Spiegel historiael. Vijfde partie. Deel 2

(1931)–Lodewijk van Velthem– rechtenstatus


Hoe die grave van Gelre gevaen ward. xiij. 825[regelnummer] Daer was geseten op .i. mort, Die achter ward en wilde no vord, Battel, thertogen enecht een. Dese scare quam te hem ward, sceen,
[pagina 72]
Die Colneren entie van Gelre.Ga naar margenoot+Ga naar voetnoot829 830[regelnummer] Doe hi dat part en vant niet snelre, Viel hi neder ende stac doet dat part,Ga naar voetnoot831 Ende [ran] tien vanden Berge ward.Ga naar voetnoot832 Doen wouden sine ter neder slaen; Ende hi riep sere: ‘Laet staen!Ga naar margenoot+Ga naar voetnoot834 Ga naar voetnoot834-837 835[regelnummer] Ic ben des hertogen enecht! Dat gi mi ende sine liede echt Slaet, daer doedi quaet an!’ Doe scid[s]i weder: ‘Leit ons danGa naar voetnoot838 Ga naar voetnoot838-841
[pagina 73]
Toten vianden haestelike,Ga naar margenoot+ 840[regelnummer] Ende roept: “Berge roemrike!” Wi selense alle nu verslaen!’Ga naar voetnoot841 Dit heeft die gene sciere gedaen.Ga naar voetnoot842 Dus hebben sise van achter berinet.Ga naar voetnoot843 Daer was doe onlange gedinct:Ga naar margenoot+Ga naar voetnoot844 845[regelnummer] Want vore haddense in die werenGa naar voetnoot845-847 Die Bra[ban]ters, entie Colneren Entie vanden Berge achter. Dit brachtse algader inden lachter:Ga naar voetnoot848
[pagina 74]
Menich ridder, menich serjantGa naar margenoot+ 850[regelnummer] [W]aer daer gerne gegaen in hant, [Ha]dden sijs weten hoe beginnen, [Al]sic hier na sal doen bekinnen. [Mar i]c moet teerste maken cont [Hoe]t metten grave van Gelre stont.Ga naar margenoot+ 855[regelnummer] [Hi h]adde alse gerne ten hertoge wesenGa naar voetnoot855 [Als] enich waer daer wi af lesen.Ga naar voetnoot856 [Ma]r tselve datten biscop lette,Ga naar voetnoot857 [Wan]ic datten sciere ontsette,Ga naar voetnoot858
[pagina 75]
[Da]t waren der Brabanter coene dade:Ga naar margenoot+Ga naar voetnoot859 860[regelnummer] [Si] hadden sciere bracht int scade.Ga naar voetnoot860 [No]chtan haddense veteren vele bracht,Ga naar voetnoot861 Ga naar margenoot+ Daer si mede hadden geacht Den hertoge te spanne ende sine manne;Ga naar voetnoot863 Ga naar voetnoot863-864 Daer worden si selve mede gespannenGa naar margenoot+ 865[regelnummer] Eer die sonne haer scinen liet. Die Reinout en achte niet,Ga naar voetnoot866-869
[pagina 76]
Al was hi nu tachter gedaen, Hine ginc op dander inde slaen, Oft hijt daer iet morwer vonde.Ga naar margenoot+ 870[regelnummer] Daer ward hi ter selver stondeGa naar voetnoot870-872 So geslegen ende onder gedaen, Dat hi in hant moeste gaen. Die here van Borne was inden tas,Ga naar voetnoot873-874 Ga naar voetnoot873 Die ridder goet van prise was. (50) 875[regelnummer] Hi sprac toe den genen te hantGa naar voetnoot875-876 Die de baniere droech, .i. serjant: ‘Drinct dor die Brabantere saenGa naar voetnoot877-878 Metten baniere!’ Dit heeft gedaenGa naar voetnoot878-879
[pagina 77]
Die gene coenlike ter vard.Ga naar margenoot+ 880[regelnummer] Al was hi sijn sone bastard,Ga naar voetnoot880-882 Hi heeft die banier vord[er] gedragenGa naar voetnoot881 Int here dan enich in alden dagen.Ga naar voetnoot882 Doen ward hi verslegen daer, Daer die here van Borne sach naer.Ga naar margenoot+Ga naar voetnoot884 885[regelnummer] Den enen sone sach hi verslaen, Enten andren in hant gaen; Mar had hem die werelt mogen vromen,Ga naar voetnoot887 Hine ware nie toe connen comen.Ga naar voetnoot888
[pagina 78]
Doe wildemenne vaen ter selver tijt.Ga naar margenoot+ 890[regelnummer] ‘En steet noch niet so inden strijt,’ Sprac hi, ‘datmen mi va met eren!’ Dus lieten menich van hem keren,Ga naar voetnoot892 Diene wilde vaen no slaen.Ga naar voetnoot893 Daer quam [hi] onder die van[den] Berge saen,Ga naar margenoot+Ga naar voetnoot894-898 895[regelnummer] Ende sloegen so sere na dasGa naar voetnoot895 Dat hi en wiste waer hi was.
[pagina 79]
Doen ward sijn ors gesteken dan, Dat uter porssen sciere ranGa naar voetnoot898 Ende bleef opt velt staende, tgone.Ga naar margenoot+ 900[regelnummer] Een minder broeder, die was sijn sone,Ga naar voetnoot900-913 Verkindene daer ende quam te heme, Ende op ene karre, alsict verneme, Leidine, ende voerden met liste.Ga naar voetnoot903 Eert die vader yewent wisteGa naar margenoot+ 905[regelnummer] Oft verquam vanden slagen, Hadden die karre verre gedragen. Mar doe hijt wiste sprac hi dit word: ‘Hout! hout! en vare niet vord! Kere weder te stride ward, saen!Ga naar margenoot+ 910[regelnummer] Ic bliver liever doet oft gevaen,
[pagina 80]
Dan ic verliese dus mijn ere!’ Ga naar margenoot+ Sine lietens daer om min no mere, Sine vorden wech te dien male. Hier af latic bliven die tale.Ga naar margenoot+ 915[regelnummer] Doen van Brokelt her Heinric was doet,Ga naar voetnoot915 Ga naar voetnoot915-917 Entie van Keppele gevloen dor noetGa naar voetnoot916,
[pagina 81]
Doe dunde daer sere die tas;Ga naar voetnoot917-932 Nochtan so dede die grave na das Grote were. Mar daer na saenGa naar margenoot+ 920[regelnummer] Ward sine baniere onder gedaen, Entie grave van Loen medeGa naar voetnoot921 Ga naar voetnoot921-925 Scordem den wapenroc ter stede,Ga naar voetnoot922 Ende vordene uut na dese sake Ende gaven den borchgrave van Montenake,Ga naar margenoot+Ga naar voetnoot924-925 Ga naar voetnoot924
[pagina 82]
925[regelnummer] Ende hiet dat hine wech sal vuuren. Dit vernamen bi aventurenGa naar voetnoot926-929 Vier serjante uut Brabant, Ende namen den borchgrave thantGa naar voetnoot928 Ende leiden tharen logen saen;Ga naar margenoot+Ga naar voetnoot929 930[regelnummer] Sine wapen hebbense af gedaen,Ga naar voetnoot930 Daer sine kinden mede albloet.Ga naar voetnoot931 Doe was daer die bliscap groet.	[tekstkritische noot]829 Die colenaren ende die van gelre 830 Doen hi d. pert 831 pert 832 Ende ran vanden berghe nederwert 833 = tekst. 834 zeere 835 knecht 836 Dat ghi nu ende sine echt 837 = tekst. 838 Doen seydense weder leyt ons d. 829 Colneren hs.: colueren verbeterd als boven in vss. 249, 294, 725 en 809. 832 Ende [ran] tien vanden Berge ward Ofschoon een zin zonder werkwoord hier natuurlijk niet ondenkbaar is, lijkt het toch geraden er een in te voegen, aangezien Heelu vs. 6317 en hs. C der Brabantsche Yeesten er wel een hebben, en beide nog wel hetzelfde ‘rennen’. Jonckbloet, Ann. stelt voor * Ende quam tien enz.; in het vs. van Heelu 6315 Ende quam te dien van Berge geronnen heeft hij blijkbaar te veel aandacht geschonken aan quam, dat van geronnen niet te scheiden is. 835 ben in het hs. voluit. 838 seid[s]i: De verbetering, die ook reeds voorgesteld is door Jonckbloet, Ann., wordt door den samenhang vereischt, zooals uit Heelu vs. 6326 duidelijk blijkt: Doen riepen si alle weder en door de lezing van hs. C der Brabantsche Yeesten boven allen twijfel verheven wordt. margenoot+ (5) voetnoot829 Heelu vs. 6313 vermeldt alleen die van Gelre. voetnoot831 stac doet. Heelu vs. 6316: staect metten swerde. voetnoot832 Heelu vs. 6318 voegt er bij: Recht doen si den strijt begonnen. margenoot+ (10) voetnoot834 Ende hi riep sere Heelu vss. 6320-6321: Hine mochte niet weder staen, Maer hi riep enz. voetnoot834-837 Heelu vss. 6321-6325: Ghi doet onrecht! Ic ben des hertogen knecht Van Brabant, dies niet en verdient Hier jeghen u, dat ghi sine vrient Ende sine manne slaet ter neder. Het eigenaardige verwijt van Battel, dat *de hertog van Brabant* niet verdient enz., is bij Velthem teloorgegaan. Zou hij zich vergist hebben in het antecedent van 't onderwerp van verdient bij Heelu? Het mi in 836 zou het doen denken. voetnoot838 Doe seidsi weder = Toen zeiden ze tegen, toen antwoordden ze. voetnoot838-841 Verkorting van Heelu vss. 6327-6333. [tekstkritische noot]839 = tekst. 840 Ende roepen berghen romen rike 841 = tekst. 842 ghene schiere 843 Daer h. zijse v.a. beringt 844 D.w. doen onlange gedingt 845 = tekst. 846 Die brabanders entie coleneren 847 berghe 848 = tekst. 840 roemrike hs.: roem rike 844 onlange in het hs. voluit. 846 Bra[ban]ters: Jonckbloet zegt wel in zijn Ann. dat de zin * Brabanters vereischt, maar in zijn tekst heeft hij de lezing van het hs. behouden. - Colneren hs.: colueren verbeterd als boven in vss. 249, 294, 725, 809 en 829; -uer-in het hs. voluit. margenoot+ (15) voetnoot841 Bij Heelu 6332-6333 veel rationeeler: Wi selen sciere den strijt inden, Als wise (t.w. de vijanden) onder kinnen wale. voetnoot842 Dit, namelijk het leiden toten vianden. - Heelu vss. 6334-6338 geeft het antwoord van 's hertogen knecht, en voegt er bij dat hij het deed na háre tale. voetnoot843 Dit vers met zijn inleidend Dus is in 't verband vrijwel onverstaanbaar. Het wordt alleen duidelijk door vergelijking met Heelu vss. 6339-6343: Aldus soe leidde hise doe Den vianden van achter toe. Die Coelneren, met haren roten, Volgeden met hen, ende besloten Hare viande al in enen rinc. margenoot+ (20) voetnoot844 Komt in de plaats van een korte beschrijving van het gevecht, bij Heelu vss. 6344-6350. - gedinct = *gedinget. Verg. Verdam, Middelnederl. Woordenb. op Dingen, 2). voetnoot845-847 Dat deze verzen zóó behooren geinterpungeerd te worden, blijkt uit Heelu vss. 6350-6356: Want inder Brabantre sweert Vielen si sonder verdingen Alsi vorwart wouden dringen; Ende alsi weder wouden keeren, Vonden si die Coelneren, Ochte vanden Berge die geboeren, Daer si noch nader toe voeren. voetnoot848 Heelu vss. 6357-6360: Doen dus gevallen was die sake, Hilden daer, seere tongemake, Menich ridder, menich seriant, Die gherne waren gegaen in hant enz. [tekstkritische noot][C] 849 M.r. ende m.s. 850 Waer daer 851 Hadden sijs w.h. beghinnen 852 Als ic 853 Maer ic moet tyersten m. condt 854 Hoe metten g.v.g. st. 855 Hi hadde alsoe gerne hertoge gewesen 856 Als eenich waer d. wi aff l. 857 Maer tselve d. bisscop l. 858 Wanic d. schiere o. [D] 853 Nu hoort ic sal u maken kont 854 Hoet metten grave v.g. st. 855 Hij had so gherne ten hertoge gewesen 856 Als enich daer wij af lesen 857 Maer hij moeste ooc onder gaen 858 tot 932 ontbreken. 849-861 Zie de noot bij vss. 796-812. De meeste dezer verzen zijn door Lelong met goeden uitslag aangevuld. 849 Menich: van de M is alleen nog een kleinigheid van het rechter buitenbeen over. 850 [W]aer en gerne in het hs. voluit. 852 [Al]sic: van de lange -s- is nog het kopje boven aan de schacht aanwezig. 853 [Mar i]c: van de -c is onder- en bovenaan nog wat aanwezig, met het bloote oog nauwelijks zichtbaar; * Mar kan er alleen afgekort gestaan hebben: * M[...] 854 [Hoe]t: de -t is haast nog geheel aanwezig. 855 ten hertoge hs.: ten grave een onmiskenbare fout van een afschrijver, oorspronkelijk zeker veroorzaakt door grave in 't voorgaande vers. De juistheid der emendatie, die trouwens door den samenhang volstrekt vereischt wordt en dan ook reeds door Jonckbloet, Ann. werd aangeprezen, blijkt evenzeer uit Heelu vss. 6365-6369: Die coene grave Reinout van Gelre...Ware hi alse gerne...Selve ten hertoge van Brabant Int vergaderen gereden als uit de lezing van de hss. C en D der Brabantsche Yeesten (in C is echter het voorzetsel ten uitgevallen). 856 enich: van het oog der e- is nog een klein gedeelte aanwezig. 857 [Ma]r: er moet voluit gestaan hebben * Mar of * Mer; van het oog der -r is nog een stipje over. 858 [Wan]ic: Voor * Waen ic, zooals bij Jonckbloet, is in het hs. geen plaats; zelfs niet voor * Waenic margenoot+ (25) margenoot+ (30) voetnoot855 Samenvatting van Heelu vss. 6365-6369. voetnoot856 Heelu noemt man en paard, vs. 6370: Alse die Limborcheeren deden. voetnoot857 Velthem spreekt in 't algemeen; Heelu preciseert echter, vss. 6372-6373: doen hi hem daer toe sette Dat hi ten hertoge riden woude. voetnoot858 datten: -en = den graaf van Gelre. - ontsette: Heelu heeft ook in den tweeden zin letten gebezigd, vs. 6374: Dat lette oec den grave Reinoude. [tekstkritische noot] 859 Dat waren der brabanders c. daden 860 Si hadden schiere br. in scaden 861 Nochtan hadden zij Ga naar margenoot+ 862 ‖ Daer sine mede 863 D.h. te spannen e. sinen mannen 864 D.w. sij 865 E.d. zonne haer schinen l. 866 reynout 859 [Da]t: van de -t is onder- en bovenaan nog een stipje over. 860 [Si]: Jonckbloet heeft aangevuld: [Die] hadden waartoe* Heelu vs. 6380 alle recht geeft; de aanvulling in deze uitgave berust op hs. C der Brabantsche Yeesten. - hadden: van de h is alleen nog het rechterbeen gedeeltelijk zichtbaar. 866 Die Reinout: Jonckbloet, Ann. meende dat hier grave uitgevallen is; maar dat zal wel niet het geval zijn: hs. C der Brabantsche Yeesten heeft ook* Die Reinout, en de constructie van een eigennaam met een lidwoord was in 't Middelnederlandsch gewoon; voorbeelden zijn opgegeven bij Verdam, Middelnederl. Woordenb. 2, 149 en Stoett, Middelnederl. Syntaxis, § 237. - achte: het hs. heeft niet achtes zooals staat in de aanhaling bij* Verdam, Middelnederl. Woordenb. 1, 20, een verandering die zeker overbodig is en dan ook in de aanhaling in hetzelfde werk 4, 1970 weer opgegeven is. margenoot+ bl. 77 b. margenoot+ (35) voetnoot859 Dat slaat op iets dat Velthem weggelaten heeft; Heelu vss. 6376-6379: Des lettens mach hem beroemen Brabant ewelike wale; Want dat daden altemale Die (lees: ⋆Der) Brabantre coene dade. voetnoot860 hadden = ⋆hadden en, t.w. Reinout van Gelre. Heelu vss. 6380-6381: Die daer den grooten here scade Daden. voetnoot861 Nochtan enz. De tegenstelling die met Nochtan bedoeld wordt, is hij Velthem niet aanwezig, wel bij Heelu, die zegt vss. 6380-6385: Die daer den grooten here scade Daden, soe groot uter maten, Dat si den hertoge moesten laten Ongevaen en[de] ongebonden, Ten bloten velde, daer sine vonden In die macht van haren lande. Waarop dan logisch volgen kon: Nochtan hadden si enz. - haddense: -se, t.w. de vijanden van hertog Jan. Velthem bekommert er zich niet om, of een pronomen ten gevolge zijner wijzigingen of bekortingen er zijn antecedent bij inschiet. - veteren vele: bij Heelu vss. 6386-6387 die bande Ende die veteren. margenoot+ bl. 32 e. voetnoot863 Heelu vss. 6389-6391: Dat sire binnen souden slaen, (Als sise hadden gevaen,) Den hertoge met al sinen mannen. voetnoot863-864 Hierop volgt bij Heelu vss. 6395-6397 een verklaring, als dat hij daarop niet wil aandringen: want die in yeesten vertrekken...Daer blame aen leegt, sine doen niet wale. margenoot+ (40) voetnoot866-869 Deze bizonderheid komt alleen bij Velthem voor: aan deze verzen beantwoordt geen enkel woord van Heelu. [tekstkritische noot]867 = tekst. 868 Hine ghinc op d. eynde sl. 869 O.h. yet daer m.v. 870 werdt 871 Soe geslagen 872 handt 873 heere 874 goedt 875 totten ghenen 876 eenen serjant 877 Dringt doir die brabanderen s. 878 Metter banieren 869 vonde hs.: vonden (nl. vondë) bij Lelong, en naar dezen ook bij Jonckbloet en in de aanhaling bij Verdam, Middelnederl. Woordenb. 4, 1970 stilzwijgend verbeterd. 876 .i. serjant: het kost moeite hier het gewone epitheton niet in te voegen; .i. vroem serjant zooals* Heelu vs. 6431 dan ook heeft. margenoot+ (45) voetnoot870-872 Samenvatting van Heelu vss. 6403-6419. voetnoot873-874 zijn gelicht uit Heelu vss. 6420-6428. Velthem laat echter weg waarop het 't meest aankomt, nl. dat deze ridder woude Sijn here met trouwen bi staen, Alse hi altoes hadde ghedaen. voetnoot873 Die here van Borne = Goswijn van Borne (met zijn vollen naam genoemd bij Heelu vs. 2670). Zie Hemricourt, Miroir des nobles de Hesbaye, p. 116; Mémoires de l'Académie de Bruxelles, t. II, Journal des Séances, pp. ix-xxiv; Butkens, Trophées du Brabant, t. II, p. 512. voetnoot875-876 Hi sprac toe den genen...Die de baniere droech. Met de baniere wordt bedoeld de banier van den spreker, Goswijn van Borne, zooals blijkt uit Heelu vss. 6429-6432, die ook voor 't overige veel duidelijker is: Daer bi sprac hi doe Enen sinen bastaert toe, Enen vromen seriant, Die sine baniere hilt in die hant. voetnoot877-878 De oratio directa is van Velthem; Heelu vss. 6433-6435: Dien hiet hi doen met sire banieren Dapperlike, sonder vieren, Dore die Brabantre dringen. voetnoot878-879 Dit heeft gedaen Die gene coenlike ter vard. Hoe veel krachtiger Heelu vs. 6436: Die ghene dede recht sinen dingen. [tekstkritische noot]879 Die ghene c.t. vaert 880 bastaert 881 Hi b. die baniere voirder g. 882 daghen 883 Daer wert hi verslagen voirwaer 884 Die heere van borne sach daer 885 Sinen eenen sone verslaen 886 Ende den anderen in handt gaen 887 Maer al hadt hem 888 Hine waer niet ten eenen comen 879-880 vard: bastard in het hs. voluit. 881 vord[er]: de samenhang vereischt een comparatief, die dan ook staat bij Heelu vs. 6442 en in hs. C der Brabantsche Yeesten. De verbetering is ook reeds aangeprezen door Jonckbloet. Ann. 886 Enten andren: Willems op Heelu vs. 6448 zegt, dat Velthem, dien hij natuurlijk eiteert naar Lelong's uitgave, heeft: Ende ten anderen maar dat is een vergissing. 887* Men zou geneigd zijn te lezen: Mar had hem al die werelt mogen vromen zooals het vers gewoonlijk luidt en Heelu vs. 6450 dan ook heeft, ware het niet dat al ook ontbreekt in hs. C der Brabantsche Yeesten. margenoot+ (55) voetnoot880-882 Velthem heeft uit den hoofdzin iets weggelaten, dat vrijwel onmisbaar is tot juist begrip van den toegevenden zin in vs. 880. Heelu zegt nl. vss. 6437-6438: Al was sijn sone bastaert, Hi volgede na sijns vader aert* Ende droech die baniere enz. voetnoot881 Daaraan gaan bij Heelu vss. 6439-6441 nog de volgende bizonderheden vooraf: Hi...droech die baniere met crachte Bider straten, op die grachte, Tote in die Brabantre, met nide, Vorder dan daer ten stride enz. voetnoot882 dan enich = dan iemand (een banier gedragen heeft); maar bij Heelu volgt op de actieve constructie een passieve, waarbij enege slaat op die baniere, vs. 6439-6445: Hi...droech die baniere...Vorder dan daer ten stride Des dages enege wert gedragen. margenoot+ (60) voetnoot884 sach naer slaat op wat in 't voorgaande vers gezegd werd; maar bij Heelu vss. 6446 leest men: Die here van Borne sach dit algader, en dat slaat op wat volgt. voetnoot887 die werelt, Heelu vs. 6450, praegnanter: die werelt al. voetnoot888 ware = ⋆ware er = ⋆ware daer, t.w. bij zijn zonen. Zie Heelu vss. 6449-6452: Maer al hadt hem mogen vromen Die werelt al, hine wert niet comen Tot hen, soe seere was hi bestaen Met stride. [tekstkritische noot]889 Doen wildemense 890 soe inden 891 my va m. eeren 892 keeren 893 wilden v. noch sl. 894 Daer quam onder die vanden berge saen 895 soe zeere 896 = tekst. 889 wildemenne hs.: wildemense De emendatie, die door den samenhang noodwendig vereischt wordt, is gesteund op Heelu vs. 6452: alsmen (= alsmen en) wilde vaen. Merkwaardigerwijze heeft hs. C der Brabantsche Yeesten dezelfde fout als ons teksths. De verbetering werd ook reeds aangeprezen door* Jonckbloet, Ann. 894 daer quam [hi]: Dat quam gezegd wordt van den heer van Borne, blijkt genoegzaam uit den samenhang, maar ten overvloede uit Heelu vss. 6460-6461: Aldus quam hi in dinde gevaren Onder die felle gheboeren enz.; indien men las quamen zooals* Jonckbloet, Ann. wenschelijk achtte, dan zou die vanden Berghe onderwerp zijn, wat in strijd zou zijn met den samenhang; en quamen onder zou imperfect zijn van het werkwoord ‘ondercomen’ dat geen beteekenis heeft die in 't vers past. Het invoegen van het onderwerp* hi is wellicht niet absoluut noodzakelijk, bij de vele gevallen waarin Velthem het weglaat* (ook hs. C der Brabantsche Yeesten heeft het niet). De mogelijkheid, den tekst op te vatten en te emendeeren zooals hier geschiedt, werd ook reeds toegegeven door Jonckbloet, Ann. - die van[den] Berge: invoeging van het lidwoord is onmisbaar; het staat dan ook in hs. C der Brabantsche Yeesten. 895 Ende sloegen: Jonckbloet, Ann. meende dat men, als in 't voorgaande vers een pronomen ‘hi’ ingevoegd wordt, in dit vers behoort te lezen: * Ende [die] sloegen Het hoeft thans niet meer betoogd te worden, dat het inlasschen van een onderwerp van sloegen volmaakt overbodig is. margenoot+ (65) voetnoot892 Dus lieten menich van hem keren = zoo liet hem menigeen van zich gaen. voetnoot893 De reden, waarom menigeen den heer van Borne vaet no slaet, staat bij Heelu, vss. 6456-6459: Dus lieten menich van hem keeren, Diene niet en woude verslaen Noch jeghen sinen wille vaen, Om die doegde die aen hem waren. margenoot+ (70) voetnoot894-898 Zie boven vs. 847 en de daarbij behoorende aanteekening. Heelu vss. 6460-6467: Aldus quam hi in dinde gevaren Onder die felle gheboeren, Die hem doen toe voeren Met haren cluppelen gheprikelt. Daer wert hi met ghevelt, Ende geslagen sijn aerm ontwee Ende alle sine [lede?], dat hi van wee Niet meer en conste ghespreken. voetnoot895 sloegen = *sloegen en = sloegen hem. Onderwerp van sloegen is natuurlijk die van den Berghe. [tekstkritische noot]897 D. werdt 898 Dat uuter p. weder ran 899 E. bleeff opt velt staende schoene 900 E. minderbroeder was sijn sone 901 = tekst. 902 een kerre als ict v. 903 Leydene daer e. voerde m.l. 904 Eert d.v. yeuwer aff wiste 905 Oft bequam vanden slaghen 906 Haddene die kerre 907 Maer doen hijt w. spr. hi d. woirdt 908 Houdt houdt ende vare niet voirt 909 Keert weder ten str. waert saen 910 Ic blever l. doot oft g. voetnoot898 Dat = * Dat et = zoodat het. - Dat uter porssen sciere ran enz. Bij Heelu vss. 6469-6473 doen sijn ors den steke gewan, Dranct dore hen allen, ende ran Buten den anderen staen op tfelt. Daer sat hi op te sire ongewelt, Soe dat hi hem niet en versinde. Velthem laat, tot zijn schade, de verzen weg, waarmede Heelu 's heeren van Borne's hulpeloosheid schildert. margenoot+ (75) voetnoot900-913 Deze episode is veel uitvoeriger en vooral veel dramatischer verhaald bij Heelu vss. 6474-6529. voetnoot903 Leidine = * Leide hi en = Legde hij hem. - voerden = * voerde en. Dit voeren past hier maar half in den samenhang; Velthem heeft het woord onhandig losgemaakt uit zijn verband. Heelu vss. 6487-6489: Aldus worpen sine op een kerre, Ende hadden gevoert hen (lees: hem) verre Eer hijt wiste ochte hem verstont. - met liste slaat bij Heelu vs. 6484-6485 op het afhelpen van het paard: Doen brachten sine af, met liste, Van den orsse ende met pinen groot. margenoot+ (80) margenoot+ (85) [tekstkritische noot]911 eere Ga naar margenoot+ 912 ‖ dair om min no meere 913 Sine voirdene wech 914 aff 915 henric w. doot 916 voir noot 915 her heinric was aanvankelijk overgeslagen, en werd naderhand met kleiner schrift in margine bijgevoegd, met de noodige aanwijzingen waar het behoort te staan. margenoot+ bl. 77 c. margenoot+ bl. 32 f. margenoot+ (90) voetnoot915 van Brokelt her Heinric. Heelu vs. 6539 heeft Heinric van Brukelloe, wat ongetwijfeld de juiste naam is, en door Willems op Heelu terecht is verklaard als Heinric van Borkelo. Een ridder met dien naam komt voor in een stuk van 24 April 1286, waarbij Walram van Luxemburg, heer van Ligny (ons wel bekend), het beslechten zijner geschillen met den graaf van Gelre onderwerpt aan de uitspraak van scheidsrechters (bij Nijhoff, Gedenkwaardigheden uit de Geschiedenis van Gelderland, dl. 1, blz. 1 vlgg.); en in een stuk van 2 Nov. 1295 wordt een Heinric van Burcto genoemd onder een aantal ridders, die zich samen verbinden voor een som van 1000 mark sterling ten behoeve van denzelfden graaf Reinalt van Gelre (bij Nijhoff, a.w., dl. 1, blz. 48 vlgg.). Aangezien Heelu verhaalt, dat Heinric van Brukelloe te Woerone den dood vond, is het niet uit te maken of de in beide oorkonden genoemde ridder een en dezelfde is; Heelu kan natuurlijk verkeerd ingelicht zijn. - Borculo, in de provincie Gelderland, ten Oosten van Zutphen, in een bocht van de Berkel, heeft thans ruim 1200 inwoners. voetnoot915-917 Wat Velthem in vss. 915 en 916 even vermeldt, is de conclusie van eene heele episode bij Heelu vss. 6530-6561, zoodat vs. 917 overeenkomt met Heelu vs. 6562. voetnoot916 Entie van Kepple: ‘Dirc of Wouter van Keppel, de eerste vermeld door Bondam, op het jaer 1279 (Charterb., bl. 630); de tweede door Nijhoff, Gedenkwaardigheden, I, Oorkonden, bl. 200’ (Willems op Heelu 6549). - dor noet. Velthem heeft hier een merkwaardige vergissing begaan. Nadat hij den dood van Heinric van Brukelloe heeft vermeld, gaat Heelu aldus voort, vss 6540-6543 Daer hilt een ander bi, die vloe Met sire banieren al geheel: Hem volgeden na een groot deel Riddere ende cnapen, zonder noot. De vlucht van den heer van Kepple wordt nu nader beschreven en beoordeeld, en haar gevolgen opgesomd. Toen nu, volgt dan daarop vss. 6560-6567 van Brukelloe her Heinric doot, Ende die van Kepple gevlouwen was, Doen dunde daer soe seere die tas, Ende die battaelge van sgraven lieden Van Gelre, dat die selve scieden Die daer bi hem bleven waren; Want si moesten door noot varen Sculen, daert hem mochte werden. Velthem heeft dus optie van Keppele toegepast, wat Heelu schreef van die van Gelre; het is trouwens alles wat van Heelu vss. 6563-6573 bij Velthem overgebleven is. [tekstkritische noot]917 Doen ynde d. zeere den tas 918 soe 919 Groete were maer dair 920 Werdt 921 loon 922 Scoerden (voluit) 923 voerden uut na desen saken 924 montennaken 919 daer in het hs. voluit. 922 Scordem hs.: scorden voluit; verkeerde oplossing van de verkorting * scordē Het materiaal, waarmede V. Helten, Middelnederl. Spraakk. §§ 337, i en 340 (blz. 439 en 441-442) een datief enkelvoud ‘hen’ en ‘en’ meent te mogen bewijzen, is onbetrouwbaar en waardeloos. - wapenroc: op de -c volgde onmiddellijk een l of lange* s maar uitgekrast. voetnoot917-932 In de plaats van Heelu vss. 6563-6676. Bij het verkorten van zijn voorbeeld heeft Velthem niet alleen alle schilderachtigheid prijsgegeven, maar ook onnauwkeurigheden begaan: zie de volgende aanteekeningen. margenoot+ (95) voetnoot921 Entie grave van Loen: Arnoud VI, graaf van Loon. voetnoot921-925 Velthem heeft hier zóó bekort, dat zijn mededeelingen vrijwel alle beteekenis missen. Heelu vss. 6608-6619 zegt: Van Loen die grave her Arnout, Al was hi daer ten stride Comen in des hertoghen side, Alsoe sciere als hem wert cont Hoet metten grave van Gelre stont, Toghene natuere van maechscape, Ende dede doen sciere enen knape Den grave van Gelre, sonder vieren, Wapenroc af, ende richieren* (lees: ⋆brichieren; zie Verdam, Middelnederl. Woordenb. 1, 1411 en Willems op Heelu vs. 6616). Dus brachte hine uter porsen Ende dedene haestelike ontorsen, Ende enen maten hinxt bescriden. voetnoot922 Scordem = scheurde hem; zie de toedracht volgens Heelu in de vorige aanteekening. margenoot+ (100) voetnoot924-925 Ende gaven enz. Bij Heelu vss. 6620-6625. Alsoe wert hi ... Den Brabantren verstolen Ende enen riddere vort bevolen, Den borchgrave van Montenaken, Die men beval op die sake Dat hine vanden velde soude vueren. voetnoot924 den borchgrave van Montenake = Jan, burggraaf van Montenaken (zie Kempeneers, L'ancienne franchise et l'illustre famille des vicomtes de Montenaeken, blz. 70). [tekstkritische noot]925 ewech s. vueren 926 D. vernam by avontueren 927 Viere serjanten 928 te handt 929 E. leidene tot harer logien saen 930 wapene 931 D.s. mede kinden al bloot 932 Doen w.d.d.b. groot 925 vuuren hs.: wuren zie verder de noot bij vs. 791. 929 tharen in het hs. voluit. voetnoot926-929 De toedracht luidt geheel anders bij Heelu vss. 6626-6631: Doent gevielt met aventueren Dat daer vier serjante quamen Van Brabant, die vernamen Dat men daer enen heere barch Om te houdene, sonder arch; Maer sine wisten niet wi[e] hi was. Heelu verhaalt nu, vss. 6632-6644, verder dat, door een tas beide van lieden ende van orssen, de graaf van Gelre afgescheiden, afgereden (zooals het kernachtige Dietsche woord luidt) werd van den burggraaf van Montenaken. Dát bemerkten de vier serjante, en toen ze hem, den graaf van Gelre, zagen komen, grepen ze hem, en leiddene ten logen waert Met hen, doen die strijt sciet. voetnoot928 Ende namen den borchgrave = ⋆ Ende namen en (t.w. den graaf van Gelre) enz.; den borchgrave is datief; dus = en namen (= ontnamen) hem aan den burggraaf. Jonckbloet, Ann. heeft den borchgrave verkeerdelijk als accusatief opgevat (zooals trouwens ook geschied is in de aanhaling bij Verdam, Middelnederl. Woordenb. 4, 758), en daardoor ten onrechte gemeend, dat Velthem zijn bron verkeerd heeft verstaan en weergegeven. Maar men moet toegeven, dat een schrijver, die vijftien verzen lang één persoon alleen maar met pronomina aanwijst, terwijl nog zes andere ter sprake komen, geen overdreven zorg betoont om het zijn lezers gemakkelijk te maken. margenoot+ (105) voetnoot929 leiden = ⋆ leiden en, t.w. den graaf van Gelre. voetnoot930 Sine wapen, altijd van den graaf van Gelre. voetnoot931 Daer... mede = aan, door zijn wapenen. Deze mededeeling hangt bij Velthem eenigszins in de lucht. Maar niet bij Heelu, die duidelijker zegt vss. 6644-6651: Noch doen en kenden sijs niet; Maer doen si sine wapene ontbonden, Ende sijn teken daer ane vonden, Doen kinden si wel openbare Dat die grave van Gelre ware Dien si hadden in haer gewout. Doen wert daer bliscap menichfout Onder die Brabantre over al. Daarna volgen bij Heelu vss. 6652-6676 allerlei beschouwingen, die voor Velthem werkelijk geen belang hadden en dan ook door hem weggelaten zijn.

Vorige Volgende

Hoe die grave van Gelre gevaen ward. xiij.