Colloquium Neerlandicum 16 (2006)

Neerlandistiek in contrast. Handelingen Zestiende Colloquium Neerlandicum

[p. 247]

Werkwoordsclusters in contrast: het Nederlands en het Afrikaans
C. Jac Conradie (Johannesburg)

1. Inleiding

Naast de grote overeenkomsten tussen het Nederlands en het Afrikaans zijn er verschillen die toegeschreven moeten worden aan de ingrijpende deflexie van het Afrikaans en, in mindere mate, aan syntactische en morfosyntactische veranderingen. Daar komt bij dat ook het Nederlands in de afgelopen eeuwen en zelfs decennia veranderd is, met name op syntactisch gebied. Verder is het zo dat beide talen aan standaardisering onderhevig zijn, vooral op het gebied van de schrijftaal. Dit blijkt bijvoorbeeld uit de opkomst in het Nederlands van de eindgroepvolgorde hulpwerkwoord + voltooid deelwoord (VDW) (zie vooral De Sutter et al. 2005). In deze bijdrage zal vooral bekeken worden hoe de twee talen - uitgaande van een gedeeld syntactisch systeem - in het ‘organiseren’ van de eindgroepen door uiteenlopende strategieën geleid worden. Dit houdt voor het Afrikaans bijvoorbeeld in dat de deflexie gecompenseerd werd en nog steeds wordt.

De belangrijkste veranderingen in het Afrikaans kunnen als volgt thematisch aangeduid worden:

-

deflexie: de verdwijning in het Afrikaans van persoons- en getalscongruentie met het onderwerp van de zin, dus Afrikaans ek, jy, hy/sy/dit, ons, julle, hulle loop; Nederlands ik loop, jij, hij/zij/het loopt, wij, jullie, zij lopen; het wegvallen van het onderscheid tussen persoonsvormen en infinitieven - dus ook om te loop - met uitzondering van hê tegenover het ‘hebben’ en wees tegenover is/was ‘zijn’ - dus om te hê/wees; het verlies van alle imperfectumvormen, behalve was, sou, moes, kon, wou en dog/dag; het regelmatig worden van het voltooid deelwoord, hetgeen gelijkmaking van sterke en zwakke deelwoorden met de werkwoordstam inhoudt: gezongen: gesing, gebracht:gebring, gemaakt:gemaak;

-

de differentiatie van modale werkwoorden tot een afzonderlijke

[p. 248]

	werkwoordelijke categorie (anders dan in het Nederlands hebben ze bijvoorbeeld geen voltooid deelwoord);
-	het ontstaan van imperfectische congruentie bij modale werkwoorden (bijvoorbeeld sou moes kon loop);
-	de vervanging van is/was/wees door het als hulpwerkwoord bij mutatieve werkwoorden, dus Afrikaans sy het gekom, gegaan, begin, enz. tegenover Nederlands zij is gekomen, gegaan, begonnen, enzovoort;
-	de mogelijkheid om meer dan één werkwoord op de V1- of V2-plaats te zetten: (1) Bly hulle na die vliegtuie staan en kyk?- Hulle bly na die vliegtuie staan en kyk. (2) Bly staan hulle na die vliegtuie en kyk?- Hulle bly staan na die vliegtuie en kyk. (3) Bly staan en kyk hulle na die vliegtuie?- Hulle bly staan en kyk na die vliegtuie.
-	het vervallen van het infinitivus-pro-participium- of IPP-principe waarbij twee of meer infinitieven de plaats innemen van een voltooid deelwoord: (4) Nederlands: Hij heeft een liedje laten (INF) zingen (INF). (5) Afrikaans: Hy het 'n liedjie (ge-)laat sing.

Laat en sing zijn niet als infinitief gemarkeerd; samen treden ze als voltooid deelwoord op, met optionele ge-prefigering.

Het contrast tussen het Nederlands en het Afrikaans waar het hier over zal gaan, is voornamelijk dat van de volgorde van elementen in de werkwoordelijke eindgroep. De vergelijking gaat uit van de standaard- of algemene vormen van de twee talen. Een aantal verschillen kan gedemonstreerd worden aan de hand van de volgende enigszins kunstmatige zin uit de ANS (1059):

(6)	(Men zegt dat) de directeur de chauffeur kan hebben willen laten blijven staan wachten

‘Vertaald’ in het Afrikaans zou het moeten luiden:

(7)	(Daar word gesê dat) die hoof die bestuurder kon wou laat bly staan en wag het

[p. 249]

In zoverre de laatste zin als naaste equivalent van de ANS-zin beschouwd kan worden, laat het bij vergelijking een aantal opvallende overeenkomsten en verschillen zien.

2. Overeenkomsten en verschillen

Lange aaneenrijgingen van werkwoorden zijn in beide talen mogelijk. Ze bestaan uit modale werkwoorden, hulpwerkwoorden en lexicale werkwoorden, die door de herhaalde toepassing van werkwoordverheffing (‘verb raising’) allemaal naast elkaar aan het zinseinde terecht kunnen komen en waarvan sommige - als staan in de voorbeeldzin - een aspectuele functie kunnen hebben. Onder werkwoordverheffing wordt verstaan dat hoofdwerkwoorden uit verschillende ‘zinnen’ van een onderliggend samengestelde zin gehaald kunnen worden en in volgorde van incorporatie aan elkaar gehecht kunnen worden. Dit principe zou ook modale werkwoorden, die dezelfde volgorde in de twee talen aannemen, kunnen gelden.

Verschillen die zich in de bijzinnen van voorbeelden 6 en 7 hierboven aftekenen, zijn:

-	Morfologisch: geen infinitiefuitgangen in het Afrikaans (staan is basisvorm).
-	In Nederlands kan het hulpwerkwoord hebben de reeks modale werkwoorden onderbreken: kan hebben willen.
-	In het Afrikaans worden lexicale werkwoorden soms door en verbonden: staan en wag (waar Nederlands staan wachten heeft, of een verbinding met te als in zit te slapen) (ANS: 970-971).
-	In het Nederlands is alleen maar één persoonsvorm mogelijk (in casu kan); de rest zijn hier infinitieven; Afrikaans kon, wou en het zijn alle drie van oorsprong persoonsvormen: kon en wou per definitie als imperfecta; het als gewestelijke Nederlandse 3e persoonsvorm (=heeft).
-	Wou vertegenwoordigt imperfectische congruentie en verhoogt zodoende de cohesie van de modale subreeks - een verdere aanduiding dat modale werkwoorden in het Afrikaans tot een afzonderlijke woordsoortcategorie geworden is.

3. Volgorde van werkwoorden in de eindgroep

In de tabel hieronder worden een aantal Nederlandse volgordes en hun eventuele Afrikaanse correlaten opgesomd. Het blijkt dat het Afrikaans over veel minder volgordemogelijkheden beschikt dan het Nederlands. In Afrikaans is de volgorde modale werkwoorden + lexicale werkwoorden + hulpwerkwoorden vast geworden, met het type het moes + werkwoord als uitzondering, waarover later. In het Afrikaans zijn (1b), (2b), (4a), (5b) en (6) dan ook uitgesloten.

[p. 250]

	Nederlands	Afrikaans
(1a)	PV INF moet zingen ‘rood’	moet sing
(1b)	INF PV zingen moet ‘groen’
(2a)	VDW PV gezongen heeft ‘groen’	gesing het
(2b)	PV VDW heeft gezongen ‘rood’
(3)	PV INF INF heeft moeten zingen	(het moes sing^1)
(4a)	PV INF INF heeft laten zingen
(4b)	INF INF PV laten zingen heeft^2	laat sing het
(5a)	PV VDW INF moet gezongen hebben	moet gesing het
(5b)	PV INF VDW moet hebben gezongen
(6)	PV INF INF INF zou hebben kunnen zingen
Wij kijken achtereenvolgens naar de verschillende vermelde types.

1 Niet als eindgroep, dus steeds met het in V2. Met V2 wordt hier steeds ook V1 bedoeld, zoals in ja/nee-vragen.

2 Van Riebeeck heeft laten metselen hebben.

3.1 (1a) en (1b): PV + INF / INF + PV (moet zingen/zingen moet)

De volgorde PV + INF komt volgens Gerritsen (1991: 38) het meest voor ten zuiden van de lijn Amsterdam-Zwolle, dat tevens het herkomstgebied van het Afrikaans insluit. Omdat het onwaarschijnlijk is dat een stilistische omkering over een doorbreking heen zou plaatsvinden, dus van

(8)	dat men moet het liedje zingen

[p. 251]

naar

(9)	dat men zingen het liedje moet

zou ik willen aannemen (i) dat moet zingen de onderliggende volgorde is, waar al of niet doorbreking plaatsvindt, en (ii) dat zingen moet een stilistische variant is die alleen optreedt als er geen doorbreking is. Doorbreking stelt ons dus in staat de rode volgorde als onderliggend te beschouwen en de groene als afgeleid.³

Het ziet ernaar uit dat de volgorde INF + modaal werkwoord tevens uitgesloten is als deel van PV + twee infinitieven. De ANS (1072) beschouwt bijvoorbeeld ⋆eten zullen komen en ⋆eten komen zullen als onacceptabel, hetgeen waarschijnlijk ook geldt voor zullen eten komen, komen eten zullen en komen zullen eten. Indien alle omkeringen in deze gevallen uitgesloten zijn, hebben we hier een verdere aanduiding dat PV + INF(en) inderdaad de onderliggende volgorde is, dat omkeringen beperkt zijn tot tweeledige groepen en dat de omkering bij tweeledige groepen stilistisch van aard is.

De afwezigheid van (1b) (sing moet) in het Afrikaans is dus een gevolg van de uitschakeling van een stilistische variant. Na het verval van het flexieonderscheid tussen PV en INF in het Afrikaans is de volgorde modale + lexicale werkwoord(en) vast geworden.

3 Volgens Haeseryn (1996: 111) is doorbreking van de eindgroep kenmerkend voor het Belgisch Nederlands. Zie: dat de kinderen moesten naar boven gaan.

3.2 (2a) en (2b): VDW + PV/PV + VDW (gezongen heeft/heeft gezongen)

Tegenover de twee volgordes van het Nederlands, kent het Afrikaans alleen maar de groene volgorde: Ndl. gebracht heeft, Afr. gebring het. Volgens de studie van Pauwels (aangehaald in Stroop 1983: 251) komt deze groep voor 81% in literaire taal voor en slechts voor 23,6% in de krant. Stroops eigen studie (1983), die uitgaat van de gesproken taal, geeft soortgelijke data te zien. Volgens Gerritsen (1991: 38) komt VDW + PV ten zuiden van een lijn Amsterdam-Zwolle voor, maar het ziet ernaar uit dat de rode volgorde aan het toenemen is, mogelijkerwijs onder druk van de schrijftaalnorm (1991: 39). Ook Duinhoven (2001: 203) vind dat de volgorde is gevallen toeneemt. Voor De Sutter et al. (2005), die tweeledige eindgroepen (VDW + hulpwerkwoord en hulpwerkwoord + VDW) in het CONDIV-corpus geschreven Nederlands en het Corpus Gesproken Nederlands bestudeerden, komt de volgorde hulpwerkwoord + VDW (de rode volgorde) in twee derde van de gevallen in zowel Nederland als Vlaanderen voor (67,4% en 60,1% respectievelijk) (2005: 104). De volgorde VDW + hulpwerkwoord (de groene volgorde) daarentegen wordt ‘zonder meer frequenter gebruikt (...) in Vlaanderen dan in Nederland’ (2005: 106). Het Afrikaans sluit zich dus aan bij de volgorde die in zijn herkomstgebied althans tot in de twintigste eeuw toonaangevend geweest moet zijn.⁴ De rode volgorde moet

4 Arfs (2007), die de afwisseling van de rode en groene volgorde met de ritmische structuur van het VDW in verband brengt, biedt een mogelijke verklaring voor het doorzetten van de groene volgorde in het Afrikaans. Vereenvoudigd komt haar hypothese erop neer dat een VDW en zijn omgeving naar ritmisch evenwicht streeft. Een VDW als betaald heeft een onevenwichtig ‘punthoedpatroon’ [- ∧] en wordt aantoonbaar vaker door een hulpwerkwoord, dat dus een zwakker accent draagt, gevolgd. Een VDW als gelezen, daarentegen, heeft een evenwichtig patroon, namelijk [- ∧ -], en kan dus evengoed door een hulpwerkwoord gevolgd worden als voorafgegaan. Tijdens het regulariseringsproces van het Afrikaanse VDW (zie Conradie 1979), waarbij het verschil tussen zwakke en sterke deelwoorden opgeheven werd, verloren de sterke deelwoorden doorgaans hun -en-eindsyllabe (dus gelezen > gelees) en verkregen zij dus ook het onevenwichtig patroon van [- ∧], dat om een achterop geplaatst hulpwerkwoord vraagt.

[p. 252]

een latere ontwikkeling in het Nederlands zijn.

Volgens Duinhoven (2001: 204) is geschreven heeft meer een toestand en dus statischer, terwijl heeft geschreven meer een werking is en dus dynamischer. Hij ziet tevens (2001: 205) de ontwikkeling van een parallellie tussen hoofdzin- en eindgroepvolgorde:

(10)	zij heeft het bedrijf gereorganiseerd.
(11)	dat zij het bedrijf heeft gereorganiseerd.

Deze twee waarnemingen hangen samen: omdat hoofdzinnen waarschijnlijk dynamischer zijn dan bijzinnen, zou PV + VDW een eindgroep dynamischer kunnen maken. Hoofdzinnen zijn over het algemeen de dragers van de handeling in vertellingen. Taalhandelingen (bijvoorbeeld imperatieven) zijn meer aan hoofddan aan bijzinnen gebonden. Bijzinnen leveren vaak commentaar op of geven verdere achtergrond bij hetgeen in hoofdzinnen genoemd wordt. Waar de volgorde hulpwerkwoord (als V1 of V2, respectievelijk in vragen en mededelingen) + VDW dus kenmerkend is voor hoofdzinnen (zie (10)), versterkt hulpwerkwoord + VDW als eindgroep (zie (11)) de associatie met de hoofdzin, terwijl de volgorde VDW + hulpwerkwoord in bijzinnen verschil met hoofdzinnen markeert.

Er is iets soortgelijks aan de hand met het Afrikaans, waar de hoofdzinsvolgorde van mededelings- en vraagzinnen zich steeds meer in de bijzinnen manifesteert:

(12)	Ek weet dat sy speel tennis (stelling: Sy speel tennis.) tegenover Ek weet dat sy tennis speel.
(13)	Ek wonder hoe lyk sy (vraag: Hoe lyk sy?) tegenover Ek wonder hoe sy lyk.
(14)	Ek wonder of kom sy môre (vraag: Kom sy môre?) tegenover Ek wonder of sy môre kom.

In beide talen is er aanpassing aan de hoofdzin. In het Nederlands past de interne volgorde van de werkwoordelijke eindgroep zich bij die van de hoofdzin aan. In het Afrikaans past de bijzin zich bij de zinsdeelvolgorde van de hoofdzin aan.

3.3 (3): PV + INF + INF (heeft moeten zingen)

Haeseryn (1996: 120) contrasteert met elkaar (zie ook ANS: 987):

(15)	(a) Hij had inderdaad al met vakantie kunnen zijn. (b) Hij kon inderdaad al met vakantie geweest zijn.

en

[p. 253]

(16)	(a) Hadden ze dat niet eerder kunnen zeggen? (b) Konden ze dat niet eerder gezegd hebben?

Volgens hem komen beide types in het gehele taalgebied voor, maar de (b)-varianten ‘zijn (...) in België gebruikelijker dan in Nederland’. Ik neem aan dat het hier om twee verschillende regeertypes (dus twee constructies) gaat: het modaal werkwoord wordt door het hulpwerkwoord geregeerd, of omgekeerd:

(a)	hulpww. [modaal ww. [hoofdww.]]
(b)	modaal ww. [[hoofdww.] hulpww.]

Een argument hiervoor is dat infinitivus-pro-participio (zie boven) slechts in het a-type optreedt. Blijkbaar wordt in het ene geval het hulpwerkwoord en in het andere geval het modaal werkwoord als PV gekozen. Naar aanleiding van de verdere ontwikkeling in het Afrikaans, waarbij (a) gewijzigd en geatrofieerd is terwijl (b) ingeburgerd is, zou men ook kunnen argumenteren dat (a) en (b) verschillende structuren vertegenwoordigen.

Weer eens stemt het Afrikaans mutatis mutandis met de Belgischse voorkeur overeen (ook semantisch):

(17)	Hy kon inderdaad al met vakansie gewees het.
(18)	Kon hulle dit nie vroeër gesê het nie?

Die (a)/(b)-alternantie is in het Nederlands ook voor verdere complicaties verantwoordelijk, als in (zie (6) in tabel):

(19)	zal hebben kunnen verzorgen

dat een recursief regeerschema heeft: [mod.ww. [hulpww. [mod.ww. [hoofdww.]]]], dat wil zeggen: een modaal werkwoord wordt door een hulpwerkwoord geregeerd, dat zelf door een modaal werkwoord geregeerd wordt.⁵ Deze volgorde is in het Afrikaans volkomen uitgesloten.

Het type (a) van hierboven komt desondanks in het Afrikaans beperkt als geatrofieerde constructie voor, een aanduiding dat het enigszins vreemd is aan de systeemvorming van de Afrikaanse eindgroep. Vergelijk:

(20)	Sy het al die werk self moes doen.
(21)	Zij heeft al het werk zelf moeten doen.

5 Voor voorbeelden, zie ANS (1059, 1061, 1057): kan hebben willen en: hij zei dat hij de chauffeur had willen laten blijven wachten, waar willen door niet-modale werkwoorden ‘omringd’ wordt.

[p. 254]

Er heeft zich in het Afrikaans een structurele aanpassing voorgedaan die erin bestaat dat een imperfectumvorm als moes, en zelden een basisvorm als moet, in de plaats van een Neerlandse infinitief optreedt. Door het verlies van had als hulpwerkwoord mist de constructie in het Afrikaans het contrast met een irrealis (in casu Zij had al het werk zelf moeten doen). De constructie komt alleen in hoofdzinnen (dus met het als V2) voor; noch *... dat sy al die werk self het moes doen noch *... moes doen het is aanvaardbaar. Overigens maakt de constructie slechts deel uit van het taalvermogen van sommige sprekers van het Afrikaans; Ponelis (1993: 438) noemt het ‘recessief’. Dat het niettemin nog steeds voorkomt (en met verschillende modale werkwoorden), blijkt uit de volgende voorbeelden:

(22)	Sedert dié dag het jong Abraham nie weer 'n verstaanbare sin kon sê nie (Winterbach 2002: 13).
(23)	Ek het min boeke by hom kon bekostig (Aucamp 2003: 114).
(24)	Reeds die eerste aand het hy ... op die dek wou slaap (Joubert 2002: 12).
(25)	Hier het hy van voor af moes begin (Miles 2003: 217).

3.4 (4): PV + INF + INF ... /INF + INF ... + PV (heeft laten zingen/laten zingen heeft)

Het Afrikaans heeft als eindgroep alleen maar laat sing het (naast laat sing word/is), nooit het laat sing, enzovoorts. De volgorde laten zingen heeft is daarentegen niet vreemd aan het Nederlands. Stroop (1970: 259) laat in kaart 8 zien: die ik u laten zien heb. In zijn ‘Systeem II’ (264) komt overigens ook voor:

(26)	dat hij kunnen komen had.
(27)	dat hij moeten kunnen komen had.

Ook bij langere Nederlandse eindgroepen komen hulpwerkwoorden aan het eind voor. Haeseryn (1996: 121) beschrijft als typisch voor het zuidwesten, ‘de plaatsing van hebben en zijn na twee infinitieven in plaats van daarvoor’, bijvoorbeeld:

(28)	Ik ben bang dat hij het zal laten liggen hebben.

In zijn studie van de syntaxis van het zeventiende-eeuwsche Dagregister van Jan van Riebeeck, eerste VOC-goeverneur aan de Kaap, wijst Verhage (1952: 59) erop dat Van Riebeeck hulpwerkwoorden als worden en zijn bij voorkeur aan het einde van eindgroepen plaatste, bijvoorbeeld:

(29)	den steenoven, die wij laten metselen hebben.

[p. 255]

Het ziet er dus naar uit dat de stilistische mogelijkheid om in het Nederlands een hulpwerkwoord in slotpositie te plaatsen een vast kenmerk van de Afrikaanse eindgroep geworden is. Deze volgorde is volgens Gerritsen (1991: 38) kenmerkend voor OV-talen. Welk werkwoord persoonsvorm wordt, wordt evenwel door andere factoren bepaald, die maken dat het hulpwerkwoord PV of INF kan zijn: zal laten liggen hebben komt naast laten zien heb voor. Met het wegvallen van de onderwerpscongruentie en het verschil tussen PV en INF in het Afrikaans, ziet men dat het hulpwerkwoord in beide gevallen het kan zijn, dus sal laat lê het en laat sien het.

In het midden van de negentiende eeuw wordt het in geschreven teksten met hebbe(n) afgewisseld en kunnen twee historisch finiete vormen in één eindgroep optreden. Een en ander blijkt uit een vrij lange krantenbrief uit 1851 van een zekere veldkornet Bezuidenhout (in Nienaber 1971: 171-4):

mag gezeg het	zal geleest hebbe,... gedink hebbe
moet gezien het	zou geschreef hebbe
kon gewees het	zou geneem hebbe
zou gewees het	zou gevra hebben

Terwijl in het Nederlands in korte eindgroepen het principe ‘overeenstemming met de hoofdzinsvolgorde’ dus versterkt wordt, is het principe ‘hulpwerkwoord als laatste’ de overwegende neiging in het Afrikaans.

Overigens vinden er rondom het hulpwerkwoord het een aantal uitzonderlijke ontwikkelingen plaats, doordat

-	te + het door een deelwoord onderbroken kan worden, als in te gesing het (in alle andere gevallen stemt de plaatsing van te met het Nederlands overeen);
-	het als hulpwerkwoord niet met de infinitief hê (van het hoofdwerkwoord) afwisselt, dus om iets te hê, tegenover om iets te gedoen het;
-	het deelwoord dat door het geregeerd wordt niet (als andere deelwoorden) naar links verschoven kan worden, dus gesing kon word/wees, maar: *gesing kon hê.

Deze verschijnselen kunnen als geheel verklaard worden door aan te nemen dat het pas in een laat stadium van derivatie aan de groep toegevoegd wordt, namelijk nadat te geplaatst is, andere deelwoorden gevormd en desgewenst naar links verschoven zijn en de infinitiefvormen hê en wees gekozen zijn (dat wil zeggen op dezelfde wijze als hebben en zijn in het Nederlands). Het werkwoord dat uiteindelijk na zijn rechtstoevoeging door het geregeerd wordt en deelwoord

[p. 256]

wordt, staat dus, in te-constructies, vanzelf tussen te en het en kan in ieder geval niet meer naar links verschoven worden.

3.5 (5a) en (5b): PV + VDW + INF/PV + INF + VDW (moet gezongen hebben/moet hebben gezongen)

Terwijl het Nederlandse deelwoord in tweeledige groepen naar achterplaatsing neigt (ook in grotere groepen als kan hebben gezien, maar vooral in geschreven taal, de journalistiek bij uitstek) is in grotere eindgroepen voorplaatsing van het deelwoord heel gebruikelijk. Stroop (1970: 121, 259) stelt zelfs dat het deelwoord, zoals in gemaaid moest worden, in geheel Nederland ‘vrijwel altijd voorop gezet’ is. Ook de ANS (1069) stelt dat gezien kan hebben de ‘meest gangbare’ volgorde in het gesproken Nederlands is. In het volgordeschema van de ANS (1065) staan de deelwoorden aan het begin of aan het eind van de eindgroep. In België, evenwel, komt tussenplaatsing van het deelwoord vaak voor, bijvoorbeeld dat ... kan beweerd hebben (Haeseryn 1996: 121).

In zowel het Afrikaans als het Nederlands is het deelwoord morfologisch gemarkeerd (minstens met het prefix ge- in beide talen) én bewegelijk. Volgens de ANS (1071) kan het deelwoord in het Nederlands in principe overal staan. Vanwege zijn verwantschap met het niet-werkwoordelijk deel van de zin, neigt het in beide talen naar links, dus met minimale deelname aan raising). Zie:

(30)	dat het liedje niet <gezongen> kon <gezongen> worden <gezongen>

Voor het Afrikaans is positie 1 uitgesloten omdat hulpwerkwoorden steeds rechts toegevoegd worden, dus alleen maar:

(31)	dat die liedjie nie <gesing> kon <gesing> word <*gesing> nie

Maar, zoals gezegd, wordt het voltooid deelwoord door het geregeerd, bijvoorbeeld geword in:

(32)	dat die liedjie nie gesing kon geword het nie
	(*dat die liedjie nie gesing geword kon het nie)

is het niet naar links verplaatsbaar. Met deze uitzonderingen, geven de twee talen dezelfde plaatsingsvrijheid aan deelwoorden, en gelden waarschijnlijk dezelfde voorkeuren.

[p. 257]

4. Conclusie

Als algemene waarneming kan gelden dat het Afrikaans een vastere volgorde van werkwoordelijke subcategorieën (modale werkwoorden, lexicale werkwoorden, hulpwerkwoorden) kent dan het Nederlands.

Wat hoofdzin- tegenover eindgroepvolgorde (V2- tegenover niet-V2-zinnen) in het Nederlands betreft, moet men constateren dat korte eindgroepen maximaal aanpasbaar aan hoofdzinnen zijn geworden; de volgordes (1a), (2b), (3), (4a), (5a) en (5b) en (6) kunnen allemaal onveranderd in beide contexten gebruikt worden, bijvoorbeeld:

(33)	dat ik het heb gedaan

naast

(34)	Ik heb het gedaan.

Indien men evenwel aanneemt dat er bij langere eindgroepen juist een voorkeur voor voorgeplaatste deelwoorden bestaat, als in

(35)	dat ik het gedaan zou hebben

tegenover

(36)	Ik zou het gedaan hebben

dan stemmen de twee volgorden juist niet overeen. Overeenstemming al dan niet tussen de volgorden wordt dus hoofdzakelijk door de lengte van de werkwoordsgroepen bepaald. Daar kortere groepen echter frequenter zijn dan langere, kan men aannemen dat in een grote meerderheid van de gebruiksgevallen Nederlandse werkwoordsgroepen een volgorde hebben die evengoed bij zinnen met en zonder V2 passen. In tegenstelling hiermee is de kloof tussen werkwoordsvolgorden in de twee contexten in alle gevallen groter geworden in het Afrikaans; (2a) en (4b) behouden juist niet hun eindgroepvolgorde in V2-zinnen, bijvoorbeeld:

(37)	dat ons dié liedjie laat sing het

tegenover

[p. 258]

(38)	Ons het dié liedjie laat sing

en uiteraard ook niet in langer groepen met het deelwoord voorop:

(39)	dat die liedjie gesing sou kon word

tegenover

(40)	Die liedjie sou gesing kon word.

Gaat men ervan uit dat V2-plaatsing vanuit een onderliggende eindgroep geschiedt, dan is de regel heel eenvoudig: plaats het eerste niet-deelwoord van links in tweede zinsdeelpositie (zie (41) en (42)). Omdat modale werkwoorden in het Afrikaans vooraan staan in eindgroepen maar hulpwerkwoorden achteraan, kan ‘eerste niet-deelwoord van links’ ook betekenen laatste werkwoord (zie (43) en (44)).

(41)	dat hulle die liedjie_sou moes gesing het:
(42)	Hulle sou die liedjie moes gesing het.
(43)	dat hulle die liedjie gesing het:
(44)	Hulle het die liedjie gesing.

Er zijn zelfs aanwijzingen dat het Afrikaans ook wat betreft de keus van werkwoorden een asymmetrie of gespletenheid tussen de twee contexten kent:

V2-zin	Werkwoordelijke eindgroep
$ het ... (gesing) gewees	√ (gesing) gewees het
√ was ... gewees	* gewees was
√ het ... moes sing	* het moes sing/ * moes sing het
$: niet frequent, √: gebruikelijke vorm, *: onaanvaardbaar

Terwijl de Afrikaanse eindgroep het voordeel van vaste volgorde heeft (uitgezonderd deelwoord- en V2-plaatsing) en het Nederlands het voordeel heeft dat in de meeste gebruiksgevallen dezelfde werkwoordsvolgorde kan worden gebruikt ongeacht de plaatsing van een werkwoord in V2, tonen beide talen toch - althans in hun standaard- of algemene vormen - de tekens van een gespletenheid wat de structuur van hun werkwoordsgroepen betreft.

[p. 259]

Bibliografie

Arfs, Mona: ‘Rood of groen? De interne woordvolgorde in tweeledige werkwoordelijke eindgroepen in Nederlandse bijzinnen.’ Fenoulhet, Jane et al. (red.), Neerlandistiek in Contrast. Bijdragen aan het Zestiende Colloquium Neerlandicum, Gent, 2006. Amsterdam, 2007.

Aucamp, Hennie: In die vroegte. Kaapstad, 2003.

Conradie, C.J.: Die diachronie van die Afrikaanse voltooide deelwoord. Ongepubliceerd proefschrift, Universiteit van de Witwatersrand. Johannesburg, 1979.

Duinhoven, A.M.: Analyse en synthese in het Nederlands. Assen, 2001.

Gerritsen, Marinel (red.): Atlas van de Nederlandse dialectsyntaxis. Deel I, II (kaarten). Amsterdam, 1991.

Haeseryn, Walter: ‘Grammaticale verschillen tussen het Nederlands in België en het Nederlands in Nederland: een poging tot inventarisatie’. R. van Hout en J. Kruijsen (red.). Taalvariaties. Dordrecht, 1996, 109-26.

Haeseryn, W. et al.: Algemene Nederlandse spraakkunst (ANS). Groningen, 1997.

Joubert, Elsa: Twee vroue. Novelles. Kaapstad, 2002.

Miles, John: Die buiteveld. Kaapstad, 2003.

Nienaber, G.S.: Afrikaans in die vroeër jare. Johannesburg, 1971.

Ponelis, F.: The Development of Afrikaans. Frankfurt am Main, 1993.

Stroop, Jan: ‘Systeem in gesproken werkwoordsgroepen’. J. Stroop (red.), Nederlands dialectonderzoek. Amsterdam. 1983[1970], 247-264.

[p. 260]

Sutter, Gert de et al.: ‘Regionale en stilistische effecten op de woordvolgorde in werkwoordelijke eindgroepen.’ Nederlandse Taalkunde 10, 2, 97-128 (2005).

Verhage, J.A.: 'n Sintakties-stilistiese studie van die Dagregister van Jan van Riebeeck. Amsterdam, 1952.

Winterbach, Ingrid: Niggie. Kaapstad, 2002.