Spiegel historiael. Vijfde partie. Deel 2

(1931)–Lodewijk van Velthem– rechtenstatus



[pagina 65]
Ga naar tekstkritische notentekstkritische noten
Hoe die biscop gevaen ward, ende ander dinc. xij. Nu ward u hier vord getelt Hoe sijn standart ward gevelt.Ga naar voetnoot762 Ga naar margenoot+ Hi stont vaste op enen wagen,Ga naar voetnoot763 Ga naar voetnoot763-778 Daer op geset was ende beslagen 765[regelnummer] Van starken planken .i. casteel,Ga naar margenoot+ Daer liede binnen waren een deel. Ende dat casteel hadde tinnen, Daer men stont ten storme binnen,
[pagina 66]
Met gescutten ende met gewere, 770[regelnummer] Alse men pleget jegen here.Ga naar margenoot+Ga naar voetnoot770 Grote orsse met gewoudeGa naar voetnoot771 Toge[n] daer men hebben woude.Ga naar voetnoot772 Grote bome daer boven hingenGa naar voetnoot773-776 Andien tinnen met starken ringen; 775[regelnummer] Die dedemen werpen dan daer buten,Ga naar margenoot+ Ende neder vaste in deerde sluten, Datmen niet mochte werpen omme,Ga naar voetnoot777 Noch vorward minnen, no achter crommen.Ga naar voetnoot778
[pagina 67]
Dese standard ende dese wagenGa naar voetnoot779-790 Ga naar voetnoot779 780[regelnummer] Ward al ontwee geslagenGa naar margenoot+ Van bloten cnechten, dat verstaet.Ga naar voetnoot781 Wie sach nie so coene daet?Ga naar voetnoot782 Beide met aexen ende met sweerden Sloegen sine daer ter eerden.Ga naar voetnoot784 785[regelnummer] Al hadden si geweest die besteGa naar margenoot+ Die ye met storme sochten veste, Si haddent eerlijc genoech gedaen. Die gene diet wouden weder staen
[pagina 68]
Bleven daer al meest verslagen. 790[regelnummer] Dit dede dbiscops liede versagen.Ga naar margenoot+Ga naar voetnoot790 Sint datmen den biscop vuerdeGa naar voetnoot791-797 Vanden velde, nochtan so duerde Die strijt na, lange ende groet. Mar doen hadde die meeste noet 795[regelnummer] Die hertoge ende sine liede leden;Ga naar margenoot+ Mar nochta[n] blevense ende strede[n] Tot dattie strijt was al ge[daen]. Nu hord vanden grave saen
[pagina 69]
Vanden Berge ende sine gesel[len],Ga naar voetnoot799 800[regelnummer] Die vord quamen met har[en prikellen].Ga naar margenoot+ Dese quamen daer bereetGa naar voetnoot801-815 Ga naar voetnoot801 Na die gewoente die d[aer steet]. Wamboyse haddense e[n]de [beckenele],Ga naar voetnoot803-804 Ende som platen tharen [deele]. 805[regelnummer] Gene swerd wildense [hem onderwinden],Ga naar margenoot+Ga naar voetnoot805 Mar cluppele haddens[e alle; tinden]
[pagina 70]
Met hoefden waren[se] g[eprikelt].Ga naar voetnoot807 An haer rote waren g[eselt], Die Colneren met hare [battaelgen]. 810[regelnummer] In haer here sachmen witte [maelgen]Ga naar margenoot+Ga naar voetnoot810 Ende halseberge ende swerde [bliken]. Eer dese scare wilde to[e striken],Ga naar voetnoot812 Ga naar margenoot+ So hadde die hertoge langen tijt Allene gehouden vore den strijtGa naar voetnoot814 815[regelnummer] Met sinen lieden. In weet vor waer,Ga naar margenoot+Ga naar voetnoot815 Waer hi onder gegaen nu daer, Wa[.]t si souden hebben gedaen;Ga naar voetnoot817 Mar doen si den bisscop sagen gevaen,Ga naar voetnoot818-820
[pagina 71]
Crieerdense alle vreesselike: 820[regelnummer] ‘Hi ia! Berge romerike!’Ga naar margenoot+Ga naar voetnoot820 Dus gingense op ene grach staen,Ga naar voetnoot821 Vriende ende viande neder slaen; Want sine onderkinden nietGa naar voetnoot823-824 Welc daer vrient oft viant hiet.	[tekstkritische noot][C] Opschrift: Hoe des Bisscops standaert die op eenen Waghen vaste beslagen stont gevelt wert 761 Nu wert hier voirt getelt 762 standaert wert 763 eenen waghen Ga naar margenoot+ 764 ‖ = tekst. 765 V. starcken plancken een c. 766 lieden waren bynnen 767 tynnen 768 Daermen st. te storme bynnen [D] 761 Nu wordt u voort vertelt 762 Hoe sinen standaert wert gevelt 763 Hij stont vast 764 geslagen 765 V. sterken p. een c. 766 D. lieden in w. een gedeel 767 tot 770 ontbreken. C. 12, opschr. Waarschijnlijk is dit opschrift corrupt: het past niet bij het hoofdstuk. Afgaande op het opschrift in hs. C der Brabantsche Yeesten, zou er misschien mogen gelezen worden: * Hoe die biscop standard gevelt ward enz. - ward in het hs. voluit. 765 starken: star- in het hs. voluit. margenoot+ bl. 76 d. voetnoot762 sijn standart, t.w. van den bisschop. Velthem behoudt hier de woorden van Heelu, vs. 6148, onveranderd, ofschoon hij heeft weggelaten Heelu vss. 6143-6146, waar van den bisschop sprake is. margenoot+ bl. 32 c. voetnoot763 Hi, namelijk de standaard. voetnoot763-778 = Heelu vss. 6149-6168, woordelijk overgenomen, behoudens enkele, niet zeer gelukkige wijzigingen, waarover beneden nader. - De aanteekening bij Jonckbloet, Ann., over de standaardwagens, en die bij Huydecoper op Melis Stoke, dl. I, blz. 323 vlgg., zijn nog altijd lezenswaard; zie thans vooral Alwin Schultz, Das höfische Leben zur Zeit der Minnesinger, 2. Aufl., bd. 2, s. 228 ff. Uit Nederlandsche bronnen kent Schultz geen andere beschrijvingen van standaardwagens dan Lanceloet, eerste boek, vss. 34151-34156 en de hier behandelde plaats uit Velthem; niet diens bron, Heelu; noch hoofdstuk 52 uit Velthem's eerste boek, noch de Brabantsche Yeesten, tweede boek, vss. 3501 vlgg. margenoot+ (5) [tekstkritische noot][C] 769 geschutte 770 Alsmen pleight jeghen h. 771 = tekst. 772 Toghen dairmen 773 Groete boeme dair b. hinghen 774 Aenden tynnen m. starcke ringhen 775 worpen d. dair buyten 776 int eerde sluyten 777 n. en mocht worpen omme 778 No vorwaert winnen no achterwaert crommen [D] 771 orssen 772 Togenen daermen h.w. 773 tot 778 ontbreken. 769 gescutten: Heelu vs. 6155 en hs. C der Brabantsche Yeesten hebben beiden gescutte; de lezing gescutten zal dus wel afkomstig zijn van den kopiïst. 769-770 gewere: here in het hs. voluit. 771 orsse: zie de aanteekening hieronder. 772 Toge[n]: het is duidelijk dat een lijdend voorwerp hier noodig is; vandaar de emendatie, die door de lezing van de hss. C en D der Brabantsche Yeesten gesteund wordt. 774 starken: stark- in het hs. voluit. 778 achter crommen: zie de aanteekening hieronder. margenoot+ (10) voetnoot770 jegen here = tegen een leger. voetnoot771 Grote orsse. Heelu vs. 6157: Starke orsse. Schultz, a.w.s. 230 zegt, dat de standaardwagen altijd door sterke ossen getrokken werd. In al de zoo even vermelde Nederlandsche bronnen is echter sprake van paarden. voetnoot772 Toge[n] daer men hebben woude = *Togen en daer men en enz. = Trokken hem (den wagen) daar, waar men hem (den standaard) hebben wilde. Zie Heelu vs. 6157-6159: Starke orsse, die men daer aen spien, Dede men den wagen vorwaert tien, Daer men den standaert hebben woude. voetnoot773-776 Aan deze verzen gaat bij Heelu vs. 6160 een bepaling vooraf, die de zaak niet weinig verduidelijkt: Ende waer die standaert bliven soude enz. Het bijwoord dan in vs. 775, dat op die bepaling slaat, hangt nu bij Velthem in de lucht. margenoot+ (15) voetnoot777 Dutmen = ⋆ Dat men en = zoodat men hem (t.w. den wagen). voetnoot778 achter crommen is op zich zelf niet vreemd, maar de toepassing op een standaardwagen is het wél. De vergelijking met Heelu toont aan, hoe Velthem er aan gekomen is. Heelu vss. 6165-6167 luiden namelijk: Om dat, te rechte noch te cromme, Den standaert nieman en mochte omme Worpen, noch vorwaert minnen. Het is duidelijk, dat Velthem, die in de volgende verzen zijn voorbeeld zeer had bekort en daardoor diens rijmen miste, het werkwoord crommen alleen gebezigd heeft uit rijmdwang. Hadden we Heelu niet, we zouden zelfs geneigd zijn in plaats van achter drommen te lezen ⋆achter drommen, wat een gewenschte tegenstelling zou opleveren met vorward minnen. [tekstkritische noot][C] 779 Desen standaert e. desen waghen 780 Wert 781 bloeten knechten 782 nye soe coenen daet 783 Beyde m. aexschen e.m. zweerden 784 Sloeghen 785 sij 786 nye 787 Sij h. eerlic 788 D. ghene d.w. wederstaen [D] 779 Desen standaert e. desen w. 780 Wart altemael ontwee g. 781 V. bloeten knechten 782 Dat ummer was een coene daet 783 tot 790 ontbreken. 779 standard in het hs. voluit. 780 Ward: zie hieronder de aanteekening bij vs. 779. voetnoot779-790 Deze passus bestaat uit enkele versparen door Velthem met geringe wijzigingen gelicht uit Heelu vss. 6168-6232, waar uitvoerig verhaald wordt, hoe aanvankelijk niet meer dan drie blote knechten op 's bisschops standaardwagen aanstormden; naderhand kwamen er nog anderen bij, die, nadat ze den standaard hadden neergeveld, de overige knechten, die bij de tenten gebleven waren, overhaalden zich bij hen te voegen, waarna ze allen samen zich in 't strijdgewoel stortten en wonderen van dapperheid verrichten. voetnoot779 Dese standard ende dese wagen. Bij Heelu vss. 6168-6170: Dat casteel, dat dus binnen Was ghemant ende bewaert Om te houdene dien standaert. Maar in t vervolg spreekt Heelu alleen van den standaard. margenoot+ (20) voetnoot781 Van bloten cnechten = door ongewapende knechten, - lieden, door Heelu vs. 6172 aldus nader opgehelderd: Die daer niet en waren bracht om vechten. Das: geen soldaten. voetnoot782 Dit vers is Velthem zeker ingegeven door de herhaalde lofspraken waarmede Heelu de ‘knechten’ gedenkt: zie Heelu vss. 6175-6178, 6187-6191, 6218-6230. voetnoot784 Sloegen sine: -ne, nl. den standaard, zooals uit Heelu vss. 6192-6194 duidelijk blijkt: Doen gingense houwen ende kerven, Beide met haecsen ende met swerden, Den standaert dapperlike ter erden. margenoot+ (25) [tekstkritische noot][C] 789 verslaghen 790 D.d. des bisscops lieden versaghen 791 bisscop vuerde 792 soe 793 groot 794 Maer doen h.d.m. noot 795 lieden 796 Maer n. bl. ende streden 797 Tot dat die strijt was al gedaen 798 Nu hoert vanden grave saen [D] 791 S. datmen d. bisscop vuerde 792 daer na duerde 793 Den strijt lange ende groot 794 Maer d. had den meesten noot 795 sijn liede 796 Nochtan bleven sij ende streden 797 Tot die strijt al was gedaen 798 Nu hoort vanden greve saen 791 vuerde hs.: werde met w = vu zooals niet zelden in dit hs. (zie de inleiding). De beteekenis van de lezing van het hs. is reeds opgemerkt door Jonckbloet, Ann. en door C. van Gelder-van de Water, in het Tijdschr. voor Nederl. Taal- en Letterk. 9, 31. 796 ende in het hs. verbeterd uit eue: de slot-e is doorgehaald en boven de -u- is een verkortingsstreep geplaatst. Jonckbloet heeft, evenmin als Lelong, het hs. nauwkeurig bekeken; maar in zijn Ann. zegt hij toch, dat men met Heelu moet lezen ende streden. 796-812* Aan al deze verzen, op twee na: 798 en 801, die compleet zijn, ontbreken een of meer lettergrepen (alleen aan 796 ontbreekt maar een letter), doordten bl. 32 van ons handschrift oorspronkelijk niet geheel rechthoekig was. Zooals bij perkament van geringere hoedanigheid zoo vaak voorkomt, ontbrak daartoe aan de onderste helft een segment, waarvan de grootste breedte 33 millimeter bedraagt. Men heeft het ontbrekende aangevuld met een gelijkvormig stuk dat aan het blad was geplakt, maar sedert weer is verloren gegaan, en het gedeelte van den tekst, dat er op stond, meteen. Zooals Jonckbloet, Ann. terecht zegt, is het niet moeilijk de aldus in den tekst ontstane leemten weer te herstellen uit Heelu; bovenstaande aanvullingen verschillen in kleinigheden van die van Jonckbloet, doordien we behalve over Heelu, ook over de hss. der Brabantsche Yeesten beschikken; ook omdat letters, waarvan ook maar het geringste spoor overgebleven is, als geheel aanwezig zijn beschouwd. - nochta[n]: het verkortingsstreepje is in de pen gebleven. margenoot+ (30) voetnoot790 Dit = dat alles, niet alleen het feit dat de meesten verslagen bleven. Verg. Heelu vss. 6200-6203: Het dede daer seere versagen Menegen man ints bisscops side, Dat die Brabanters met nide Des bisscops standaert onder sloegen. voetnoot791-797 komen geheel overeen met Heelu vss. 6233-6239. margenoot+ (35) [tekstkritische noot][C] 799 Vanden Berghe ende sine gesellen 800 Die voirt quamen met hueren prebellenGa naar margenoot+ 801 Dese quamen daer bereet 802 Na die gewoente die daer steet 803 Wamboyse haddense ende beckeneele 804 Ende som platen tot hueren deele 805 Gheene zweerde en wildense hem onderwinden 806 Maer cluppelen hadde alle tynden [D] 799 sijn gesellen 800 D. voort q. met prekellen 801 tot 812 ontbreken. 800 har[en]: har- in het hs. voluit. 802 d[aer]: van de d- is alleen nog het opperste einde van de schacht over, nauwelijks groot genoeg om het met een ongewapend oog te zien. 803 ende: in het hs. e- met daarboven nog een klein overblijfsel van de verkortingsstreep. 804 tharen: thar- in het hs. voluit. 803 [hem onderwinden]: Jonckbloet heeft aangevuld: [hem niet onderwinden]. Als dat geen lapsus is, veroorzaakt door* Heelu vs. 6253, dan moet Jonckbloet Gene hebben opgevat als een demonstrativum, wat niet wel mogelijk is, aangezien nog van geen zwaarden sprake geweest is. Bij Heelu staat er, wel is waar, diere swert, maar hier wordt het demonstrativum nader verklaard door de onmiddellijk volgende bepaling met scarpen waten. Velthem's Gene kan dus niet anders zijn dan het ontkennend lidwoord. Trouwens hs. C der Brabantsche Yeesten heeft evenmin hem niet onderwinden 806* alle: staat niet alleen in hs. C der Brabantsche Yeesten, maar ook bij Heelu vs. 6254. Jonckbloet heeft het niet opgenomen, waarschijnlijk omdat hij reeds ‘die’ invoegde; uit de varianten uit hs. C der Brabantsche Yeesten blijkt thans dat in dit vs. geen onderwerp voor waren uit het volgende hoeft te staan. margenoot+ (sic) voetnoot799 Vanden Berge ende sine gesellen. Velthem heeft uit het oog verloren, dat graaf Adolf vanden Berg niet meer op het slagveld was. Heelu spreekt dan ook alleen van zijn gezellen, die hij noemt vss. 6244-6246: Van den Berge die coene gheboeren, Die, na die tale van Brabant, Dorpliede sijn te rechte ghenant. margenoot+ (40) voetnoot801-815 Met zeer geringe wijzigingen = Heelu vss. 6247-6263. voetnoot801 daer bereet. Heelu vs. 6247: alle wel ten stride bereet. voetnoot803-804 tharen deele zou hier, als men alleen op Velthem's samenhang let, niet veel anders kunnen beteekenen dan: voor hun part, wat niet zeer diepzinnig lijkt. Heelu vss. 6249-6251 heeft dan ook heel wat anders: Diere hadden een groot deel Beide wambeys ende beckeneel, Ende een deel haddenter platen. margenoot+ (45) voetnoot805 swerd. Bij Heelu vs. 6252: diere swert met scarpen waten. [tekstkritische noot][C] 807 Met boofden waren sij geprickelt 808 Aen haer rote waren geselt 809 Die colenaren met hare battaelgien 810 In haer here sachmen witte maelgien 811 Ende halseberghe ende zweerden bliken 812 Eer dese scare wilde toe striken 813 Soe Ga naar margenoot+ 814 ‖ Alleene g. inden strijt 815 en weet voirwaer 816 onder gedaen 817 Wat zij 818 Maer doen sij d. bisscop [D] 813 Maer eer dese quamen inden strijt 814 ‖ So hadde die bertoge langen tijtGa naar margenoot+ 815 Gestreden maer had hij onder gegaem 816 En weet wat sij hadden gedaen 817 tot 820 ontbreken. 809 Colneren hs.: colueren verbeterd als boven in vss. 249, 294 en 725. - hare in het hs. voluit. 815 Met sinen lieden. Reeds aldus in het hs., mét dezelfde interpunctie. 817 Wa[.]t hs.: Want De voor de hand liggende emendatie, die ook reeds werd aangeprezen door Jonckbloet, Ann., wordt gesteund door hss. C en D der Brabantsche Yeesten en door Heelu vs. 6266. margenoot+ bl. 77 a. margenoot+ bl. 62 c. voetnoot807 met hoefden. Bij Heelu vs. 6255: met grooten hoefden, en dat schijnt natuurlijker. margenoot+ (50) voetnoot810 here. Heelu vs. 6258: geselscap. voetnoot812 dese scare. Heelu vs. 6261 nauwkeurig als altijd: dese derde scare. margenoot+ bl. 32 d. voetnoot814 vore den strijt. Bij Heelu vs. 6261-6263 is houden bedrijvend geconstrueerd. margenoot+ (55) voetnoot815 In weet vor waer. Heelu vs. 6264: Niet wel en canic dat bedieden. voetnoot817 Heelu vs. 6266: Wat si dan hadden ghedreven. - si, namelijk de geheele derde scare, de ‘Colneren entie vanden Berghe’. Heelu vs. 6267 voegt er schilderachtig bij: Die te voete stonden met codden. Daarop volgt bij Heelu vss. 6268-6301 een lange passage, door Velthem weggelaten, waarin de opmarsch der derde scare wordt beschreven, nadat haar aanvoerder een vlammende toespraak had gehouden. voetnoot818-820 Velthem laat de derde schaar ‘crieeren’, als ze zien dat de bisschop gevangen is; maar bij Heelu is 't vrijwel omgekeerd, vss. 6287-6293: Soe trocken si al ghescaert Dapperlike ten stride waert, crierende blidelike: ‘Hya, Berge romerike!’ Maer, doen si ten stride quamen, Dat die Brabantre namen Die overhant, was wel gesien enz. [tekstkritische noot][C] 819 Creyeirdense 820 Hy ja berghe reyne rike 821 D. ghingense op een gracht st. 822 viant 823 onderkenden 824 Welc dat vriendt oft v.h. Opschrift: Hoe die grave van gelre inden strijt Gevaen bleeff, ende dat sinen standaert gevelt wert 825 op eenen moor 826 waert e.w. noch voor 827 Barthel tshertogen knecht een 828 hemwert scheen 821 Sij gingen op enen berch staen 822 Vriende ende viande neder slaen 823 W. sij en 824 Welc men v. of viant h. 825 tot 852 ontbreken. 820 berge in het hs. voluit. - romerike hs.: rome rike. 821 grach: Als gracht bij Velthem zelf niet voorkwam in de beteekenis: wat (zie II, 3448), dan zou men geneigd zijn dit grach te veranderen in berch zooats hs. D der Brabantsche Yeesten leest. - neder slaen in het hs. op ratuur en naderhand nog eens overgedaan. 825* Daer in het hs. voluit. 828 sceen: Jonckbloet, Ann. heeft gemeend dat hier zou behooren gelezen te worden als 't sceen of wel* * te hem ward heen maar dat is onnoodig: sceen = * tsceen = ‘naar het scheen’. Verg. boven vs. 739: shertogen en: ‘Scepe (= *tscepe) droech sy en’, Troyen 5167, enz. margenoot+ (60) voetnoot820 Hi ja! Berge romerike, wapenkreet van Adolf van den Berg. voetnoot821 Dus gingense enz Volgens Heelu vss. 6302-6304 alleen zij, die den graaf van Berg niet vergezelden: Die gebueren die daer bleven Na ten stride, die gingen staen Op ene grachte. voetnoot823-824 Heelu vss. 6306-6307: Want welc die ene ocht ander waren, Daer en haddense geene kinnesse af. Velthem's verandering is hier niet ongeschikt.

Vorige Volgende

Hoe die biscop gevaen ward, ende ander dinc. xij.