Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 1872

[p. 11]

II.
Fragment van den Parthonopeus van Bloys,
medegedeeld door Eelco Verwijs.

Nevensgaand fragment ontving de Maatschappij van haar lid, den heer E. Slanghen, Burgemeester te Hoensbroeck. Het heeft gediend en dient nog als schutblad om een register (rekenboek), beginnende met het jaar 1620. Het is het binnenste blad van een katerntje, dat behoord heeft tot een Hs. in klein folio (22 duim en 15 duim). Elke bladzijde heeft twee kolommen, ieder van 40 verzen. Daar het blad in de breedte is omgevouwen geweest, ten einde tot omslag van het lange rekenboek te dienen, zijn op de helft der kolom eenige verzen uitgesleten en onleesbaar geworden, terwijl bovendien een stuk van het perkament van kolom I. r^o. b. en I. v^o. a is weggescheurd. Het schrift is net en blijkbaar uit de XIV^de eeuw; de verkortingen zijn de gewone; het begin eener nieuwe alinea is door eene roode hoofdletter aangewezen.

[p. 12]

Ons fragment behoort tot geen der reeds bekende Hss., als blijkt uit de beschrijving der verschillende fragmenten, door den Hoogleeraar Bormans te Luik in zijne Inleiding gegeven¹.

Ook was het tot nog toe geheel onbekend, daar het niet samenvalt met een der door den Luikschen Hoogleeraar uitgegeven stukken. Het behoort tusschen fragment VIII en IX ingevoegd te worden, en komt overeen met vs. 3401-3644 van den Franschen tekst².

Het behelst den strijd tusschen Sornagur en Parthonopeus, het verraad van Mares, de gevangenneming van den held en de troosteloosheid van den Sarraceenschen Koning³.

^* Ende decte hem onder sinen scilt,
Daer hi met sorgen hem behilt.
Parthonopeus gincker op slaen,
Ende hieu daer af manech spaen,
Ende lieten te geere waren comen,
Ende gingen driven ende dromen
Met swaren slagen ende met sueren,
Dat hine niewerinc liet gedueren
No bi stane, no bi vliene.
Do had die coninc harde ontsiene.
Hi weec altoes ende dede hem tachter,
Ende vernam wel dat hi den lachter

1 Ouddietsche fragmenten van den Parthonopeus van Bloys , uitgegeven door J.H. Bormans (Brussel 1871), Inl. VIII-XVI.

2 Partonopeus de Blois , publié par Crapelet, T. I, 116-124.

3 Zie Dr. Jonckbloet, Gesch. d. Mnl. Dichtk. II, 190 vlg., waar de korte analyse van den Roman is gegeven, en men het verband met de andere fragmenten kan nagaan.

* I. r^o. a

[p. 13]

 

Ende [scande ¹] soude hebben, ende het saen

 

Met hem ten argesten soude vergaen.

15

Hem dochte doe wel sekerlike,

 

Dat Parthonopeus erstelike

 

Aldaer ierst togede sinen cracht,

 

Ende hi te voren te scerne vacht.

 

Dus leert die minne ende geeft

20

Den genen die der minnen plegt,

 

So geeft si cracht ende raet

 

Elken daertoe, dat hem staet².

 

Den riddere maectse cone ende vroet,

 

Ende geeft heme reyne moet;

25

Si leert hem doget ende hovescheit,

 

Ende doet hem scuwen alle dorperheit.

 

Scone vrouwen, die niet en minnen,

 

En mogen nemmer prijs gewinnen:

 

Hets recht wel dat sijs plegen.

30

Oec hebbic selve lange gedregen

 

Ende drage noch int herte binnen

 

Ene wonde van sulker minnen,

 

Die mi in dinde sal verslaen,

 

Ende doch benic hare onderdaen,

35

Als hare gevangene ende knecht.

 

Souse mi lonen na mijn recht,

 

Si soude mijns hebben genade,

 

Ende staen een deel in minen rade.

1 Blijkens het voegw. Ende moet daarachter een woord ontbreken, dat door mij bij gissing is ingevuld, en waarschijnlijk door gelijkheid met soude door den afschrijver is overgeslagen.

2 Verg. vs. 3415:

Ensi set amors ensegnier
Cascun home de son mestier.

[p. 14]

 

Gi heren, dor God, vernoyt u niet,

40

Dat ic binnen derre avonturen yet

 

^* Van mire minnen hebbe geleit.

 

Gi hebt wel gehort hoemen seit:

 

Daer seer, daer hant; daer lief, daer ogen¹.

 

Altoes pinsic ende poge,

45

Hoe ic bi enegen treken

 

Dicke van der sueter spreke.

 

Parthonopeus sloech menegen slach,

 

Dien Sornagur wel sere onsach:

 

Hine waende vor hem niet lange staen.

50

Alsen Mares sach dus ontdaen²

* I. r^o. b

1 Verg. vs. 3434 vlgg.:

Car u soit folie u soit sens,
U as dolor, là est tes dois;
U as amor, cele part vois:
Li dois siolt estre à le dolor,
Et li iols tos jors à l'amor.

Het zich beroepen op ‘hoemen seit’ wijst ons aan dat we met een spreekwoord te doen hebben, welks eerste gedeelte nog bekend is: ‘Daar het zeer is, daar is de hand.’ Zie Harrebomée, Spreekwdb. III, 214.

2 Verg. vs. 3441 vlgg.:

Or voit et entent cuens Marés,
Que n'est pas biens s'il atent mès;
Car al roi voit or mal ester,
Et seit qu'il li puet amender,
Si con a fait sovent le jor;
De ce a li traïtres péor,
Et crient perdre l'acordement,
Qu'il de se grant losenge atent.
S'enseigne escrie, et el camp entre;
Si compaignon en vont soentre,
Capes ostent, traient espées,
Qu'il longement orent celées.
Marés vers Partonopeus vient,
S'espée nue en se main tient.

[p. 15]

 

Ende van den live dus staen in noet,

 

Ende sinen anxt wesen groet,

 

Daerne Parthonopeus sochte,

 

Sorgede hi dat lich[telijc mochte]

55

Te lange merren o . . . . . . . . . . .

 

Sorcursen dor sin....

 

Sijn teken riep h[i] . . . . . . . . . . .

 

Met luder stimmen . . . . . . . . . .

 

Dan hine sach . . . . . . . . . . . .

60

Die di . . . . . . . . . . . . . . . . .

 

Daer hijs [dick] met hadde beraden.

 

Hare cappen si te hant afdaden,

 

Ende hadde haerre bare swert ge[reet].

 

Mares op Parthonopeus reet,

65

Als die gene die ergeren wilde.

 

Opten rant van den scilde

 

Sloech hine enen groten slach.

 

Als dattie coninc Sornagur sach,

 

Vele lude riep hi: ‘Laet, Mares!

70

Du wets wel hoet gesekert es.

 

Dor rechter trouwen manic di,

 

Also lief als di onse ere si,

 

So begef deser overdaet,

 

Die sere jegen onse ere gaet:

75

Laet ons houden ons sekeringe.’

 

Mares seide die hoge scalckinge:

 

‘Here,’ seit hi, ‘dat en mach niet [sijn].

 

Ic sal nu doen den wille mij[n].

 

Dan latic niet, wien lief of [leet],

80

Dor enegen trouwe of dor [eet],

 

^* Ic sal u looscen nu teser tijt

* I. v^o. a.

[p. 16]

 

Uter groter noet, daer gi in sijt.’

 

Als die dusent Fransose sagen,

 

Die ter plaetsen gewapent lagen,

85

Pongerden si in de Sarrasine.

 

Daer quam Fursijn met Faburine.

 

Twe coninge de plaetse hilden

 

Banderside met dusent scilden,

 

Ende pongerden te haren here,

90

Die hem mesliet ende clagede sere.

 

‘Edel heren,’ seit hi, ‘dat ons Mares

 

Dus heeft gelastert, ic mane u des,

 

Dat gine slaet of gine bevaert,

 

[Ende den verra]dere niet en spaert.’

95

[Si seiden: ‘ger]ne,’ ende dadens pine

 

. . . . . . . . die Sarrasine

 

. . . . . . . [m]et haren swerden

 

. . . . . . . . se ende weerden

 

. . . . . . . . jegen die Fransose vach

100

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

 

. . . had . . . . . . . . . . . man

 

Die halsberge al hebben an

 

[Dan] die Fransose hadden daer,

 

Dat was kinlijc ende openbaer.

105

Dus geviel dat Mares vinc

 

Parthonopeus den edelen jongelinc;

 

Maer het cochte menech man eer.

 

Der onser ware daer bleven meer

 

Verslegen, en had gedaen de nacht:

110

So sere waren si verhacht¹.

1 Verg. vs. 3471 vlgg.:

Li rois Fursin et rois Fabur,
Qui erent devers Sornegur,
Le camp gardoient endroit soi,
En vienent poignant à lor roi,
Et il lor dist: ‘Segnor, merci!
Mors soit Marés qui m'a traï.’
Et il li dient: ‘Volentiers,’
Et poignent les corans destriers,
Et metent paine tote jor
D'ocire Maret en l'^estor.
Mais s'il doi fierent les paiens,
Li lor fierent les crestiens.
La force en est as mescréans,
Car il ont armes quatre tans
Que n'ont devers els li François.
Si prendent le vallet de Blois;
Mais maint païen i fait morir
Ains qu'il le puissent retenir,
Et moult i éust mors des nos,
Ne fnst la nuis qui part les os.

[p. 17]

 

Sire sekeringen hi niet en vergat.

 

Sornagur op een ors gesat,

 

Ende vor verbolgen op de sine,

 

Als hem somen wart in scine.

115

Hi deder onder scade groet,

 

Ende hi slogere vele te doet.

 

Parthonopeus, die jegen hem vacht,

 

[Riep] hi vele binnen der nacht,

 

[Ende] sorgede dat sine souden slaen,

120

. . . .e verradenesse had gedaen.

 

^* Hi riepen vele ende sochte,

 

Maer als hine niet vinden en mochte,

 

Hilt hine seker over doet:

 

Dies haddi anxt ende sorge groet.

125

Het was so donker, dat si niet

 

En conden gesien, ende there saen sciet.

 

Doen keerden weder die Fransose

 

Met groten rouwe te Pontoise.

 

Parthonopeus hare jonchere

* I. v^o. b

[p. 18]

130

Rau hen utermate sere.

 

Nu en conde geweten Sornagur,

 

Waer hem Parthonopeus ontvoer:

 

Dies haddi int herte groten rouwe.

 

Nu mogedi horen groten trouwe:

135

Hi dede hem onder die Fransose,

 

Ende vor met hem al te Pontose,

 

Als een die te hem behorde.

 

Daer vernam hi ende horde

 

Groet seer om den here van Bloys

140

. . . . . . hi ende sprac Fransois¹

 

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

 

Ende bete neder vor die zale,

 

Ende liet sijn ors daer vore staen,

 

Ende micte wiet soude ontfaen.

145

Hi ginc op ende geninde hem das,

 

Also gewapent als hi was,

 

Dat hi in sconincs camere ginc.

 

Daer sachi om den jongelinc

 

So groet seer den coninc driven,

150

Dat u nieman mocht gescriven.

 

Hi sachgene dicken in ommacht

 

Vallen dicke in der selver nacht,

 

Ende alle die gene, die met hem waren,

 

Hande slaen ende sere mesbaren.

155

Elc hadde bi hem den rouwe so groet,

 

Ende al om Parthonopeus doet,

1 Verg. vs. 3509 vlgg.:

Entr' als se met con uns des lor,
Et ot le plainte et le dolor;
François entent bien et parole:
Si grant duel a por poi n'afole.
A Pontoise est od els venus,
Si qu'il n'i est pas connéus.

[p. 19]

 

Dat si den coninc hare here

 

Niet en troesten van haren sere,

 

Dat herde tsinen onwille was vergaen,

160

Ende hi was bleec ende ongedaen.

 

^* ‘Ay arme!’ seit hi, ‘goede neve,

 

Hoe leet es mi dat ic nu leve,

 

Sider dat ic hebbe u verloren.

 

Nie en wart so soete man geboren,

165

Soe goet, so scone, [so] wel gemaect,

 

Ende alre doget so wale geraect,

 

Als gi waert van uwen ouden.

 

Ay God! hoe loeslike was gehouden

 

Tvelt van dien verraderen heden,

170

Diet begonnen ende bereden,

 

Daer ic dus bi bedrogen was ende ben;

 

Ya en hebbense al versworen hen,

 

Die coninge die mi heden sworen.

 

Dus beriet Sornagur te voren,

175

Die valsche verradere di[e] quaet es.

 

Nu wetti wel ende sijt gewes,

 

Dat quaet die wet es die hi heeft,

 

Ende valsche trouwe die hi geeft.

 

Valschelike heeft hi gelogen:

180

Dus comt dat ic ben bedrogen.’

 

Sornagur [hevet dese wort]

 

Ende dese clage wel gehort.

 

Hine mocht den lachter niet gedogen,

 

Diemen hem sprac vor sinen ogen.

185

Sijn hoeft ontwapendi te hant,

* II. r^o. a

[p. 20]

 

Ende nam tswert bi den orde in de hant,¹

 

Ende liet den appel neder hangen:

 

Dus quam hi vor den coninc gegangen.

 

Dor genade ende dor vrede

190

Dede hi dese omoedichede,

 

Ende viel den coninc te sinen voeten

 

Met sconen worden ende met soeten.

 

‘Here coninc,’ seide hi, ‘genade dor Got!

 

Met minen live doet al u gebot.

195

Siet hier, mijn swert hebbic getrect,

 

Mijn hooft hebbic u gerect,

 

Nu doet uwen wille met mi.

 

In welken soet comen si

 

Met Parthonopeuse uwen neve,

200

Of hi doet si of hi leve,

 

^* Dan en es bi gere dinc gesciet,

 

Die ic daer toe dede ofte riet.

 

Ic ben gereet, mocht u genogen,

 

Ens uwe man over een drogen,

205

Te done mine onsculdenesse,

 

Ende to dogene sulc vonnesse,

 

Mocht sijn bi uwen love,

 

Alsmen sal vinden in uwen hove,

 

Comet te vromen of te scaden.

210

En wildijs mi oec niet gestaden,

 

Siet hier mijn swert, richt over mi,

 

Also alst u bequamelijc si.’

 

Die coninc nam bi der hulten tswert.

1 Verg. vs. 3537 vlgg.:

Quant Sornegur s'oï blasmer,
Ne si volra longes celer:
Il a se teste desarmée,
Et a traite nue l'espée.

* II. r^o. b

[p. 21]

 

‘Na dien,’ seit hi, ‘dat gi dus geert

215

Ende met oetmode hier comen sijt,

 

Al dragic tuwert groten nijt,

 

Ic wille gerne [wesen] genadech.

 

Al waerdi vele meer mesdadech,

 

Mi donke wel an u gelaet,

220

Dat gi sijt onsculdich derre daet,

 

Ende u int herte e[s vele l]eet

 

Onse scade ende [onse] leet.’

 

Doen antworden die Sarrasijn:

 

‘Her coninc, gi moget wel seker sijn,

225

Ende nu wel gelovet dies,

 

Dat mi vele leet es u verlies,

 

Ende ic herde ben verraden

 

Tonsen lachtere ende tonser scaden.

 

Nu hort, ic seg u die mi verriet.

230

Al dunket u lanc, en vernoye u niet,

 

Mi heeft verraden een mijn knecht,

 

Die wel gewracht heeft na recht;

 

Want het was een dorpers sone,

 

Ende dede als dorpere es gewone,

235

Dats die oude grave Mares,

 

Die hoge bi mi getreden es,

 

Die ontwaert was ende harde quaet

 

Eer icken dede ane minen raet.

 

Hi was oec scalc in allen s[aken],

240

Beide in dienste ende in sp[raken]:

 

^* Omme mine vrome pogede hi.¹

 

So soete was hi jegen mi,

* II. v. a

1 Verg. vs. 3583:

Il m'ert si humles et si dous,
Et si engignos de mes pros.

[p. 22]

 

So oemoedich, so gemate,

 

Dat icken maecte mijn drossate.

245

Doen wart hi minen mannen vreet,

 

Ende dede hem vernoy ende leet,

 

Ende crincte tgerechte van den lande,

 

Ende dede hem lachter ende scande,

 

Menege overde ende scade,

250

Ende seide, het ware bi minen rade.

 

Hier bi maecte hi mi onthout

 

Al mine liede jonc ende out

 

Als ic der waerheit al gelie,

 

Har negeen en was so cone nie,

255

Dat hi mi oyt van heme seide

 

Sonder ere ende hovescheide.

 

Dat hise wrogede ende was hem fel,

 

Dat prijsdic ende bequam mi wel.

 

Over rinc en haddic el gene

260

Mire man sonder hen allene¹,

 

Ende gaf hem een edel wijf,

 

Dies onwert [wa]s sijn bose lijf.

 

Dus maectickene palensgrave,

 

Daer mi lachter es comen ave.

265

Heden, alse hi soude plegen

 

Mier eren, heeft hi vort gedregen

 

Minen lachter, so dat ic bi hem

 

Valsch verradere gescouden ben:

1 Verg. vs. 3601:

Et il par tot si me traï,
Que lui seul tenoie à ami.

In plaats van rinc, dat zeer duidelijk in het Hs. staat, leze men: vrient. De corruptie is zeer gemaklijk te verklaren, daar door den afschrijver ééne v weggelaten, en c in plaats van t is gelezen; aldus

[p. 23]

 

Dies benic erre ende harde onvroe.

270

Edel coninc, ocht comen es soe,

 

Dat die grave van Blois verslagen si,

 

Richt u te hant over mi,

 

Ic give u op lijf ende lede,

 

Te doen al uwen wille daer mede.

275

Over dat verlies heeft dese grave

 

Enen coninc over enen grave¹.

 

Wildi mi oec laten leven,

 

In wille u nemmermer begeven,

 

Ende werde u man eygenlike,

280

Ende wille u emmer getruwelike

 

^* Dienen in Parthonopeus stat,

 

Ende sekeren ende giselen dat,

 

Also gelijc alst daertoe staet.

 

Dor God nu hebt goeden raet.’

285

Doen antwerde die coninc van Vrancrike

 

Sornagure wel soetelike:

 

‘Ic en gere,’ seit hi, ‘geen ander wrake,

 

So hoe comen si die sake,

 

Maer dat gi wert mijn gelijc man

290

Ende met trouwen wese dan,

 

Sonder beraet ende sonder wanc.’

 

Dies wisten sine man danc².

1 Verg. vs. 3611:

A vos me renc s'en ert li drois,
Si haus con prendre le volrois:
Por un conte prendés un roi.

Vs. 275 is in onzen tekst ongetwijfelt bedorven. Misschien zal men moeten lezen:

Over dat verlies nem dese gave:
Enen coninc over enen grave.

* II, v^o. b

2 Verg. vs. 3625:

Tuit li François le roi mercient.

[p. 24]

 

Alle die horden dese tale

 

Prijsdens Sornagure wale,

295

Ende seiden, hi ware lovelijc

 

Ende in sire wet wel redelijc,

 

Ende onsculdech van derre daet:

 

Dat ware kinlec an sijn gelaet.

 

Doen dede Sornagur die soene,

300

Die hi selve boet te doene.

 

Sine manscap die coninc ontfinc.

 

Do was hi comen te hoger dinc¹.

 

Alse die soeninge was gedaen,

 

Die heren ontwapanden hem saen,

305

Ende die coninc beval den heren,

 

Dat si souden dienen met eren

 

Sornagur, dies wert was wale,

 

Ende plegen sijns met scoender tale,

 

Met smekingen ende met spele.

310

Si dadent, maer dies en was niet vele.

 

Ho soude ieman met andren mogen

 

Bliscap hebben ende hogen,

 

Die selve had int herte toren?

 

Om Parthonopeus, die was verloren,

315

Hadden si alle so droven sin,

 

Dat si plagen Sornagurs te min.

 

Dies nachts waren die Fransose

 

Met groten rouwe binnen Pontose,

 

Met groten wenne, met groter clage.

320

Smorgens vroech metten dage . . . . .

1 Verg. vs. 3629:

Li rois a son homage pris:
A poi d'ahan a molt conquis.

Vs. 7. Hs. svaren.
Vs. 10. Hs. lachter.

Vs. 13. Hs. san.

Vs. 41. Hs. geliet.
Vs. 46. Hs. spreken.

Vs. 71. Hs. Dr.

Vs. 172. Hs. versvoren.
Vs. 173. Hs. svoren.

Vs. 241. Hs. vrouwe.

Vs. 268. Hs. Valch.

Vs. 292. Hs. sinen.

Vs. 310. Hs. ens.