.

Is de auteur van de Unio dissidentium (o.m. uitgegeven te Antwerpen, 1527 en later) Martinus Bucer, zoals Herminjard en Th. Dufour (1925) menen, of is hij niet veeleer iemand van Nederlandse oorsprong?

De auteur wijst op het nut van nader onderzoek en eindigt met een lijst van uitgaven van de Unio dissidentium.

[H.V.]

53. Kronenberg (M.E.). Nederlandse post-incunabelen in Duitsland gedrukt.
Het Boek, 34 (1959), blz. 12-20.

Lijst van aan de auteur bekende drukken in de Nederlandse taal van Duitse persen. Meestal verboden boeken.

[H.V.]

54. Kronenberg (M.E.). Nieuw bewijs der activiteit van Johan Haselberg von Reichenau te Antwerpen (1532).
Het Boek, 34 (1960), pp. 83-87.

About a hitherto undescribed German pamphlet, printed in the Low Countries, of which a copy is to be found in the Stadtbibliothek at Frankfurt a. M. The printer is proved to be Adriaen van Berghen of Antwerp; the editor is Joh. Monteleporis = Haselberg of Reichenau. A few years ago another book by the same printer and editor has been described in Het Boek, XXXI, pp. 299-302. The present one records Charles the Fifth's ‘Abschyd’ from his sister, Queen Maria of Hungary, before he set off to The Reichstag of Regensburg. A slightly sentimental poem, probably made by Haselberg-himself and relating the facts of the leave taking is reproduced. For the rest the booklet - a 4^o of 8 leaves - contains a strong incitement to withstand the armies of the Turks.

[A.]

[p. 241]

55. K[ronenberg] (M.E.). Boekbespreking: F.J. Norton, Italian Printers. 1501-1520, London, 1958.
Het Boek, 34 (1959), blz. 56-58.

De twee aan de Romeinse drukker Jac. Mazochius toegeschreven Zuricherdrukken van 1527-1528 zijn in werkelijkheid twee drukken van Marten de Keyzer te Antwerpen.

[H.V.]

56. La Fontaine-Verwey (H. de) & Hellinga (W. Gs.). In officina Joannis Blaeu. Twee inleidende studies bij een kleine tentoonstelling van de Dr P.A. Tiele-Stichting, Amsterdam, 1961, 8^o, 51 blz.

Deze twee opstellen over de Hollandse drukkersfamilie der 17de eeuw, de Blaeu's, zijn voor deze rubriek slechts in zover van belang dat dr. Joan Blaeu in 1671 op zich had genomen de tot dusver door Bollandisten te Antwerpen uitgegeven Acta Sanctorum, te Amsterdam verder te drukken (blz. 9-10). In de Blaeuse fondscatalogus tenslotte van 1659, een zeldzaam stuk berustend in de Koninklijke Bibliotheek te Brussel, wordt een Foppens-uitgaaf van 1659 (Luis de Gongora) Obras) vermeld (blz. 47).

[H.V.]

57. Lesure (François). Les chansons à trois voix de Clément Janequin.
Revue de musicologie, 44 (1959), décembre, p. 193-198.

Plusieurs chansons à trois voix ont été attribuées erronément à Janequin. En revanche on peut ajouter de nouveaux numéros à son catalogue, grâce aux 5e et 6e livres de La Fleur de chansons (Anvers, T. Susato, 1552), à La Fleur de chansons et sixième livre à trois parties contenant XXIII nouvelles chansons (Anvers, T. Susato, [1552]) et aux 2e et 3e livres du Recueil des fleurs (Louvain, P. Phalèse, 1569).

[G.C.]

58. Meunier (Joseph). Un acteur de la Révolution liégeoise: l'avocat Laurent-François Dethier, 1757-1843, géologue et publiciste, Représentant du Peuple au Conseil des 500, membre du Congrès national de Belgique, et ses correspondants.
Bulletin de la Société verviétoise d'Archéologie et d'Histoire, 44 (1957), p. 7-113, 46 (1959), p. 7-144, ill.

Ce long recueil de documents se termine par la bibliographie de Dethier.

[G.C.]

[p. 242]

59. Oude drukken uit de Nederlanden. Boeken uit de Collectie Arenberg thans in de Verzameling Lessing J. Rosenwald. Tentoonstelling. Den Haag, Museum Meermanno-Westreenianum, 29 augustus tot 9 oktober 1960. Brussel, Albert I-Bibliotheek, 21 oktober tot 31 december 1960. Den Haag, M. Nijhoff, [1960], in-8^o, ill. VIII-158 blz.

59bis. Livres anciens des Pays-Bas. La Collection Lessing J. Rosenwald provenant de la Bibliothèque d'Arenberg. Exposition. La Haye, Museum Meermanno-Westreenianum, du 29 août au 9 octobre 1960. Bruxelles, Bibliothèque Albert I, du 21 octobre au 31 décembre 1960. [Bruxelles], Bibliothèque royale de Belgique, [1960], in-8^o, ill., 148 p.

Catalogue donnant les notices circonstanciées de 198 livres hollandais et belges des XVe et XVIe siècles. La plupart des ouvrages décrits sont rarissimes. Sur quelque 130 livres belges, environ 35 ne sont connus que par l'exemplaire Rosenwald. Index des auteurs, traducteurs et collaborateurs, et des titres des anonymes; des illustrateurs; des imprimeurs, éditeurs et libraires; des provenances.

[G.C.]

60. Painter (G.D.). The first Greek printing in Belgium, with notes on the first Greek press in Paris, etc.
Gutenberg-Jahrbuch, 35 (1960), pp. 144-147.

The first Greek printing in Belgium occurs in the Alexander de Villa Dei, Doctrinale, pars II, (Campbell 125, GW 1160) assignable to Thierry Martens and with the printed date 6 September 1491. If the date is false, the book may have been printed at Antwerp in 1493 or later. But there seems to be no strong reason to suspect the date, which is also somewhat corroborated by typographical evidence; it may therefore be taken as genuine, and the book can be assigned to Martens' Alost press.

[A.]

61. Peeters-Fontainas (J.). Les éditions espagnoles du ‘Chevalier délibéré’ d'Olivier de la Marche.
De Gulden Passer, 38 (1960), blz. 178-192.

De volgende uitgaven van het epos van Olivier de la Marche worden behandeld: 1. de vertaling van Fernando de Acuna, gedrukt door Steelsius te Antwerpen in 1550, in 1560, door C. Bornat te Barcelona in 1565, door P. Laso te Salamanca in 1573; door P. Madrigal te Madrid; door J. Moretus te Antwerpen in 1591; 2. de vertaling Ieronymus de Urrea, gedrukt door Nutius te Antwerpen in 1555 en door G. de Millis in Medina del Campo, s.d.

[H.V.]

62. Smeur (A.). Bestaat er nog een exemplaar van de eerste uitgave van de Arithmetica van Willem Raets?
Scientiarum historia, 2 (1960), afl. 1, pp. 22-23.

In het voorwoord van de twee gekende uitgaven van dit werk (Antwerpen, H. Hendricsen, 1580 en Antwerpen, H. Verdussen, 1597) zegt Michiel Coignet dat hij de Arithmetica ‘opnieuw’ uitgeeft. Er is inderdaad een vroegere druk - van 1566 - beschreven door C. Le Paige. doch hiervan is geen exemplaar bekend. De schrijver van deze mededeling vraagt wie hem inlichtingen kan bezorgen hier omtrent.

[E.I.]

[p. 243]

63. Spanneut (M.). Autour d'une Bible flamande de Vorsterman (1528-1529).
De Gulden Passer, 38 (1960), blz. 157-177.

Beschrijving van een afwijkend exemplaar van Nijhoff-Kronenberg, I, 392; beschouwingen over de invloed van de Nederlandse liturgische drukken vóór en tijdens Luthers leven.

[H.V.]

64. Stalpaert (H.). Het lied van de Voerman.
Biekorf 61 (1960), nr 10B, blz. 379-388.

Volksliederen, als bv. het lied van de Voerman, werden in handschriften verzameld en later op vliegende bladen gedrukt en verspreid. Dergelijke planodrukken verschenen meestal in genummerde reeksen o.m. bij I. van Paemel te Gent. Lambin-Mathée, Lambin-Verwaerde en Karel Deweerdt te Ieper, J. Poupaert te Brugge, Duclos-Weysen te Oostende en J. Thys te Antwerpen (19de eeuw).

[E.I.]

65. Van Crombruggen (H.). De Nederlandse drukken van Lipsius' ‘de Constantia’.
De Gulden Passer, 38 (1960), blz. 151-156.

A part les trois éditions néerlandaises déjà connues du célèbre traité de Juste Lipse (Anvers-Leyde 1584, Amsterdam 1640, Rotterdam 1675), il en existe une quatrième (Amsterdam 1621) dont un exemplaire est conservé à la bibliothèque universitaire d'Amsterdam. Dans l'édition de 1584, les chapitres, I, 18-20 - sur le Destin - ont été remplacés par un Avertissement au Lecteur, suivi d'un résumé; les autres éditions sont intégrales. La traduction, due à Jean Moretus, a été remaniée, dans l'édition de 1675, par François van Hoogstraeten; cette adaptation est inférieure du point de vue littéraire, au texte de Moretus.

[A.]

66. Van Eeghem (Willem). Brusselse dichters XXV, 18- Dieric van Munster (ca 1435-1515).
De Brusselse Post, 10 (1960), nr 6, p. 2, ill.

Het werkje over het lijden van de Zaligmaker dat Dieric van Munster omstreeks 1494, schreef op verzoek van de aartsbisschop van Keulen, wordt wel eens beschouwd identiek te zijn met de anoniem verschenen wiegdruk ‘Een corte oefeninge vander passien ons heeren ihesu cristi uutgegeven by brueder Dierick van munster, Tantwerpen buiten die camer poort inden gulden eenhoren in prente ghestelt By my Adriaen van Liesveldt’, c. 1494.

[E.I.]

[p. 244]

67. Van Welkenhuyzen (Gustave). A propos des éditions d'Un Mâle, de Camille Lemonnier.
Le Livre et l'Estampe, 1960, fasc. 21, pp. 17-26.

Précisions sur la date de publication des deux premières éditions. Relations entre l'auteur et l'éditeur Kistemaeckers. Énumération des éditions de l'oeuvre et exemples de variantes du texte.

[G.C.]

68. V[iaene] (Antoon). Brugse Almanak voor 't jaar O.H. 1683.
Biekorf, 61 (1960), nr 12, blz. 469, ill.

De eerste uitgave van deze almanak in zakformaat, voor 1679, is eveneens door Joos van der Meulen te Brugge gedrukt.

[E.I.]

69. Vogel (P.H.). Alte und neue Fehler in der Datierung und Zuschreibung von Bibeldrucken.
Gutenberg-Jahrbuch, 35 (1960), blz. 229-232.

Telkens terug opduikende fouten worden rechtgezet in verband met datum of drukker van Tyndales' Engels Nieuw Testament (o.m. vele Antwerpse uitgaven), van het Nederlandse zogenoemde ‘Bazelse’ Nieuw Testament (1525), toe te schrijven aan Pafraet te Deventer, en van de Nederlandse Bieskens-Bijbel van 1598, niet te Danzig doch te Haarlem gedrukt.

[H.V.]

70. Widmann (Hans). Zur Vor- und Frühgeschichte der nationalen Allgemein-bibliographie. Bemerkungen zu der Veröffentlichung von Rudolf Blum.
Zeitschrift für Bibliothekswesen und Bibliographie, 7 (1960), pp. 143-149.

Compte rendu critique de l'étude signalée dans notre Bibl. 1959, pp. 225-226.

[M.-Th.L.]

71. Wittop Koning (D.A.). Nederlandse en Belgische uitgaven van buitenlandse farmacopeeën.
Cercle Benelux d'Histoire de la Pharmacie. - Kring voor de Geschiedenis van de Pharmacie in Benelux, 1959, fasc. 18, p. 6-12 (réimposition d'un article paru dans Pharmaceutisch Weekblad, 91 (1958), fasc. 22, p. 977-982).

Communication au deuxième congrès d'histoire des sciences naturelles du Benelux, qui s'est tenu à Bruxelles le 23 novembre 1957. Liste de pharmacopées utilisées dans les Pays-Bas du Nord et du Sud, de 1300 environ à la fin du XVIIIe siècle. Ces recueils de recettes, manuscrits parfois, mais le plus souvent imprimés, sont des traductions ou des adaptations d'originaux étrangers. L'auteur les a classés par pays d'origine.

[G.C.]

[p. 245]

72. Zamora (Florentino). Una escritora española serà pronto Reina de Bélgica.
El Libro Español, 3 (1960), fasc. 32-34, p. 267-269, ill.

L'auteur raconte comment a été conçu, réalisé et vendu le livre écrit par Doña Fabiola - devenue depuis Reine des Belges - sous le titre Los Doce Cuentos maravillosos. Une description bibliographique en est donnée.

[G.C.]

Liste des collaborateurs

E.I.: Lic. Elly Indestege, bibliothecaresse bij de Koninklijke Bibliotheek van België.

G.C.: Georges Colin, conservateur-adjoint à la Bibliothèque royale de Belgique.

H.V.: Dr. Hendrik D.L. Vervliet, adjunct-conservator van het Museum Plantin-Moretus.

M.-Th.L.: Marie-Thérèse Lenger, bibliothécaire à la Bibliothèque royale de Belgique.

Les notices signées de l'initiale A. ont été rédigées par les auteurs mêmes des livres ou articles signalés.