Hollands Maandblad. Jaargang 2011 (758-769)

[p. 28]

Op weg naar het einde

from the book depository

Het was alleszins tekenend dat dit jaar voor het eerst de Nederlandse uitgevers op de Frankfurter Buchmesse, de grootste boekenvakbeurs ter wereld, door de organisatoren tamelijk ordeloos door elkaar waren gerangschikt met de deelnemers uit Estland, Vlaanderen, Denemarken en Georgië. Begrijpelijk wellicht, want de Nederlandse delegatie is de afgelopen jaren danig geslonken, en zal de komende jaren zonder twijfel nog verder slinken. In de gehele westerse wereld staat de boekenbranche onder sterke druk, is de krimp voelbaar en schijnt het boek steeds meer te worden beschouwd als een atavistisch artefact uit een ander tijdvak. In Nederland is de toestand niet beter dan elders, en in sommige opzichten zelfs erger. Tegen de tijd dat u dit leest, kan bijvoorbeeld de grootste boekhandelsketen van het land, Selexyz, zo maar ten onder zijn gegaan. De gevolgen daarvan zijn groot, zowel voor de boekenbranche als voor de culturele infrastructuur van ons land.

Laat u geen rad voor ogen draaien door journalisten die repten van een ‘optimistische sfeer’ en ‘goede handel’ op de Buchmesse. Nederlandse boekenjournalisten weten van niets, laten zich volstoppen met gratis romans (en drank), geloven voetstoots marketingpraatjes, en bovenal begrijpen zij niet dat zij gebruikt worden in het aloude spel waarin het altijd ‘prima’ en ‘boven verwachting’ gaat op de Messe. Sterker nog, de onkunde van de boekenjournalisten (zelfs bij het vaktijdschrift Boekblad werkt niemand die ooit een boek heeft gemaakt of verkocht) is een symptoom van een fatale instroom der amateurs in de branche. Die amateurs variëren van hobby-recensenten tot onnozele managers, en van onbelezen pr-meisjes tot uitgevers die niet weten wat een hoerejong is, maar allen zijn zij deel van wat zonder overdrijving kan worden betiteld als de ernstigste crisis in het Nederlandse boekenvak sinds de scherpe inzinking in het begin van de jaren tachtig van de vorige eeuw.

Men hoort vaak dat de neergang van de boekenverkoop en van het lezen in het algemeen te maken heeft met de ‘digitalisering’ van ons wereldbeeld. En men hoort al even vaak dat de toekomst ligt bij het e-boek en digitale ‘content’, omdat het lezen in de toekomst zal geschieden via e-readers, iPads en iPhones. Deze verklaring is voor een deel oppervlakkig, voor een ander deel onnauwkeurig en voor het overige deel onjuist. Natuurlijk, de moderne mens brengt een groot deel van z'n tijd door met het staren naar beeldschermen, maar dat doen de moderne inwoners van China en India ook, en daar neemt het lezen van boeken explosief toe. Bovendien is veel van het ‘beeldschermlezen’ niet te vergelijken met wat de Amerikanen ‘sustained reading’ noemen, het lezen van teksten langer dan een a4, met de bedoeling daadwerkelijk de tekst te doorgronden.

Het is vooral dit ‘sustained reading’ dat in de westerse wereld afneemt. Deze afname begon al omstreeks het einde van de jaren negentig van de vorige eeuw (veel onderzoekers noemen 1999 als een kantelpunt) en doet zich voor in alle lagen van de bevolking, Op dit moment leest bijna 60 procent van de Amerikanen geen enkel boek per jaar (in het jaar 2000 was dat nog 46 procent), en het afgelopen decennium is het lezen van kranten in de VS met 20 procent afgenomen, en dat is inclusief de digitale abonnementen. Het aantal kranten dat dagelijks wordt gedrukt in de VS is tussen 1990 en

[p. 29]

2010 gehalveerd. In Nederland zijn de kranten tussen 1999 en 2011 bijna een derde in oplage achteruitgegaan. Tegenwoordig besteed in ons land een universitair opgeleid persoon die is geboren na 1969 minder tijd aan lezen dan een mulo-scholier in 1955.

Let wel, het gaat bij deze achteruitgang van het lezen hier niet om een afname van de geletterdheid. De basale vaardigheid om te kunnen lezen is in de westerse wereld al jaren om en nabij de 100 procent, en het begrip ‘laaggeletterdheid’ is in Nederland voornamelijk uitgevonden om prinses Laurentien aan een respectabele baan te helpen bij haar zwaar gesubsidieerde Stichting Lezen & Schrijven. Neen, het gaat hier om de vaardigheid teksten van enige omvang al lezend te begrijpen. In de VS is thans nog maar 13 procent van de bevolking in staat een hoofdredactioneel commentaar te bevatten, en onlangs berichtte de oeso dat in Nederland de leesvaardigheid juist bij hoger opgeleiden is afgenomen de afgelopen jaren. Geen wonder wellicht in een land waar universitaire studenten officieel een maximum ‘leesbelasting’ mogen hebben van vijf pagina's Nederlandse tekst per uur.

Van belang is dat het hier gaat om ontwikkelingen die zijn ingezet ver voor de huidige economische crisis. Natuurlijk heeft de boekenbranche gereageerd op deze ontwikkelingen. En wel op precies de verkeerde manier: met expansie van het aantal geproduceerde titels, met expansie van de winkeloppervlakte, en met expansie van de krantenbijlages. Deze aanpak leidde tot de paradox dat de afgelopen jaren voor het eerst in de geschiedenis wereldwijd meer dan een miljoen nieuwe boektitels het licht zagen, bijna 50.000 daarvan in Nederland.

De expansie leek te helpen, even althans. In werkelijkheid werd gejuicht om toevallige doorbrekingen van de neerwaartse trends (zoals in het ‘topjaar voor boeken’ 2007 toen Harry Potter-hype samenviel met de Sonja Bakker-vermageringsboekenhype). De toevalligheden werden op fatale wijze verward met onbegrensde groeimogelijkheden.

Mede onder invloed van dit misverstand werd een aanzienlijk deel van de expansie in de boekenbranche (zoals van de Selexyz-keten) gefinancierd door schulden. Maar omdat de marges in het boekenbedrijf onverminderd laag bleven, moest dit wel - net zoals in Griekenland - bij de eerste de beste vlaag tegenwind desintegrerende gevolgen hebben.

Terwijl de overproductie heeft geresulteerd in een verder oplopende druk op de toch al geringe marges (door dalende oplages, groeiende retourstromen, toename van goedkope edities, kortere levensduur van boeken), dient de boekenbranche thans ook nog het hoofd te bieden aan een drievoudige externe crisis: - de economische crisis die leidt tot vraaguitval; - de educatieve crisis die leidt tot vraaguitval; - de intellectuele crisis die leidt tot vraaguitval.

De slotsom is duidelijk. De crisis in het boekenvak gaat verder dan een conjuncturele dip. De crisis reikt wijder dan de middelmatigheid der Nederlandse boekenbijlagen. De crisis houdt niet op bij het defectieve onderwijs in Nederland. De crisis zal niet kunnen worden gestopt door e-books of andere vormen van digitalisering. De crisis in de boekenbranche is bovenal een onderdeel van een bredere sociale, culturele en intellectuele crisis in de westerse wereld.

Uit onderzoek van neurologen en antropologen (zoals Walter J. Ong en Maryanne Wolff) blijkt dat ‘sustained reading’ van teksten op papier leidt tot complexere en duurzamer schakelingen in de hersenen dan het opnemen van informatie via Power-Point-presentaties of korte beeldschermteksten. Deze complexere en duurzamer schakelingen in de hersenen verhogen de vaardigheid om argumentaties te kunnen begrijpen en teksten - zowel literaire als wetenschappelijke - te kunnen doorgronden. Het begrijpen van argumenten is het fundament van de westerse democratie. Derhalve is de desintegratie van de leescultuur in wezen de desintegratie van de beschaving der vrije burgers.