Colloquium Neerlandicum 16 (2006)

Neerlandistiek in contrast. Handelingen Zestiende Colloquium Neerlandicum

[p. 305]

Het gebruik van tweelingformules in het Nederlands en het Tsjechisch
Kateřina Malková-Křížová (Olomouc)

1. Inleiding

Vroeg of laat wordt elke student Nederlands met de zogenoemde tweelingformules geconfronteerd omdat deze vaste verbindingen te kust en te keur in het Nederlands voorkomen. In deze bijdrage worden de tweelingformules in de eerste plaats naar hun structuur beschreven. Vervolgens vergelijken we het gebruik van de tweelingformules in het Nederlands en in het Tsjechisch, onder andere op grond van voorbeelden uit de elektronische synchrone corpora van de Nederlandse en Tsjechische taal.

2. De structuur van tweelingformules in het Nederlands

Tweelingformules¹ onderscheiden zich van andere vaste woordverbindingen door hun structuur: twee (eventueel drie) - meestal semantisch verwante - woorden van dezelfde woordsoort zijn vast verbonden, meestal door een voegwoord en/of een voorzetsel (bijvoorbeeld: in geuren en kleuren; frank en vrij; bloed, zweet en tranen). De betekenis ervan is:

(...) een aan de combinatie van beide componenten gebonden metafoor, of nuancering, versterking of andere expressiviteit van de betekenis van een der componenten (Van Sterkenburg 1986: 48).²

Bij de tweelingformules genoemd in de elektronische versie van de veertiende uitgave van het Van Dale Groot woordenboek van de Nederlandse taal (hierna: GWNT) zijn onder het trefwoord ‘dag’ de volgende betekenisomschrijvingen te vinden: voor dag en dauw: ‘voor de zon op is, zeer vroeg’, sinds jaar en dag: ‘al heel lang’, dag aan dag: ‘onafgebroken’, dag en nacht: ‘steeds’. Bij de vaste verbindingen is bovendien de woordcombinatie dag en nacht opgenomen met de betekenis ‘het is een zeer groot verschil’: het is een verschil (als) van dag en nacht, het is de dag en de nacht; het scheelt of verschilt (als) dag en nacht.

1 In het Nederlands ook woordparen genoemd, in het Duits bekend als Zwillingsformeln, phraseologische Wortpaare of Paarformeln. Zie Burger (1973: 42), Fleischer (1982: 111), Kantola (1987), Van Sterkenburg (1986).

2 Vergelijk Fleischer (1982: 111).

[p. 306]

Tweelingformules kunnen bestaan uit diverse woordsoorten. Als constituenten kunnen hier niet alleen zelfstandige naamwoorden, maar ook bijwoorden, bijvoeglijke naamwoorden en werkwoorden voorkomen (wijd en zijd, klein en groot, wikken en wegen). Semantisch gezien kunnen deze constituenten in ruimere zin synoniemen zijn (nooit ofte nimmer, in vuur en vlam, al iemands hebben en houden). Vaak zijn het antoniemen (hier en daar, op leven en dood, door dik en dun) of hyponiemen (met hand en tand, in hart en nieren, op water en brood). Tweelingformules kunnen ook gebaseerd zijn op de herhaling van hetzelfde woord (van tijd tot tijd, hand in hand, slag op slag), op alliteratie (in rep en roer, bont en blauw, schots en scheef), op eindrijm (reilen en zeilen, in geuren en kleuren, hoog en droog), en eventueel op assonantie (met horten en stoten).

Tweelingformules kunnen zelfstandig in de zin optreden, in de functie van een zinsdeel (vooral als gezegden, bijvoorbeeld kort en krachtig) of ze maken deel uit van een langere vaste verbinding, dat wil zeggen van een zegswijze, een uitdrukking of een spreekwoord³, vergelijk de volgende voorbeelden uit het 38 Miljoen Woorden Corpus 1996⁴:

- kort en krachtig
bron: ot95-078.SGZ
Hij geeft regels voor het kiezen van de juiste woorden en het structureren van zinnen. De hoofdstuktitels geven deze regels kort en krachtig weer: ‘Schrijf bondig’, ‘Schrijf levendig’, ‘Schrijf specifiek’ en ‘Schrijf eenvoudig’.

bron: MCJUL93OVE.SGZ
Met een kort en krachtig onderzoek heeft de Meppeler politie een hard drugs-lijn in de stad opgerold en 54 autokraken en inbraken opgelost.

- vallen en opstaan
bron: stnov1995.SGZ
Met haar drie opgroeiende zonen trekt ze van het platteland naar Amsterdam, waar ze met vallen en opstaan een carrière begint als schrijfster.

bron: stnov1995.SGZ
Na veel vallen en opstaan kreeg ik pas een paar weken geleden in Kortenberg er weer echt zin in.

3 Voor de definities van deze begrippen - zie het artikel De omschrijving van spreekwoord, zegswijze, uitdrukking en gezegde van F.Ch. van Gestel (1963).

4 Zie voor meer inlichtingen over dit corpus de webpagina van het Instituut voor Nederlandse Lexicologie: www.inl.nl.

[p. 307]

- groen en geel/geel en groen
bron: jnlaug91.SGZ
De grootste oppositiepartij ergert zich aan de discussies over de WAO binnen het kabinet al maandenlang groen en geel.

bron: MCJUN95OVE.
Het werd de menseneter groen en geel voor de ogen, maar Sinterklaas zei geruststellend: God vergeeft wie berouw toont.

bron: RVM93-4.SGZ
Geel en groen van woede ben ik geworden van de uitspraken van Brinkman en Hillen over vrouwen en over kinderopvang.

- schade en schande
bron: GP92-3.SGZ
Door schade en schande hebben de autoriteiten geleerd dat het ongelooflijk moeilijk is precies vast te stellen wat bepaalde gifstoffen aanrichten in de oceanen.

bron: WK199406.SGZ
Hij kende - door schade en schande wijs geworden - het gebied als geen ander en schreef er diverse boeken over.

3. Nederlandse en Tsjechische tweelingformules

Voornoemde kenmerken van Nederlandse tweelingformules gelden in het algemeen ook voor Tsjechische tweelingformules. Tevens treffen we in beide talen vaak dezelfde syntactische patronen aan.⁵

S - Conj./Prep. - S
Nederlands	Tsjechisch
dag en nacht	dnem i nocí (= dag en nacht)
stap voor stap	krok za krokem (= stap voor stap)
huis en hof	čas od času (= van tijd tot tijd)

Prep - S - Conj./Prep. - S
Nederlands	Tsjechisch
op leven en dood	na život a na smrt (=op leven en dood)
van tijd tot tijd	bez bázně a hany (= zonder vrees of blaam)^6
met hand en tand	z masa a kostí (= van vlees en bloed)^7

5 Deze syntactische patronen beantwoorden min of meer aan de syntactische modellen van de Duitse tweelingformules (Kantola 1987). Legenda: S = substantief, zelfstandig naamwoord, Conj. = conjunctie, voegwoord, Prep. = prepositie, voorzetsel, Adj = adjectief, bijvoeglijk naamwoord, Adv = adverbium, bijwoord.

6 Letterlijk: zonder vrees en blaam.

7 Letterlijk: van vlees en beenderen.

[p. 308]

Adj - Conj. - Adj
Nederlands	Tsjechisch
groot en klein	velcí i malí/malí i velcí (= groot en klein)
oud en jong	staří i mladí (= oud en jong)
rijk en arm	chudí i bohatí (= rijk en arm)

Adv - Conj. - Adv
Nederlands	Tsjechisch
kort en bondig	krátce a stručně (= kort en bondig)^8
hier en daar	sem a tam (= hier en daar)^9
nu of nooit	ted' nebo nikdy (= nu of nooit)

Deze overeenkomsten mogen echter niet verhullen dat er op dit gebied ook opmerkelijke verschillen bestaan tussen beide talen. We zijn deze op het spoor gekomen op grond van een contrastieve analyse van tweeënveertig Nederlandse tweelingformules met het voegwoord en en hun Tsjechische equivalenten.¹⁰ Het blijkt dat meer dan de helft van de Nederlandse tweelingformules geen fraseologisch equivalent in het Tsjechisch heeft. Dit betekent dat de Nederlandse vaste verbinding - afhankelijk van de context - omschreven of door een enkelvoudig, vaak minder expressief equivalent vervangen moet worden, bijvoorbeeld:¹¹

Ik fiets altijd door weer en wind, want ik heb geen auto.

Jezdím na kole za každého počasí, protože nemám auto.

Ik fiets bij elk weer omdat ik geen auto heb.

In geuren en kleuren vertelde hij over de vechtpartij in de supermarkt.

Barvitě vyprávěl o rvačce v supermarketu.

Kleurig vertelde hij over de vechtpartij in de supermarkt.

Het is slechts voor ongeveer een kwart van de geëxcerpeerde Nederlandse tweelingformules mogelijk een Tsjechische tweelingformule als equivalent te vinden. Deze equivalente tweelingformules komen meestal in lexicaal en/of syntactisch opzicht niet overeen. Zie ter illustratie de volgende lexicale en syntactische verschillen:

8 Letterlijk: kort en beknopt.

9 Letterlijk: hierheen en daarheen.

10 Zie het oefenboek voor gevorderden Trefwoord 2 (de Boer et al. 1995: 49-54).

11 Nederlandse zinnen zijn afkomstig uit het bovengenoemde leerboek Trefwoord 2 (de Boer et al. 1995: 50-51).

[p. 309]

van hot naar haar lopen

běhat od čerta k d'áblu

van de drommel naar de duivel lopen

haat en nijd

zloba a nenávist/závist

toorn en haat/nijd

open en bloot

jasně a otevřeně

duidelijk en openlijk

zich met hand en tand verzetten/verdedigen

bránit se zuby nehty

verzetten zich (instr.) tanden (instr.) nagels

(in het Tsjechisch ontbreekt het voegwoord en is er in plaats van het voorzetsel een instrumentalis gebruikt)

met hart en ziel

tělem i duší

(instr.) lichaam en (instr.) ziel

(in plaats van het voorzetsel is in het Tsjechisch de instrumentalis gebruikt)

iemand met raad en daad bijstaan

někomu být nápomocen radou i skutkem

iemand zijn behulpzaam (instr.) raad en (instr.) daad

(in plaats van het voorzetsel is in het Tsjechisch de instrumentalis gebruikt)

door en door

skrz naskrz

door door

(in het Tsjechisch ontbreekt het voegwoord en het woord ‘naskrz’ is oorspronkelijk een voorzetselconstructie ‘na skrz’ die als één woord wordt geschreven, waarbij ‘skrz’ de betekenis ‘door’ heeft en de voorzetsel ‘na’ min of meer ‘in’/‘op’ betekent en daardoor de betekenis van het woord ‘skrz’ versterkt)

Het overige deel van de Nederlandse tweelingformules heeft in het Tsjechisch ook een fraseologisch equivalent, maar het gaat om een ander type vaste verbinding, bijvoorbeeld een idiomatische vergelijking.

[p. 310]

moord en brand schreeuwen

řvát, jako když ho na nože bere

schreeuwen alsof hij op het mes wordt gespiest

De beschreven equivalente Nederlandse en Tsjechische tweelingformules worden echter niet in dezelfde mate gebruikt. Zie daarvoor de frequenties van enkele Nederlandse en Tsjechische tweelingformules, zoals deze in de grootste beschikbare geschreven Nederlandse en Tsjechische corpora te vinden zijn, namelijk in het 38 Miljoen Woorden Corpus 1996 (38MWC) van de Nederlandse taal en in het Tsjechische geschreven corpus SYN2000.¹²

	Nederlandse tweelingformules		Tsjechische equivalenten (tweelingformules)
9	met hand en tand	114	zuby nehty
40	met hart en ziel	97	tělem a duší
11	van hot naar haar	17	od čerta k d'áblu
22	met raad en daad	6	radou i skutkem
42	door en door	6	skrz naskrz

Het frequentere gebruik van bepaalde tweelingformules in het Tsjechisch hangt hoogstwaarschijnlijk samen met een contextuele parameter. In het Tsjechisch is het bijvoorbeeld mogelijk de tweelingformule met hand en tand niet alleen met iets verdedigen of zich verzetten te verbinden, maar volgens de voorbeelden uit het Tsjechische corpus SYN2000 ook met het werkwoord (zich) handhaven.

Ten slotte wijzen we erop dat zowel Nederlandse als Tsjechische tweelingformules soms verschillende syntactische varianten hebben. Vergelijk de volgende voorbeelden (de frequentie is tussen haakjes aangegeven):¹³

- willens en wetens (25)/wetens en willens (1)
vědomě a úmyslně (4)¹⁴
bron: GP91-2.SGZ
[...]het IJmuidense concern heeft het Noordzeemilieu willens en wetens zwaar vervuild. [...]

bron: stnov1995.SGZ
[...] De Amerikaanse inlichtingendienst CIA speelde vaak wetens en

12 Het corpus SYN2000 bevat ongeveer 40 miljoen woorden en kan geraadpleegd worden via de webpagina van het Tsjechisch Nationaal Corpus (Český národní korpus) http://ucnk.ff.cuni.cz/.

13 De frequenties zijn gebaseerd op de gegevens uit het 38 Miljoen Woorden Corpus 1996 en het Tsjechische corpus SYN2000. Ter illustratie worden voorbeelden van de Nederlandse en Tsjechische tweelingformules in een bredere context aangegeven met bronvermelding afkomstig uit de bovengenoemde corpora.

14 Letterlijk: bewust en opzettelijk.

[p. 311]

willens verkeerde informatie door aan het Witte Huis. [...]
bron: s#5762776, doc.txtype=PUB,doc.temp=1998
[...]je mu třeba prokázat, že kradené zboží koupil vědomě a úmyslně [...]

- wijd en zijd (4)
široko daleko (187)/daleko široko (31)¹⁵
bron: MCJUL93OVE.SGZ
[...] Meppel was wijd en zijd bekend door zijn varkensmarkt. [...]

bron: s#262269,doc.txtype=NOV,doc.temp=1981
[...]Ve vesnici křičeli lidé o pomoc a já byl jediný lékař široko daleko. [...]

bron: s#992973,doc.txtype=COL,doc.temp=1997
[...]A daleko široko nebyla v kraji tak hezká zahrádka jako ta jeho. [...]

15 Letterlijk: breed ver/ver breed.

4. Besluit

In het Nederlands en het Tsjechisch kunnen de tweelingformules door identieke kenmerken van andere vaste verbindingen worden onderscheiden. Ze vervullen ook min of meer dezelfde functies. De inventaris van deze vaste verbindingen verschilt echter per taal. Nederlandse tweelingformules hebben immers lang niet altijd een fraseologisch equivalent in het Tsjechisch. Bovendien komen de equivalente Nederlandse en Tsjechische tweelingformules op lexicaal en/of syntactisch niveau meestal maar gedeeltelijk overeen. Met behulp van de beschikbare Nederlandse en Tsjechische tekstcorpora werden er ook bepaalde verschillen in frequentie, in variabiliteit en op het niveau van de collocaties ontdekt. We wijzen erop dat deze observaties slechts als voorlopig beschouwd mogen worden. Er moet een groter aantal tweelingformules onderzocht worden, bij voorkeur aan de hand van gegevens uit een parallel corpus Nederlands-Tsjechisch, dat in het kader van het project Intercorp¹⁶ voorbereid wordt en waar we in de naaste toekomst hopelijk over zullen kunnen beschikken.

16 Zie voor meer inlichtingen over het project de webpagina: http://ucnk.ff.cuni.cz/intercorp/.

[p. 312]

Bibliografie

Boer, Berna de et al.: Trefwoord 2. Woordenschatoefeningen voor anderstaligen. Groningen, 1995.

Burger, Harald: Phraseologie. Eine Einführung am Beispiel des Deutschen. Berlijn, 1998.

Čermák, František en Zdenka Hrnčířová: Nizozemsko-český slovník. Praag, 2000.

Český národní korpus - SYN2000. Ústav Českého národního korpusu FF UK, Praag, 2000. <http://ucnk.ff.cuni.cz>.

Fleischer, Wolfgang: Phraseologie der deutschen Gegenwartssprache. Leipzig, 1982.

Gestel, F.Ch. van: ‘De omschrijving van spreekwoord, zegswijze, uitdrukking en gezegde’. NTg 56, 214-219 (1963).

Kantola, Markku: ‘Zum phraseologischen Wortpaar in der deutschen Gegenwartssprache’, Jarmo Korhonen (eds.) Beiträge zur allgemeinen und germanistischen Phraseologieforschung. Internationales Symposium in Oulu 13.-15. Juni 1986. Oulu: Yliopisto, 1987, 111-128.

Máčelová-van den Broecke, Emmy en Dana Spěváková: Česko-nizozemský slovník. Praag, 2005.

Het 38 miljoen woorden corpus 1996. INL, Leiden 1996. <http://www.inl.nl/index.php?option=com_content&task=view&id=57&Itemid=94>.

Sterkenburg, P.G.J. van: ‘Vaste woordverbindingen (fraseologismen) en GWHN’, Neerlandica Wratislaviensia 3, 27-69 (1986).

Van Dale Groot woordenboek van de Nederlandse taal. 14e uitgave, hoofdredactie Ton den Boon en Dirk Geeraerts. Utrecht/Antwerpen, 2005.