Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 2006-2007

[p. 171]

Juryadviezen en toespraken

[p. 173]

Henriëtte de Beaufort-prijs 2007
Advies van de Commissie van Voordracht

Ten opzichte van Nederland is op dit moment in Vlaanderen een inhaalbeweging bezig wat de biografie betreft. De gezamenlijke inspanning van het Vlaamse en Nederlandse Fonds voor de Letteren en de hulp van het Fonds Pascal Decroos voor bijzondere journalistieke projecten dragen ertoe bij dat er steeds meer volwaardige biografieën verschijnen of in aantocht zijn. In de periode 2001-2006 werd een dertigtal literaire, historische of politieke biografieën gepubliceerd die al of niet met steun van de genoemde instanties een bijdrage vormen tot een grotere bloei van het genre. In de behandelde periode zagen bovendien een aantal autobiografieën het licht die de literatuur in Vlaanderen in ruime mate verrijkt hebben. De Commissie besloot eensgezind de prijs te verlenen aan het werk dat als een monument boven al de andere werken uitrees: Uitgespaard zelfportret van Christine D'haen uit 2004.

Uitgespaard zelfportret werd ooit ‘een van de origineelste autobiografieen die er in de Nederlandse literatuur bestaan’ genoemd. Het boek is een persoonlijke geschiedenis, familiegeschiedenis; geschiedenis van een dichterschap en een mentaliteitsgeschiedenis. Het is geen traditionele zelfbeschrijving, die chronologisch en rechtlijnig een levensloop volgt. Het is ook geen opeenstapeling van intimiteiten en anekdoten. Het leven wordt in D'haens autobiografie bewust geamputeerd weergegeven, misschien omdat deze uitsparing de lezer beter doet lezen, of omdat er nog altijd een schroom is bij de auteur om zich geheel bloot te geven. Nochtans kan de lezer uit de verschillende boeken waaruit het verzamelwerk bestaat, toch vrij nauwkeurig het verloop van D'haens leven en ten dele haar psyche reconstrueren. Zij beschrijven de weg naar geestelijke volwassenwording, ‘volwassen worden van de ziel’, zoals D'haen dat zelf noemt.

Uitgespaard zelfportret bevat lectuurnotities en dagboeknotities, kunstbeschouwing, filosofische reflectie, verhaal, citaat en droombeschrijving. De montage maakt het als geheel modern. Dit ensemble bestaat uit elf delen, die elk opgebouwd zijn volgens een ander procédé. Zwarte sneeuw (1989), genomineerd voor de ako-prijs, bevat korte notities, eerst geogra-

[p. 174]

fisch geordend, daarna thematisch, waarbij vroeger en nu vaak bijeengebracht worden in één fragment. Duizend-en-drie (1992) klemt tussen langere aantekeningen over de vele vrouwen die de schrijfster heeft gekend en de mannen die ze heeft ontmoet, notities over de literatuur die haar gevormd heeft en de betekenis van het lezen. Een brokaten brief (1992) is een allegorische novelle. Onder het masker van een Chinese dichteres uit de twaalfde eeuw doet D'haen het relaas van haar eigen dichterlijke evolutie. Een paal, een steen (1996) werd door de criticus Joris Note een ‘gedenkboek van het schamele eigene’ genoemd. Rond 24 thema's wordt vooral de kindertijd in Sint-Amandsberg bij Gent belicht. Daarbij worden basisbehoeften van de mens (eten, kleding, geloof, enzovoort) telkens geconfronteerd met voorbeelden uit de literatuur en schilderkunst. Schouwtoneel (1994) Devat korte reisobservaties, details zowel uit het beleefde als het geziene, en is meer een interludium, een curiosum ook. Volstrekt uniek is een niet eerder gepubliceerd boek met fragmenten uit brieven die aan D'haen gericht zijn, Schreef in de aarde. De brieven zetten gegevens uit de andere delen in reliëf. Ze zijn afkomstig van familieleden, vrienden, oud-leerlingen, schrijvers en van bijna onbekenden. Kalkmarkt 6 (uit 1999) behandelt de periode na de jeugdjaren, toen D'haen eerst in Brussel ging wonen, dan studeerde in Amsterdam (1947-1949) en Edinburgh (herfst 1949-herfst 1950), en vervolgens terugkeerde naar Brussel om na haar huwelijk (1952) in Brugge te gaan wonen, waar ze als lerares werkte. In Het huwelijk (2003) wordt een zijperspectief gehanteerd, in tegenstelling met de andere boeken die over het eigen leven gaan. Hier begeeft de schrijfster zich onder de levenden (haar man, haar kinderen). Het is het boek van de wijsheid, van het bittere inzicht in de eigen fouten. Op Het huwelijk volgen Ars longa en Sirens, twee bijzondere boeken die tot nog toe niet gepubliceerd werden en respectievelijk in 2002 en 2003 geschreven zijn. Ook hier heeft D'haen gekozen voor een nieuwe, nog ongeziene vorm: het ene boek is een studieuze tocht door de schilderkunst, het andere een citatenboek met commentaar. In Sirens zijn citaten uit de filosofie en wereldliteratuur een spiegel voor de kennis van zichzelf en de wereld. Ars longa is D'haens deels associatieve aaneenrijging van heel precieze observaties van haar geliefde kunstwerken. Het sluitstuk van de hele cyclus, Het eeuwige leven, vormt een metafysische overpeinzing met het karakter van een recent dagboek. In het boek wordt afscheid genomen van de herinneringen.

[p. 175]

Doordat er tal van dwarsverbanden tussen de elf delen bestaan, vormen ze samen een twaalfde boek: Uitgespaard zelfportret. Het zelfportret wisselt van stijl, soms binnen één deel, en van toonaard. Zo vormt Het eeuwige leven het meest elegisch-filosofische boek, terwijl Het huwelijk het schrijnendste, Kalkmarkt 6 het rijkste aan levenservaring, Schreef in de aarde het ontroerendste, Een paal, een steen het meest literaire, Duizend-en-drie het meest didactische en Zwarte sneeuw het meest directe, aansprekende is.

Proza en poëzie liggen bij Christine D'haen in elkaars verlengde. Het proza verheldert de poëzie door commentaar en achtergrond die het levert, terwijl de elliptische en suggestieve stijl van het autobiografische proza vaak die van de poëzie benadert. Zoals de poëzie is het proza tegelijk argeloos en verheven, banaal en bizar, lyrisch en zakelijk, open en gesloten, hommage en afrekening, lofdicht en elegie. Voor haar poëtisch werk ontving D'haen in 1992 de Prijs der Nederlandse letteren. In 1989 ontving de schrijfster al de Henriëtte de Beaufort-prijs voor haar biografie van Guido Gezelle, De wonde in 't hert (1988). Dat zij nu voor de tweede maal de Henriëtte de Beaufort-prijs krijgt voor haar proza, dit keer voor een autobiografie, getuigt andermaal van de uitzonderlijke kwaliteit van heel haar oeuvre.

Luc Devoldere (voorzitter)

Annette Portegies

Hans Vandevoorde

Het bestuur van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde heeft besloten, overeenkomstig het advies van de Commissie van voordracht, de Henriëtte de Beaufort-prijs 2007 toe te kennen aan Christine D'haen voor haar autobiografie Uitgespaard zelfportret.