Jaarboek De Fonteine. Jaargang 1975. Deel I(1977)– [tijdschrift] Jaarboek De Fonteine

[p. 149]
Een taeffel spel van twee personagien+ Een man stadelijck gecleet ende Een wachter+ De man eerst 1 Die Noach. inde Arcke sont benendidinghe,1   Die Niniue dreijchde met Castidinghe,2   Die in Sodoma Solphur heeft gesonden,3   Die Abraham gaff die eerste besnijdinghe,4 5 Die Loth wtsont hemelsche tijdinghe,5   Die Moijses gaff die thien geboden,6   Die door Heester, ontfermhartich was der Jooden7   Duer die oetmoedige heerschappije,8   Die Balthazer sloech met syn affgoderije9 10 Verleentv de Enghelsche melodije.10 Die wachter   Drie heeft die Clock geslaghen, drie.11 Die Man   Waer om drie?12 Wachter   Om dat tghetal van drijen altijt perfect is.13 Die Man   Vwe clap en dient niet in dese Singuerije. Wachter   Drie heeft de Clock geslaegen, drie. De Man 15 Schaemdi v niet voor dese Compangije
[p. 150]
Aldus te roepen / tschijnt dat ghegeckt is. Wachter   Drie heeft de Clock geslaegen, drie. De Man   Waerom drie? Wachter   Tghetal van drijen altijt perfect is. De man   Elck voghel singt soe hij gebect is.19 20 Tis goet te hooren / aen v gheclanck.20 Wachter   De koeckoeck verblyt hem in synen sanck   Soewel als die nachtegael doet. De Man +   Sulck hart is wreet / al schynt die tael soet.23   Nochtans tvat gheeft wt dattet in heeft.24 Wachter 25 Soe meenich hooft soe meenighe sin leeft.25   Vaert wech verdriet / Godt gheeft v lachter!26 De Man   Wat man sydij? Wachter   Ick seg, ick ben een wachter   Roepende wat de clock heeft geslaegen.29 De man   Maer sijdij oeck ryck? Wachter   Neen, maer al tachter. De man   Wat ambacht condij?
[p. 151]
Wachter 30 Ick ben een wachter. De man   Vertrect en thoont v hielen van achter!31 Wachter   Neen vrint ghij syt al qualijck bedeghen.32 De man   Maer wat roept ghy hier dan?33 Die wachter   Ten gaet v niet teghen.34 De man   Maer coemdij dan hier ijemant wachten?   Mij dunct wel jaeghij, 35 Ten schijnt niet duechdelick.35 Wachter   Hoe sprect ghij soe?36 De man   Want noeyt wachter, en wasser duechdelick,37   Maer loghenachtich, sulckx doende een quel.38 De wachter   Ghij hebt ongelyck, ghij en sprect niet wel.   Wachters vintmen meenigerhanden 40 Voor water / voor vier / voor schaede, voor schanden,40   Ter poorten, ter Tinnen, in elcke Stede,   Waer goede wach is, daer is vrede.42   Aldus die wachter vloect / doet als een kint.43 De man   Nog segge ick tis schant datmen wachter vint, 45 Want waren alle quade harten goet,+   huijsen / Steden te wachten en waer niet noet,46   Die quaet dounders souden wesen fijn.47 Wachter   Nochtans moet elck een wachter syn.
[p. 152]
De man   Waer off? Wachter   Van sijnder siele,   Hem wachten van dootlycke sonden,49 50 Want wie int bouck des Leuens niet wort bevonden,50   Sal trijck Godts niet besitten eeuwelyck.51 De man   Waeij, vallen en op staen, is menschelyck.52   Warachtich berouw, ende penitencie53   Stelt ons wer in dexcellentie.54 55 Wee hem / die in wanhopen sweten.55 Wachter   Noch moet ick een wachter heten.56 De man   Waer off?57 Wachter   Jeghens die doot.58 Die man   Jeghens die doot segt ghy?59-61 Wachter   Jae voorwaer,   Want die doot gaet ons al omme naer   Gelijck eenen dieff ter midder nacht, 60 Want alsmen daer alderminst op wacht
[p. 153]
Hij en laet ons vre / noch tijt verweruen.61 De man   Waeij / wie wel leeft / die sal wel steruen.62   Elck maect syn bedde soe hy slaepe wille.63 Wachter sequitur   Onse heere was oick een wachter luijde en stille,64 65 Dan en segt vande wachters geen oneere /.65 De man   Onse heere een wachter? Wachter   Jae, onse heere.67   Want dat hij ons met claer bevroen68   Niet bet en wachten dan wij ons selue doen,69   Wij souden dickwils qualijck varen. De man 70 Tis waer, ick kent nv / ick wil v sparen70   En niet meer begecken, v woort is prijselijck.+71   Ghij sprect wel duechdelick en wyselyck,72   Maer segt mij: wat doet ghy hier ontrent? De wachter   Ick brenghe dese heeren excellent 75 Een rechtueerdich, perfect / jent present75   Hem door de geude bekent,76   Om dat elck hart / soude veriolysere.77 De man   Maer wat present ist om te vermere?78
[p. 154]
De wachter   Tis een rechtveerdige wysere!79 De man 80 Segdij dan een rechtueerdighe wijsere? Wachter   Jae, verstaet wel de saecke. De man   Hoe dat / een Canne biers can oick wel smake82   alle vre / wysende net en ardich siet / om tellen en winne /.83 Wachter   Maer hij is rechtueerdich in syn beginne,84 85 Want hoemen vren / oft minuten telt,85   Dese wyser en wert nimmermeer verstelt,86   Noeyt missende, verstaet de sinne.87 De man   Ick hoor wel gy gaet met de sonne om en inne.88   Die syn rechtveerdich eer de sonne verdwynt. Wachter 90 Waer de sonne schynt / of niet en schynt,   Desen wijser hout altyt maet. De man   Nv ben ick een diet verstaet.92   Het is een sloetel /. Wachter   Een sloetel segdij ja /? De man   Ho. ba. jae / die de sangers wijst / vt. re. mi. fa. sol / la.
[p. 155]
Wachter   Halff off, seg ick.94 De man 95 Ho / ha / !95 Wachter   Dat sprack de wageman,96   Nochtans en sanck hij fa. sol. noch re.97 De man +   Ist dan nemae / oft Enome98   Wijsende den sanck hoemen die inthooneren sal,99   Hoemen climmen oft descenderen sal, 100 Off ist / et reliqua / gaet sitten heere?100 De wachter   In desen wyser leyt alsulcken eere   Datick hem den rechtuaerdige gewaege.102 De man   Met oirloff, wachter, wat ick v sal vrage,103   Ist een santloeper / oft een compas,   Dat wyst oick? De wachter 105 Ick seg v ten was105   Noeijt wijser rechtueerdiger van beschee.106
[p. 156]
De man   Ist dan een baecke gestelt in zee,   Int ondiep / daer de schepen naer seijlen?107 Wachter   Neent in trouwe.108 De man   Soe en weet icxs niet te deijlen109 110 Dat mij sake mach staen om het te winne.110   Ist een hant oft een momminne111   Wijsende den wech waer de lieden gaen sullen? Wachter   Ick hoep dese dese* heeren wel verstaen sullen   Wat wyser dathetis, als ick hem die toeghe.114 De man 115 Noch eens wachter by gedoege,115   Ist een pael die staet / wijsende opt lant   Rechtueerdelyck elck een syn pant,117   Off ist een draijent weerhaentgen / met alle wynden? Wachter   Noch oick gheen vaentgen.119 120 Desen wijser is beter in elck bestier fris120   En oick rechtueerdich.121 De man   Ist dan een bier wis,122   Oft een teecken van bastaert oft andere wijn   Wijsende wat inde kelder mach syn?
[p. 157]
Wachter   Ghij hebt int stuck seer cleijn gevoelen124 De man 125 Ist dan een wijser inden doelen125   Schutterlick wysende / elck schoet den pijl126126-127   Hoe hij geschoeten is?127 Wachter +   Ghij sijt seecker subtijl128   In veel vragen om daer bij te coemen.129129-30 De man   Ist dan een figuer / der vierigher Calommen 130 Wijsende de kynderen van ysrael ouer troode meer? Wachter   Nu raedij wel / maer noch en radijs niet te dech.131 De man   Ist dan de hantschrijuer aende wech132132-34   Daer Balthaser in syn Triumphe sat133   In dronckenschap versmoort?134134 De wachter   Dat gelyct oeck wat! 135 Bedt geraect danner eenich quam!135 De man   Ist dan de hand van Cam,136136-39   Die syn vader bespottende daer hy lach137
[p. 158]
Onschamelyck slaepnde dat hij sach.138   Waer door hy van Noach worden vervaten?139 Wachter 140 Dese wijser is oueral / want hy noeyt en miste. De man   Ist dan de vinger van Sinct Jan Baptiste141141-43   Christus wysende metter spoet:142   Siet tlam godts, dat de werelts sonden wech doet.143   Desen is rechtueerdich geboeren, 145 Want al wat die propheten tevoeren   Propheteerden door Godts ingeuen gepresen,   Dat heeft hij mitten vinger gewesen.   Daer om is hij de meeste onder de propheten. Wachter   Ghij hebt v int vragen eerlijck gequeten.149 150 Nochtans woude ick dat ick* mijnen wille hadde / ende dat ghijt wiste.150 De man   Ist dan de hant vande Sibille151
[p. 159]
Wijsende den keijser Octauiaen152   Een maget met een kindeken staen153   Int Cierkel der Sonne hooch aenden throon,154 155 Int huijs des eewicheyts / lustich en schoon,155   Alle jaer needer viel in dit saijsoen156   Op den karsnacht?157 Wachter   Ghy en sult niet doen / al doedij int vragen groote cracht.   Dese wyser is rechtveerdich.159-63 De man   Ist dan thaentgen Craijende ter middernacht,+ 160 Dwelck petrus craijende heeft vercondicht   Dat hy driemael in Godt hadde gesondicht161   Wijsende dat hem de heer almachtich   Sulcxs voorseyt hadde warachtich?163 Wachter   Sijt vrij voordachtich,
[p. 160]
Ten gelijct mij present niet en stroe,   Want hy is rechtueerdich.164 De man 165 Thoont hem mij alsoe!165   Want al mocht ick Salomons wysheyt somme,166   Soe dunct mij en mocht ick niet naerder comme167   Om daer off te syn een duechdelijck prijser.168 Wachter: Hier thoont hij den Vvijser   Siet hier den alder rechtueerdichste wijser169 170 Die tlaetste vonnis alst is, van noode wijsen sal170   Ouer leuende ende dooden,   Als een strenge rechter rechtveerdich gepresen,   Daer geen simulatie / by en sal wesen173   Als hy sal seggen /: compt ghij gebenendijde hier174 175 Ende ghij vermaledijde int ewighe vier /.175   Dats contrarie van dat ghy hebt gesproken.176   Ghij segt ontfermherticheyt sal te niet wesen177   Als die onrechtueerdigen int verdriet syn.   Ten oordel Godts blyft geen genade /.179 Wachter 180 Ick seg v de waerheyt vroech / ende spaede /180   Is al voor by /. Sinnet sonder mijn181   Christus armoede, verdriet en lyden fijn,182   Syn aerbeyt / slauernije / en oetmoedicheyt,   Syn honger / synen doorst / en bloet // soet /
[p. 161]
185 Syn passie, syn cruys, syn ryck eruen in waerheyt,185   Ende den schandigen doot/ voor smenschen sonden goet186   Gestoruen / als een lam gedoet / en als een leeu verresen,187   In wiens passie wy schepen te wesen /188   Ende al dat ons sielen nootlyck is, 190 Daerom roep ick / - het proffijt dat grootelyck is -190   Drie heeft de Clock geslaegen, drie. De man   Waerom drie? Wachter   Tis nv drie / soe ick belyde,   Want wij leuen nv al ter derder vre.   Die natuerlycke wet / der Schriftuere194+ 195 Is al voor by / wel lange spacie.195 De man   Ende wat is nv? Wachter   Die wet der Gracie.
[p. 162]
Daer om, die derde vre / machtmen niet swygen.   Hier in moeten wy genaden vercrygen   Om die strengicheyt des rechters te ontvlien, 200 Die ten joncxsten dach sal geschien.200   Daer om eerwaerdige heere,   Elck ontfanck met alder eere   Desen rechtueerdige wijser/.   Ende wilt weduwen ende weesen ontfermen 205 Ende helpt den heylighen Godts beschermen,   Stiijt voor die gerechticheyt, soe ghij best moecht,   Soe wort ghy naemaels mitten wysen verhoecht207   Hierbouen daer niet dan heijlicheyt wort genoempt.208 De man   Hij is meer te vresen die verdompt / dan gedoempt wort.209 210 Elck sie op hem selven, het is nv noot. Wachter   Hoe wilt, hoe roekeloos elck een genaempt,211   Hij is meer te vreese die verdoemt / dan gedoemt wort. De man   Godt en wil niet dat int stuck versuympt wort,213   Want een rechtueerdich kint en brack noeyt broet.214 Wachter 215 Hij is meer te vresen die verdoemt / dan gedoemt wort.   Elck sie op hem seluen, tis nv noot. Die man   Dese wyser wyst v in Abrahams schoot217   Inde leste vre/ de wet der gracie.218   Godt leytse altsamen ter hemelscher stacie.219
[p. 163]
Wachter 220 Ende hout lieffde metten anderen, soe dat betaemt.220 De man   Twort al geschoncken hier eendrachtich versaemt.221   finis
[p. 164]
Vaak geciteerde werken bij de tekstverklaring DE KATHOLIEKE ENCYCLOPAEDIE. Tweede druk onder redactie van P. van der Meer, F. Baur en L. Engelbregt, Amsterdam-Antwerpen, 1949-1955 OOSTHOEKS ENCYCLOPEDIE, Utrecht, 1968-19736 ENCYCLOPEDIE VAN HET CHRISTENDOM. Protestants deel met medewerking van oud-katholieken. Hoofdredactie C.W. Mönich. Redactieraad A.F.N. Lekkerkerker, R. Schippers en J.M. van Veen, Amsterdam-Brussel, 1955 ENCYCLOPEDIE VAN HET KATHOLICISME. Hoofdredactie J.C. Groot, Redactieraad J.A.E. van Dodewaard, G. Philips en J.A.M. Weterman, Amsterdam-Brussel, 1959 ENCYCLOPEDIE VAN DE MUZIEK. Hoofdredactie L.M.G. Arntzenius, H.H. Badings, J.B. Broeksz. etc., Amsterdam-Brussel, 1956-1957. 3 dln. P.J. HARREBOMEE, Spreekwoordenboek der Nederlandsche taal of verzameling van Nederlandsche spreekwoorden en spreekwoordelijke uitdrukkingen van vroegeren en lateren tijd, Utrecht, 1858-1870. 3 dln. F.A. STOETT, Nederlandsche Spreekwoorden, Spreekwijzen, Uitdrukkingen en Gezegden naar hun oorsprong en betekenis verklaard, Zutphen, 19435. 2 dln. J.P. MIGNE, Patrologia Latina. Patrologia Graecae, Parisis, 1844-1866. 382 dln. J.J.M. TIMMERS, Christelijke symboliek en iconografie. Tweede, herziene druk, Bussum, 1974 M. DE VRIES en L.A. TE WINKEL, Woordenboek der Nederlandsche Taal, 's-Gravenhage-Leiden-Batavia etc., 1882- J.J. MAK, Rhetoricaal glossarium, Assen, 1959 E. VERWIJS en J. VERDAM, Middelnederlandsch woordenboek, 's-Gravenhage, 1885-1952, 10 dln. VAN DALE, Groot woordenboek der Nederlandse taal met uitvoerig supplement door C. Kruyskamp, 's-Gravenhage, 19709	+ blz. 254 + stadelijck: deftig, aanzienlijk, voornaam wachter: id., bewaker 1 Noach: Gen. 6:8 en Gen. 9 benendidinghe: zegen, voorspoed 2 Niniue: Jon. 3 3 Sodoma: Gen. 19:23 solphur: zwavel 4 Abraham: Gen. 17:10-14, 24-27 5 Loth: Gen. 19:12-22 6 Moijses: Exod. 31:18 7 Heester: Esth. 7:3 ontfermhartich: barmhartig, meedogend 8 oetmoedige: genadige, zachtmoedige 9 Balthazer: Belsjassar, Belsazar: Dan. 5:22-24, 29-30 met: ten gevolge van, door 10 Enghelsche: als van een engel, engelachtig melodije: genot, genoegen, vreugde 11 clock: kerk- of torenklok 12 cfr. Timmers, nr. 619: Drie is een heilig getal ... Tenslotte is het getal drie het zinnebeeld van de volmaaktheid, een betekenis die het al in de Griekse wijsbegeerte bezit. (Ternarius) numerus ... significat perfectionem (St. Augustinus, J.P. Migne, Patrologia Latina, XXXIV, 1261) 13 clap: geklap, gebabbel Singuerije: (in deze) hoge rangen, (bij deze) heerschappen 19 Elck voghel singt soe hy gebect is: ieder spreekt of uit zich overeenkomstig zijn aard of de trap zijner beschaving. Cfr. Stoeit, II, nr. 2465 en Harrebomée, II, 400 20 gheclanck: geraas, rumoer + blz. 255 23 Sulck hart is wreet, al schynt die tael soet: zulke taal, zulk hert of zulke woorden, zulk hart. Cfr. Harrebomée, I, 290 24 tvat gheeft wt dattet in heeft: men verwacht van een onbeschoft persoon geen voorkomendheid; zulke taal, zulk hert. Cfr. Harrebomée, II, 362 en III, 347-48. Misschien een variatie op: Het vat geeft uyt dat het in het, / De mongt die spreeckt altijt dat het hart in de sin het (WNT XVIII, 882) 25 soe meenich hooft soe meenighe sin leeft: cfr. Stoett, I, nr. 951: zoveel mensen als bij elkander zijn, zoveel verschillende meningen heersen er. In het Latijn: quot homines tot sententiae. Cfr. Harrebomée, I, 329 en III, 232: vele hoofden, vele zinnen 26 wechvaren: weggaan, vertrekken verdriet: id., last, moeite, kwellingen lachter: schande 29 tachter: in nood, ellende tachter sijn: aan langer wal, in verslagenheid zijn 31 de hielen toonen: op de vlucht, aan de haal gaan, vertrekken 32 qualijck bedeghen: je hebt het verkeerd voor 33 iem. tegengaen: in strijd zijn met iemands belang, hem benadelen of schaden 34 wachten: waken over, oppassen; ook iem. beloeren, observeren 35 duechdelick: in orde 36 hoe: op welke grond, waarom duechdelick: voortreffelijk, edel 37 quel: kwelling, leed, verdriet; = quelle 38 wel: goed 40 voor: wachten van of vore: de wacht houden voor, tegen, waken voor ter: op, aan 42 wach: = wacht 43 vloect: vervloekt, verwenst, uitscheldt + blz. 256 46 noet: noodzakelijk 47 fijn: volmaakt, voortreffelijk, goed 49 hem wachten van: zich hoeden voor 50 bouck des Leuens: Het Boek des Levens is symbool voor het eeuwige raadsbesluit Gods, dat geheel het wereldgebeuren en met name de uitverkiezing tot het ware, eeuwige leven omvat (Dan. 12:1, Fil. 3:4, Openb. 5:1). Wie niet ‘ten leven staat opgeschreven’ (Is. 4:3) in dit register van burgers van het komende Rijk, gaat verloren (Openb. 13:8). Dan is hij er echter uit geschrapt op grond van zijn daden (Exod. 32:32, Openb. 3:5), waarvan God boek houdt (Mal. 3:16) en waarnaar het beslissende oordeel gevormd wordt (Dan. 7:10, Openb. 20:12). Cfr. Encycl. v.h. katholicisme, blz. 248 en Encycl. v.h. christendom, blz. 225 bevonden: gevonden 51 eeuwelyck: eeuwiglijk, tot in de eeuwigheid 52 waeij: = wa: wel, och 53 penitencie: berouw 54 dexcellentie: heerlijkheid; die hoochste excellentie: de hemel 55 sweten: zich bevinden (in een onaangename situatie) in wanhopen: wanhoop, vertwijfeling 56 noch: nochtans, evenwel, toch 57 jeghens: tegen 58 gaet naer: naergaen: achtervolgen omme: rondom, in de rondte alomme: aan alle kanten, overal 59-61 1 Thess. 5:2, 2 Petr. 3:10, Matth. 24:42-44 61 verwerven: id., verkrijgen, bekomen vre noch tijt: cfr. Platijn: avoir temps et heure: tijd en wijl hebben; ure en tijt zijn hier synoniem (MNW VIII, 854 en 339-42). Dus: hij en laet ons vre noch tijt verwerven: de dood verleent ons uur noch tijd 62 wie wel leeft, die sal wel steruen: cfr. Harrebomée, III, 49 en 386. 63 elck maect syn bedde soe hy slaepe wille: cfr. Harrebomée, I, 35 en III, 116 sequitur: sequi: volgen, vervolgen 64 luijde ende stille: in alle opzichten, geheel en al 65 dan: dus oneere spreken van: schande spreken van 67 dat: indien, in het geval dat met claer bevroen: met klaar, duidelijk inzicht 68 bet: beter dan: dan dat 69 qualijck varen: het slecht maken 70 kennen: erkennen + blz. 257 71 begecken: de spot drijven met 72 duechdelick: oprechtelijk, in alle eer en deugd 75 jent: = gent: lief, bevallig, mooi present: geschenk, gift 76 hem: hun bekent: bekend, medegedeeld, bekend gemaakt de geude: = de guede: goede: goedheid van God, goedertierenheid 77 veriolysere: zich verheugen 78 om te vermere: om (de godsvrucht) te vermeerderen 79 wysere: wijzernaald van een uurwerk of een zonnewijzer, wegwijzer, gids, iem. die iets aanwijst, wijsvinger, rechter, eigenlijk diegene die het vonnis voorstelt, iudex 82 hoe dat: hoe zo, waarom een Canne biers can oick wel smake: een kan bier smaakt ook lekker en wijst alle uren aan (door het verminderen van de inhoud). Hij denkt hieraan omdat zij voor een feestdis spelen 83 net: nauwkeurig ardich: vernuftig, goed cfr. hgd. artich: cfr. C. Kiliaen, Etymologicum tevtonicae linguae..., 1777, I, 11 B2 ingeniosus, folers, argutus, venustus, elegans net en ardich: nauwkeurig en goed tellen: optellen, berekenen; de vre tellen: compter l'heure: de uren tellen, aanwijzen winnen: voordeel hebben van, winst behalen 84 rechtueerdich: rechtvaardig, nauwkeurig werkend in syn beginne: van in zijn oorsprong 85 hoemen telt: hoe men ook telt 86 verstellen: op een andere plaats stellen of zetten 87 missen: id., dwalen sinne: betekenis, zin 88 om en inne: in: naar binnen, hier: verdwijnt; het geschenk zou dus een zonnewijzer zijn eer: voordat, eer dat, eer, alvorens 92 sloetel: sleutel 94 ba ja: ba = versterking van ja/neen, cfr. L. Lievevrouw-Coopman, Gents woordenboek, Gent, 1950, I, 117 wijst: aanwijst 95 halff off: cfr. bat af, bet af: op enige afstand, verder af; off: = af: ervan, daarvan; halff off: (je zit) er de helft naast (van) 96 wageman: voerman, koetsier 97 nemae: = neumae (?): het woord neum komt van het Griekse neuma (teken), nemo (wenken): toonteken cfr. neumenschrift. Het neumenschrift gaf in grove trekken de lijn van het stijgen en dalen der melodie, verder de verdeling der tonen over de lettergrepen, de verschillende soorten siertonen en, indien in zgn. ritmische notatie werd geschreven, het al of niet meer of minder verbreden van de tonen. Cfr. Encycl. v.d. muziek, II, blz. 8 Enome: misschien van het Griekse ennomos: overeenstemmend, harmonisch; of van nomos: toonzetting, aard cfr. G. Alexandre, Diclionnaire Grec-Francais: nomos: en t. de musique nome ou mode, caractère particulier d'une certaine musique; misschien: toonzetting ofwel harmonie. De harmonieleer behandelt alle verschijnselen die optreden bij het samenklinken van een aantal tonen en bij de verbinding van muzikale samenklanken. Cfr. Encycl. v.d. muziek, II, blz. 34. Is het dan een toonteken of de harmonie? + blz. 258 98 inthooneren: aanheffen 99 climmen: stijgen descenderen: nederdalen 100 et reliqua: en het overige, et cetera, eccetere cfr AE. Forcellini, Totius Latinitalis Lexicon..., z.pl., 1858-79, V, blz. 158 102 gewagen: noemen; eig. gewag maken van, vermelden, spreken 103 met oirloff: met vergunning, toestemming 105 ten was: er was nooit 106 beschee: oordeel 107 baecke: boei 108 daer naer: volgens welke 109 in trouwe: in waarheid, voorwaar icxs: ick des (part. gen. bij deijlen) deijlen: beslissen, beslechten, uitmaken, er uitspraak in doen soe: dan dan kan ik hiervan geen uitspraak doen, kan ik hierin niet beslechten 110 dat: zodat staen: staan, zich bevinden, zijn het te winnen: het twistgesprek, het raden te winnen 111 momminne: momme, mom, masker; iem. met een mom voor, een gemaskerde, vermomde; ook: schrikgestalte, spook * dittografie 114 hem: hun 115 by gedoege: met verlof, toestemming 117 pant: afdeling, vak, pand 119 noch oick: zelfs ook niet 120 bestier: leiding, onderrichting, opzicht fris: id., schoon, behoorlijk 121 bierwis: een bundel stro (strowis) welke op een biervat gestoken wordt ten teken dat daar bier verkocht wordt. De man blijft bij zijn voorliefde uitgesproken in v. 82 122 teecken: teken, merkteken, aanwijzer of bijwijzer bastaert: een soort van zoete wijn 124 stuck: zaak, aangelegenheid cleijn gevoelen: je bent er ver naast 125 doelen: schietbaan, oefenplaats van de schutterij of van een schuttersgilde 126 schutterlick: zoals het een lid van een boogschuttersvereniging past, op de wijze van een (goed) boogschutter 126-127 aanwijzend elk schot nl. de pijl hoe hij geschoten is 127 subtijl: scherpzinnig, schrander, slim in... + blz. 259 128 bicomen: nabijkomen, naderen om daer bij te coemen: om bij de oplossing te komen 129 figuer: beeld, afbeelding vierigher calommen: vuurkolom 129-30 cfr. Exod. 13:21-22 131 te dech: te degen, naar behoren, goed, uitsteken radijs: radet ji* des nu raad je goed, maar noch raad je niet naar behoren, helemaal goed 132 hantschrijuer: een schrijvende hand aende wech: aan de kant, zijde; hier: wand 132-34 cfr. Dan. 5:5 133 Balthaser: = Belsjasser, Belsazar 134 cfr. Dan. 5:1-2 134 dat gelyct oeck wat: dat gelijkt ook op wat wat: iets, wat 135 bedt: beter danner: dan dat er beter geraakt dan dat er iemand kwam, er dichter bij dan 136 Cam: = Cham: jongste zoon van Noach. Zijn zoon werd door Noach vervloekt. Cfr. Kok's Encyclopedie van de bijbel samengesteld door C.N. Impeta, Kampen, 1962, blz. 63. Cfr. Gen. 9:24. 136-39 cfr. Gen. 9:20-27 137 bespottende: bespottende was 138 onschamelyck: schaamteloos dat: cfr. vzn. 137-38: wat hij zag 139 vervaten: = verwaten: vervloekt 141 Sinct Jan Baptiste: Johannes de Doper. Cfr. Timmers, nr. 743: Johannes de Doper, de voorloper van Christus, was een zoon van Zacharias en Elisabeth. Op ongeveer dertigjarige leeftijd trad hij in de woestijn van het Jordaandal als boeteprediker op en doopte hen, die hem aanhoorden. Ook Christus liet zich door Johannes dopen en deze noemde Hem het Lam Gods, dat de zonden der wereld wegneemt. 141-43 cfr. Joh. 1:29, 36 142 metter spoet: snel, dadelijk, met spoed 143 wech doet: wegneemt, verwijdert 149 hem quiten: zich niet onbetuigd laten in, zijn best doen, zich inspannen * dat ick: boven de regel geschreven 150 wille: zin 151 Sibille: cfr. Timmers, nr. 154: sibyllen zijn helderziende vrouwen uit de oudheid die in de late middeleeuwen als profane spreekbuizen van de Voorzienigheid beschouwd en met de profeten van diverse tijden en volkeren in verband gebracht werden, zonder dat er sprake is van bepaalde historische personen. Tijdens de renaissance zag men in hun voorspellingen een goddelijke openbaring aan de antieke heidense wereld, die deze aan de oudtestamentische gelijkwaardig deed zijn. Cfr. Timmers, nr. 155: bedoeld is hier de Tiburtijnse sibylle, die aan Keizer Augustus de komst van de Verlosser zou voorzegd hebben. Zij komt al vroeg in de kunst voor: te Rome, al in de 12de eeuw in de kerk Ara Coeli, die de legende van deze zieneres in haar naam bestendigt. Het attribuut van de Tiburtina is een hand (die Christus geslagen heeft). Cfr. Timmers, nr. 597: volgens een oud verhaal, dat eerst door de Legenda Aurea algemeen bekend werd, zou Augustus de Tiburtijnse sibylle naar de naam van zijn opvolger gevraagd hebben. Deze openbaarde hem daarop de komende heerschappij van de Zoon Gods, waarop Augustus op het Kapitool een altaar deed oprichten met het opschrift: Dit is het altaar van de eerstgeborene Gods. De meest verspreide voorstelling is die welke ook in het Speculum Humanae Salvationis voorkomt. Augustus zit er geknield, terwijl de sibylle naast hem staande op Maria met haar Kind wijst, die in een stralengloed aan de lucht verschijnt. Cfr, De Spieghel der Menscheliker Behoudenesse. De middelnederlandse vertaling van het Speculum Humanae Salvationis naar het handschrift van het Speculum Humanae Salvationis naar het handschrift uitgegeven, ingeleid en toegelicht door L.M. Fr. Daniels, Tielt, 1949, blz. 48-49 en Legenda aurea sanctorum sive historia Lombardica.., Jacobus de Voragine, Januensis. Norimbergae 1476-77, [blz. 30] in de Gentse U.B. bewaard onder nr Res 302 152 Octauiaen: keizer Augustus, Caius Octavius en na zijn adoptie door Caesar, Caius Iulius Caesar Octavius, 63 v.C. - 14 n.C. cfr. Standaard woordenboek der Klassieke Oudheid... G.H. Halsbeghe, F.J. de Waele, Antwerpen-Utrecht, 1970, blz. 72-73 153 staen: = staende 154 int Cierkel der Sonne: cfr. sonnenrinc: kring of cirkel der zon, zonneschijf aenden throon: aan de troon, cfr. de legende van Augustus en de Tiburtijnse sibylle, die aan de keizer de maagd met het Kind zou hebben getoond, terwijl tegelijk een stem klonk: ‘Haec est ara coeli’ (De Katholieke Encyclopaedie, XXI, blz. 812) ara coeli: altaar van/in de hemel; ook zuidelijk sterrebeeld, bevat 28 voor het oog zichtbare sterren. Het bevindt zich ten Z. van de Schorpioen. Van alle sterrebeelden die de Ouden kenden, bevindt zich dit het dichtst bij de Zuidpool. Ten tijde van Ptolaemaios was het zichtbaar tot Alexandrië, nu niet meer (Oosthoeks Encyclopedie, I, blz. 305) 155 huijs des eewicheyts: de hemel 156 alle jaer: elk jaar needer viel: naar beneden viel, nederdaalde saisjoen: jaargetijde dat... needer viel: nl. het ‘kindeke’ 157 doen: volbrengen, ten uitvoer brengen sine macht, sine cracht doen te eenre dinc: zijn best voor iets doen, zich inspannen 159-63 cfr. Matth. 26:74-75, Mark. 14:68-72, Luk. 22:60-61, Joh. 13:38, 18:27 + blz. 260 161 in Godt: tegen God 163 voordachtich: bedachtzaam, voorzichtig vrij: zeker, vast 164 stroe: niet en stroe: in het geheel niet, hoegenaamd niet 165 alsoe: evenzo, ook zo, eveneens 166 sommen: opeisen, dagen Salomon: werd vooral bekend om zijn wijsheid, die hij neerlegde in tal van spreuken en liederen (vgl. boek der Spreuken)... cfr. Encycl. v.h. Katholicisme, blz. 695 167 naerder commen: naderen, naderbijkomen, er dichterbij komen 168 daeroff: daarvan, nl. van de wijser 169 wijser: rechter 170 vonnis: oordeel, de uitspraak door de oordeelvinder of oordeelwijzer voorgesteld alst is van noode: als het noodzakelijk is 173 simulatie: geveinsdheid 174 gebenendijde: gezegenden, zaligen 175 vermaledijde: vervloekten 176 contrarie: in strijd met, geheel anders dan 177 ontfermherticheyt: erbarming, genade, barmhartigheid te niet wesen: te niet sijn: verdwijnen, tot niets zijn 179 ten oordel Godts: bij, cfr. ten joncsten daghe: op het laatste oordeel 180 vroech en spaede: vroeg en laat, te allen tijde, altijd waerheyt: gerechtigheid, cfr. de aloude tegenstelling tussen waarheid en barmhartigheid o.a. in Ps. 85 en J.J. Mak ‘Het proces in de hemel als strijdgedicht’, in Uyl ionsten versaemt. Retoricale studiën 1946-1956, Zwolle, 1957, blz. 12-13, 17-18 e.v. 181 is al voor by: is geheel voorbij sinnet: sinnen: zijn verstand laten werken, bedenken mijn: = mij 182 fijn: volmaakt 185 eruen: erve: erfgoed, erfdeel; ook in de bijbelse zin van het erfdeel van Christus waarop Hij als Zoon van God recht heeft nl. de hemel, het verblijf der gelukzaligen in waerheyt: in waarheid, voorwaar, inderdaad 186 schandigen: schandelijke goet gestoruen: vroom, heilig gestorven 187 als een lam gedoet: cfr. Timmers, nr. 86: Het voornaamste dierensymbool van Christus is ongetwijfeld het lam: reeds de profeten zagen Hem als het Lam, dat ter slachtbank geleid wordt. Is. 53:7 en Jer. 11:19. Het was evenwel het woord van Johannes de Doper: ‘Ziet het Lam Gods, dat wegneemt de zonde van de wereld’, dat de voornaamste aanleiding vormde tot de algemene verspreiding van het symbool. Ecce Agnus Dei, ecce qui tollis peccatum mundi (Joh. I:29-36) als een leeu verresen: cfr. Timmers, nr. 94: de leeuw als symbool voor Christus berust op Apoc. 5:5... De oudchristelijke kunst heeft dit motief nimmer toegepast; in de vroege middeleeuwen vinden wij het slechts hier en daar... Vermelden wij bovendien nog een miniatuur van het Liber Aureus van St.-Emmeran (9de eeuw), waar de leeuw omgeven is door de vier evangeliesymbolen, met het bijschrift: Hier werden de poorten der hel opengebroken door de Leeuw, die verrijst: Hij slaapt nooit en sluimert nergens in eeuwigheid. Cfr. Timmers, nr. 551: de leeuw, die zijn welpen door zijn gebrul tot leven terugroept... is een beeld van Christus' verrijzenis 188 schepen te wesen: cfr. schepen en geschapen met een onbep. wijs met te: in gevaar zijn om; omschrijving van het woord ‘waarschijnlijk, misschien’; dus: in wiens lijden wij waarschijnlijk moeten zijn/staan 190 proffijt: voordeel, nut grootelyck: groot, hevig 194 die natuerlycke wet der Schriftuere: de wet van het oude verbond cfr. de waerheyt in v. 180. Door Christus' kruisdood zijn de zonden der mensheid geboet en zal Gods barmhartigheid het halen op Zijn gerechtigheid. Cfr. Mak, Uyt ionsten versaemt, blz. 13 + blz. 261 195 spacie: tijd, grotere of kleinere tijdruimtte Gracie: genade van God (waardoor men in staat is tot goede werken) in tegenstelling tot v. 194 200 ten joncxsten dach: op het laatste oordeel 207 verhoecht: verhogen: verheffen tot een zekere waardigheid of eer naemaels: later, naderhand 208 heijlicheyt: zaligheid, gelukzaligheid 209 gedoemt: doemen: oordelen 211 wilt: onbeschaafd, wild, ruw, bandeloos roekeloos: lichtzinnig, zonder ernst, onbezonnen genaempt: genaamd, geheten 213 int stuck: in de zaak, aangelegenheid versuympt: versuymen: in gebreke zijn, tekort schieten, nalatig, traag zijn (intr.) 214 brack: breken: ontbreken, tekort schieten broet: brood, levensonderhoud 217 Abrahams schoot: in de hemelse zaligheid 218 de wet der gracie: 1. vwp. van wyst 219 leytse: leidt ze stacie: de hemelse heerlijkheid 220 metten anderen: met elkander hout: behoud, bewaar 221 geschoncken: aangeboden eendrachtich: id., eensgezind versaemt: vergaderd, bijeengekomen finis: einde