Spiegel historiael. Vijfde partie. Deel 2

(1931)–Lodewijk van Velthem– rechtenstatus



[pagina 23]
Ga naar tekstkritische notentekstkritische noten
Hoe die battaelgen vergaderen opden hertoge. v. Dus hilden te velde alle die scarenGa naar voetnoot279-281 280[regelnummer] Die daer in beiden siden waren, Lange stont opten dach.Ga naar voetnoot281 Doen die hertoge dat gesach Vraechdi, wat hem lette ter tijtGa naar margenoot+Ga naar voetnoot283 Dat si niet en sochten den strijt? 285[regelnummer] Den hertoge ward geantword weder: ‘Hets hier hoge ende [daer] neder, Ende daer sijn tusscen gracht ende straten,Ga naar voetnoot287 Het scijnt dat sijt daer om laten;Ga naar margenoot+
[pagina 24]
Ende die daer over soude varen 290[regelnummer] Moeste breken sine scaren; Hier omme, wanic, laten sijt.’ Doen sachmen trecken ter selver tijtGa naar voetnoot292 Den biscop, met snelre vard,Ga naar margenoot+ Daer die Colneren lagen gescard, 295[regelnummer] Ende vand[.]en Berge oec die grave. Doen sendemen enen ridder ave Toten hertoge, die seide: ‘Here! U bidden ende begeren sereGa naar margenoot+ Die vanden Berge entie Colneren, 300[regelnummer] Want op hem comen die heren Alle gekeert, ende bedi Biddense dat gi hem staet bi.’ Die grave van Verrenborch sprac ter tiden:Ga naar margenoot+Ga naar voetnoot303 ‘Here, gine selt die strate niet liden,
[pagina 25]
305[regelnummer] Daer lage u achter sere an.’ Die hertoge antworde hier op dan: ‘Dan moete God nember geven, Dat wi om sterven noch om levenGa naar margenoot+ Houden vor grachten ende vor straten, 310[regelnummer] Ende onse hulperen selen laten, Daer wi toe sien. verwinnen: Porre wi, laet ons den strijt beginnen!’ Dus vorense over die grachte dareGa naar margenoot+ Doen die biscop werd geware, 315[regelnummer] Sloech hi daer ward saen met crachte. Doen hi sach straten ende grachte Den hertoge daer over liden. Die Limborgeren ten selven tiden,Ga naar margenoot+ Die hilden in midden tfelt gescard, 320[regelnummer] Sloegen oec ten hertoge ward
[pagina 26]
Metten biscop sonder sparen. Tselves plach metter derder scaren Ga naar margenoot+ Die grave van Gelre, sonder waen.Ga naar margenoot+ Dus woude elc vor andren slaen;Ga naar voetnoot324 325[regelnummer] Want doet oft gevaen int ane rinnen Waendensi den hertoge gewinnen. Om dat si sijns daer gierech waren, Braken si haer drie scaren.Ga naar margenoot+Ga naar voetnoot328 Doen dit sach van Wesemale 330[regelnummer] Die bastaert, riep hi dese tale: ‘Ic sie wel dat si strijts niet connen! Slawi te hem, si sijn verwonnen, Want haer scaren sijn te broken.’Ga naar margenoot+ Doen hi dit hadde gesproken,
[pagina 27]
335[regelnummer] Hi hem vast te stride ward sciep. Mijn her Rase haestelike riepGa naar voetnoot336-337 Van Ludekerke breet ende lanc:Ga naar voetnoot337 ‘Si selen ons, an onsen danc,Ga naar margenoot+ Eer wijs wort weten, omringen.’ 340[regelnummer] Doen riep vreselike: ‘Gi selt dringen!’ Mijn her Libbrecht van Dormale;Ga naar voetnoot341 ‘Elc voge hem an andren wale, So sal ons ere heden gescien!’Ga naar margenoot+ Doen riepense alle mettien: 345[regelnummer] ‘Dicke, dicke! Ende elc dringe Inden andren sonderlinge!’
[pagina 28]
Die van Lusselborch bander side Troesten oec die haer te stride.Ga naar margenoot+Ga naar voetnoot348 Doen sprac die grave .i. ridder an.Ga naar voetnoot349 350[regelnummer] Van Haddemale her Herman.Ga naar voetnoot350 ‘Her Herman, “seithi,” bi uwer trouwen! Na dien dat gijs moget scouwen, Sele wi den sege hebben gewonnen?’Ga naar margenoot+ Her Herman sprac: ‘God moets ons onnen!Ga naar voetnoot354 355[regelnummer] Mar haer vorste scare gebaert alsoe Als oft si des stridens waren vroe. Ic woude wi noch gescard waren In drie, alse wi te voren waren;Ga naar margenoot+
[pagina 29]
So soudic mi te min ontsien. 360[regelnummer] Ene scare hevet quaet jegen drien!’Ga naar voetnoot360-362 Dit mestroeste den grave daer; Nochtan en geliet hi hem daer naer.	[tekstkritische noot][C] Opschrift: Hoe beide de battalien tegen malcanderen Hen (voluit) schicten te vergaderen. 279 veldt 280 dair in beyden ziden 281 tot opten d. 282 = tekst. 283 Dat sij makeden een respijt 284 Vraeghde hi wat hen (voluit) lette ter tijt 285 werdt geantwoirdt 286 ende daer neder 287 tusschen grachte 288 schint d. zijt daer omme 1. [D] Opschrift: ‖ Hoe die hertoge ende sijn viande totGa naar margenoot+ malcanderen togen .lxxiiij. 279 [D]Vs hielden opt velt 280 aen beiden sijden 281 ‖ L.s. tot op dien dachGa naar margenoot+ 282 dit versach 283 Vraechde hij w.h.l. tier t. 284 D. sij n. en versochten strijt 285 tot 292 ontbreken. 286 ende [daer] neder: ingevoegd in overeenstemming met de lezing van Heelu vs. 4780 en met de variant van hs. C der Brabantsche Yeesten. De tegenstelling met het voorafgaande hier is beslist noodzakelijk; het invoegen van * daer werd dan ook reeds aangeprezen door Jonckbloet, Ann. margenoot+ bl. 59 a. margenoot+ bl. 59 b. voetnoot279-281 Velthem laat ter zijde wat Heelu, vss. 4764-4772, zegt over de wederzijdsche stelling der beide legers, en verklaart de vraag van Hertog Jan uit zijn onbekendheid met de sloten die het terrein onveilig maakten. voetnoot281 Lange stont. Heelu, vs. 4765, zegt alleen: een stuc. margenoot+ (5) voetnoot283 Vraechdi enz. Volgens Heelu, vss. 4774 vlgg., vroeg de hertog ‘dicke’, wat zijn vijanden toch wel mocht beletten, den strijd aan te vangen, en zei hij ook: Dat velt es effene ende wijt. En comense niet, sueke wi den strijt! waarop het hem gegeven antwoord dan ook beter past. voetnoot287 Bij Heelu, vs. 4783, veel duidelijker: Die strate heeft grachte an beiden siden, met heel andere gevolgtrekkingen dan bij Velthem. margenoot+ (10) [tekstkritische noot][C] 289 = tekst. 290 oic breken 291 = tekst. 292 = tekst. 293 D. bisscop m.s. vaert 294 Dair die Colenaren l. gescaert 295 Ende vanden Berghe oic 296 Dien seyndemen eenen r. ave 297 Totten h.d. seye heere 298 begheren zeere 299 Berghe entie Coleneren 300 heeren 301 bedy 302 ghi hen (voluit) staet by 303 vernemborch s. tien tiden 304 Heere ghi en sult [D] 293 Doen trac die bisscop metter vaert 294 Rechte ten coelneren waert 295 tot 302 ontbreken. 303 tien tijden 304 H. ghij en sult d.s.n. lijden 294 Daer in het hs. voluit. - Colneren hs.: colueren verbeterd als boven vs. 249. - gescard in het hs. voluit. 295 vand[.]en hs.: vandien verbeterd in overeenstemming met Heelu, vs. 4789, en de variant uit hs. C der Brabantsche Yeesten. 298 begeren sere in het hs. voluit. 299 berge in het hs. voluit. - Colneren hs.: colueren met -ere- voluit; verbeterd als boven vs. 249 en 294. voetnoot292 Velthem laat Heelu's verklaring (vs. 4791) van deze beweging weg. margenoot+ (15) margenoot+ (20) margenoot+ (25) voetnoot303 Die grave van Verrenborch: waarschijnlijk Robrecht van Verrenborch, aldus genaamd naar Virneburg, een ‘marktflecken’ ca. 30 km. ten westen van Koblenz, nabij Adenau. Volgens Heelu vs. 4807/8 was deze ridder 's hertogs verkenner (‘versienre’). [tekstkritische noot][C] 305 laghe u achterdeel zeere an 306 antwoirde 307 Dat en moet g. nemmer gheven 308 oft om leven 309 voir gr. e. voir str. 310 hulpe 311 Dair wijt t. zien v. 312 Porren wi l.o.d.s. beghinnen 313 D. voerense o.d. grachten daer 314 bisscop werdt gewaer 315 derwairt (voluit) selve 316 = tekst. 317 dair 318 lymborgeren 319 D. hielden in m. tfelt gescaert Ga naar margenoot+ 320 ‖ oic t.h. waert [D] 305 D. laech u achter deele an 306 antwoorde 307 en 308 ontbreken. 309 ‖ Selen wij houden nu voer str.Ga naar margenoot+ 310 E.o.h. laten 311 Dat wijt aen sien v. 312 Wel aen laet ous strijt beginnen 313 D. voer hij over d.g. daer 314 Doens d. bisscop wert gewaer 315 Sloech hij saen daerwaert m. crachten 316 D. hij 317 D.h. over lijden 318 D. limborgieren t.s. tijden 319 Hielden in midden tvelt gescaert 320 S. ooc t.h. waert 306 hertoge in het hs. voluit. 308 sterven: ster- in het hs. voluit. 310 hulperen: -per- in het hs. voluit. 313-314 dare: geware en 314 werd in het hs. voluit. 317 hertoge in het hs. voluit. 319 gescard in het hs. voluit. margenoot+ bl. 74 c. margenoot+ bl. 59 c. margenoot+ (30) margenoot+ (35) margenoot+ (40) [tekstkritische noot][C] 321 = tekst. 322 Tselve dedi metter scaren 323 = tekst. 324 voir andere slaen 325 doot 326 W. zij d.h. winnen 327 zij s. dair ghierich w. 328 zij 329 = tekst. 330 bastart 331 zij str. niet en c. 332 Slaen wi te h. sij s.v. 333 = tekst. 334 = tekst. [D] 321 bisscop 322 So dede ooe metter derder scaren 323 = tekst. 324 D. wilde e. voer anderen s. 325 tot 328 ontbreken. 329 = tekst. 330 hij 331 Ic sie dat sij strijdens niet en c. 332 Slaen wij tot h. sij s.v. 333 tot 348 ontbreken. 322 derder in het hs. voluit. 324 slaen: Lelong heeft gelezen * staen, en Jonckbloet, Ann., achtte het ‘wellicht’ (fortasse) wenschelijk te lezen slaen, maar heeft niet gezien dat Lelong verkeerd gelezen heeft: het hs. heeft wel degelijk slaen. 330 bastaert in het hs. voluit. margenoot+ bl. 30 f. margenoot+ (45) voetnoot324 vor andren slaen. Bij Heelu vs. 4861 duidelijker: Vore anderen ten hertoge slaen. margenoot+ (50) voetnoot328 Een lange beschouwing van Heelu (vss. 4871-4905) over de oorzaak van het verbreken der vijandelijke slagorde is hier door Velthem, als niet ter zake dienende, overgeslagen. margenoot+ (55) [tekstkritische noot]335 vaste te str. waert 336 haestelic liep 337 V. ludicke 338 Sij sullen ons aen o.d. 339 Eer wijs weten omme ringhen 340 vreeselic ghi sult 341 M. heere l.v. doremale 342 E. voeghe h. aen anderen w. 343 Soe s.o. eere h. geschien. 344 = tekst. 345 dringhe 346 anderen sonderlinghe 337 ludekerke in het hs. voluit. 339 wort lijkt hier wel eenigszins verdacht; Heelu vs. 4921 noch hs. C der Brabantsche Yeesten hebben het. 346-347 Ten gevolge van het afschilferen van het perkament, zijn de laatste letters van deze verzen niet meer volkomen gaaf. voetnoot336-337 Rase ... van Ludekerke, heer van Liederkerke en van Breda; verg. beneden vs. 1166. voetnoot337 Dit vers is alweer kenmerkend voor Velthem's werkwijze. Heelu vs. 4918 vlgg. laat Rase van Ludekerke zeggen: Ic sie aen haer scare ende merke Datsi breet es ende lanc Si mogen ons aen onsen danc enz. Velthem wil een paar verzen uitsparen, en brengt breet ende lanc, dat door Heelu van 's bisschops legermacht gezegd wordt, over op de woorden van Rase van Ludekerke, waarschijnlijk uit rijmnood. Op zich zelf is aan dit gebruik van lanc ende breet in den zin van: uitvoerig, niets vreemds (zie b.v. Verdam, Middelnederl. Woordenb. 4, 92); in dit verband is het echter wél vreemd, daar de woorden waarop de bepaling betrekking heeft, niet meer dan twee verzen beslaan. De kopiïst van hs. C der Brabantsche Yeesten heeft het meer dan vreemd, hij heeft het onmogelijk gevonden, en daarom in 't voorgaande vers riep in liep veranderd, wat op zich een voortreffelijken zin oplevert (zie een voorbeeld van lanc ende breet lopen bij Verdam t.a.p.), maar den lezer hier van den wal in de sloot helpt. margenoot+ (60) voetnoot341 her Libbrecht van Dormale; wordt vermeld als bij Butkens, Trophées du Brabant, 11, 27. margenoot+ (65) [tekstkritische noot][C] 347 D.v. lutsemborch op dander sijde 348 T. oic die heeren ten strijde 349 een ridder 350 heer herman 351 Heer b.s. hi by 352 ghijs moghet sc. 353 Selen wi d. seghe 354 u onnen 355 Maer h.v.s. gebrac also 356 zij tstrijts w. vro 357 gescaert 358 In drien als wi [D] 349 Doe sprac d.g. enen r. an 350 Van haddemale minen heer herman 351 Herman seit hij bij u.t. 352 ghijt moogt aenscouwen 353 Selen wij d.s. mogen hebben q. 354 = tekst. 355 Ic sie dat sij gebaren soe 356 Of sij des strijdens w.v. 357 Ic wilde wij n. gescaert w. 358 In drien so wij 347 Die van Lusselborch: Jonckbloet, Ann. heeft gegist, dat er behoort gelezen te worden * Doe enz. Doch deze gissing was het gevolg van een verkeerde opvatting van het volgende vers (zie de aanteekening hieronder), en volkomen ongegrond. 348 die haer: zie de aanteekening hieronder. 350, 351, 354 Herman: her- in het hs. voluit. 355 gebaert hs.: gebrac een lezing die haar oorsprong vindt in een hs. waarin -aer- was afgekort, de afkorting verkeerd werd opgevat en de -t ofwel zeer op een -c geleek of met opzet door een -c vervangen om alles bij elkaar te laten passen. De verbetering, die overigens voor de hand ligt en steunt op Heelu vs. 4997 en op de variant uit hs. D der Brabantsche Yeesten, werd ook reeds noodzakelijk geacht door Jonckbloet, Ann. en door Verdam, Middelnederl. Woordenb. 2, 953. 357 gescard in het hs. voluit. margenoot+ (70) voetnoot348 die haer = de hunne, d.w.z. hunne lieden, hun volk; zooals Lelong het uitdrukt: ‘haar leeger’; bij Heelu vs. 4974: al hare lieden. Jonckbloet, Ann. heeft Lelong ten onrechte een verkeerde verklaring ten laste gelegd, en heeft zelf de plaats verkeerdelijk opgevat als die her = domini. voetnoot349 die grave, nl. van Luxemburg, en wel Walram van La Roche, zooals blijkt uit Heelu vs. 5039 vlgg., waar ‘die grave’ zijn broeder Hendrik aanspreekt en door dezen beantwoord wordt. voetnoot350 van Haddemale her Herman: Herman van Hademare, vermeld bij de Saint-Genois, Monuments anciens, I, 807; Butkens, Trophées du Brabant, I, 318. margenoot+ (75) voetnoot354 haer vorste scare, nl. der Brabanders. margenoot+ (80) [tekstkritische noot][C] 359 Soe s. my 360 Een sc. beeft q. jeghen d. 361 D.m. een grave d. 362 niet daer naer. Opschrift: Hier beghint den strijt over beyden siden zeere strangelic aen te gane 363 mochte u niemant 364 = tekst. 365 lutsemborch q. voren 366 ruwier [D] 359 tot 362 ontbreken. Opschrift: ‖ Dit es den strijt van woeronck. lxxv.Ga naar margenoot+ 363 [l] N m.u niemant bed. 364 ‖ Hoe vromelijcGa naar margenoot+ 365 D.g.v. lutzemborch q. voren 366 Ende een ridder wel geboren 362 naer in het hs. voluit. 363 In: Verdam heeft, deze plaats aanhalende in het Middelnederl. Woordenb. 4, 1283, In stilzwijgend veranderd in * en, maar dat is onnoodig: in het Middelnederl. Woordenb. zelf, 3, 815 worden voorbeelden van in = en opgegeven. 364 meenlike: Jonckbloet, Ann. en Verdam, Middelnederl. Woordenb. 4, 1283 beiden, oordeelen dat dit woord geen zin oplevert en dat er behoort gelezen te worden òf * manlike òf * coenlike (In het Tijdschr. voor Nederl. Taal- en Letterk. 10, 267 vlgg. had Verdam ook reeds voorgesteld te lezen * menderlike maar deze conjectuur is in het Middelnederl. Woordenb. i.v. niet weer herhaald). Er is veel voor te zeggen, want men leest inderdaad bij Heelu vss. 5074-5075: hoe coenlike datsi doen gelieten Dat en mochte nieman anderen seggen en hs. D der Brabantsche Yeesten leest vromelijc. Daartegenover staat, dat hs. C der Brabantsche Yeesten ook meenlike heeft en dat het woord ook anders kan opgevat worden dan als ‘gemeenlike’; het kan zeer goed een umlautsvorm zijn, met gerekten stamklinker, van ‘manlike’, zoodat alle verandering overbodig te achten is. margenoot+ bl. 60 c. margenoot+ bl. 60 d. voetnoot360-362 Bij Heelu, vss. 4994-5079, is het antwoord van Herman van Haddemale veel langer, spreken nog andere ridders en de beide graven van Luxemburg.

Vorige Volgende

Hoe die battaelgen vergaderen opden hertoge. v.