Jaarboek De Fonteine. Jaargang 1975. Deel I

[p. 149]

Een taeffel spel van twee personagien⁺

Een man stadelijck gecleet ende Een wachter⁺

De man eerst

1

Die Noach. inde Arcke sont benendidinghe,¹

 

Die Niniue dreijchde met Castidinghe,²

 

Die in Sodoma Solphur heeft gesonden,³

 

Die Abraham gaff die eerste besnijdinghe,⁴

5

Die Loth wtsont hemelsche tijdinghe,⁵

 

Die Moijses gaff die thien geboden,⁶

 

Die door Heester, ontfermhartich was der Jooden⁷

 

Duer die oetmoedige heerschappije,⁸

 

Die Balthazer sloech met syn affgoderije⁹

10

Verleentv de Enghelsche melodije.¹⁰

Die wachter

 

Drie heeft die Clock geslaghen, drie.¹¹

Die Man

 

Waer om drie?¹²

Wachter

 

Om dat tghetal van drijen altijt perfect is.¹³

Die Man

 

Vwe clap en dient niet in dese Singuerije.

Wachter

 

Drie heeft de Clock geslaegen, drie.

De Man

15

Schaemdi v niet voor dese Compangije

+ blz. 254

+ stadelijck: deftig, aanzienlijk, voornaam
wachter: id., bewaker

1 Noach: Gen. 6:8 en Gen. 9
benendidinghe: zegen, voorspoed

2 Niniue: Jon. 3

3 Sodoma: Gen. 19:23
solphur: zwavel

4 Abraham: Gen. 17:10-14, 24-27

5 Loth: Gen. 19:12-22

6 Moijses: Exod. 31:18

7 Heester: Esth. 7:3
ontfermhartich: barmhartig, meedogend

8 oetmoedige: genadige, zachtmoedige

9 Balthazer: Belsjassar, Belsazar: Dan. 5:22-24, 29-30
met: ten gevolge van, door

10 Enghelsche: als van een engel, engelachtig
melodije: genot, genoegen, vreugde

11 clock: kerk- of torenklok

12 cfr. Timmers, nr. 619: Drie is een heilig getal ... Tenslotte is het getal drie het zinnebeeld van de volmaaktheid, een betekenis die het al in de Griekse wijsbegeerte bezit. (Ternarius) numerus ... significat perfectionem (St. Augustinus, J.P. Migne, Patrologia Latina, XXXIV, 1261)

13 clap: geklap, gebabbel
Singuerije: (in deze) hoge rangen, (bij deze) heerschappen

[p. 150]

 

Aldus te roepen / tschijnt dat ghegeckt is.

Wachter

 

Drie heeft de Clock geslaegen, drie.

De Man

 

Waerom drie?

Wachter

 

Tghetal van drijen altijt perfect is.

De man

 

Elck voghel singt soe hij gebect is.¹⁹

20

Tis goet te hooren / aen v gheclanck.²⁰

Wachter

 

De koeckoeck verblyt hem in synen sanck

 

Soewel als die nachtegael doet.

De Man

⁺

 

Sulck hart is wreet / al schynt die tael soet.²³

 

Nochtans tvat gheeft wt dattet in heeft.²⁴

Wachter

25

Soe meenich hooft soe meenighe sin leeft.²⁵

 

Vaert wech verdriet / Godt gheeft v lachter!²⁶

De Man

 

Wat man sydij?

Wachter

 

Ick seg, ick ben een wachter

 

Roepende wat de clock heeft geslaegen.²⁹

De man

 

Maer sijdij oeck ryck?

Wachter

 

Neen, maer al tachter.

De man

 

Wat ambacht condij?

19 Elck voghel singt soe hy gebect is: ieder spreekt of uit zich overeenkomstig zijn aard of de trap zijner beschaving. Cfr. Stoeit, II, nr. 2465 en Harrebomée, II, 400

20 gheclanck: geraas, rumoer

+ blz. 255

23 Sulck hart is wreet, al schynt die tael soet: zulke taal, zulk hert of zulke woorden, zulk hart. Cfr. Harrebomée, I, 290

24 tvat gheeft wt dattet in heeft: men verwacht van een onbeschoft persoon geen voorkomendheid; zulke taal, zulk hert. Cfr. Harrebomée, II, 362 en III, 347-48. Misschien een variatie op: Het vat geeft uyt dat het in het, / De mongt die spreeckt altijt dat het hart in de sin het (WNT XVIII, 882)

25 soe meenich hooft soe meenighe sin leeft: cfr. Stoett, I, nr. 951: zoveel mensen als bij elkander zijn, zoveel verschillende meningen heersen er. In het Latijn: quot homines tot sententiae. Cfr. Harrebomée, I, 329 en III, 232: vele hoofden, vele zinnen

26 wechvaren: weggaan, vertrekken
verdriet: id., last, moeite, kwellingen
lachter: schande

29 tachter: in nood, ellende
tachter sijn: aan langer wal, in verslagenheid zijn

[p. 151]

Wachter

30

Ick ben een wachter.

De man

 

Vertrect en thoont v hielen van achter!³¹

Wachter

 

Neen vrint ghij syt al qualijck bedeghen.³²

De man

 

Maer wat roept ghy hier dan?³³

Die wachter

 

Ten gaet v niet teghen.³⁴

De man

 

Maer coemdij dan hier ijemant wachten?

 

Mij dunct wel jaeghij,

35

Ten schijnt niet duechdelick.³⁵

Wachter

 

Hoe sprect ghij soe?³⁶

De man

 

Want noeyt wachter, en wasser duechdelick,³⁷

 

Maer loghenachtich, sulckx doende een quel.³⁸

De wachter

 

Ghij hebt ongelyck, ghij en sprect niet wel.

 

Wachters vintmen meenigerhanden

40

Voor water / voor vier / voor schaede, voor schanden,⁴⁰

 

Ter poorten, ter Tinnen, in elcke Stede,

 

Waer goede wach is, daer is vrede.⁴²

 

Aldus die wachter vloect / doet als een kint.⁴³

De man

 

Nog segge ick tis schant datmen wachter vint,

45

Want waren alle quade harten goet,⁺

 

huijsen / Steden te wachten en waer niet noet,⁴⁶

 

Die quaet dounders souden wesen fijn.⁴⁷

Wachter

 

Nochtans moet elck een wachter syn.

31 de hielen toonen: op de vlucht, aan de haal gaan, vertrekken

32 qualijck bedeghen: je hebt het verkeerd voor

33 iem. tegengaen: in strijd zijn met iemands belang, hem benadelen of schaden

34 wachten: waken over, oppassen; ook iem. beloeren, observeren

35 duechdelick: in orde

36 hoe: op welke grond, waarom
duechdelick: voortreffelijk, edel

37 quel: kwelling, leed, verdriet; = quelle

38 wel: goed

40 voor: wachten van of vore: de wacht houden voor, tegen, waken voor
ter: op, aan

42 wach: = wacht

43 vloect: vervloekt, verwenst, uitscheldt

+ blz. 256

46 noet: noodzakelijk

47 fijn: volmaakt, voortreffelijk, goed

[p. 152]

De man

 

Waer off?

Wachter

 

Van sijnder siele,

 

Hem wachten van dootlycke sonden,⁴⁹

50

Want wie int bouck des Leuens niet wort bevonden,⁵⁰

 

Sal trijck Godts niet besitten eeuwelyck.⁵¹

De man

 

Waeij, vallen en op staen, is menschelyck.⁵²

 

Warachtich berouw, ende penitencie⁵³

 

Stelt ons wer in dexcellentie.⁵⁴

55

Wee hem / die in wanhopen sweten.⁵⁵

Wachter

 

Noch moet ick een wachter heten.⁵⁶

De man

 

Waer off?⁵⁷

Wachter

 

Jeghens die doot.⁵⁸

Die man

 

Jeghens die doot segt ghy?^59-61

Wachter

 

Jae voorwaer,

 

Want die doot gaet ons al omme naer

 

Gelijck eenen dieff ter midder nacht,

60

Want alsmen daer alderminst op wacht

49 hem wachten van: zich hoeden voor

50 bouck des Leuens: Het Boek des Levens is symbool voor het eeuwige raadsbesluit Gods, dat geheel het wereldgebeuren en met name de uitverkiezing tot het ware, eeuwige leven omvat (Dan. 12:1, Fil. 3:4, Openb. 5:1). Wie niet ‘ten leven staat opgeschreven’ (Is. 4:3) in dit register van burgers van het komende Rijk, gaat verloren (Openb. 13:8). Dan is hij er echter uit geschrapt op grond van zijn daden (Exod. 32:32, Openb. 3:5), waarvan God boek houdt (Mal. 3:16) en waarnaar het beslissende oordeel gevormd wordt (Dan. 7:10, Openb. 20:12). Cfr. Encycl. v.h. katholicisme, blz. 248 en Encycl. v.h. christendom, blz. 225
bevonden: gevonden

51 eeuwelyck: eeuwiglijk, tot in de eeuwigheid

52 waeij: = wa: wel, och

53 penitencie: berouw

54 dexcellentie: heerlijkheid; die hoochste excellentie: de hemel

55 sweten: zich bevinden (in een onaangename situatie)
in wanhopen: wanhoop, vertwijfeling

56 noch: nochtans, evenwel, toch

57 jeghens: tegen

58 gaet naer: naergaen: achtervolgen
omme: rondom, in de rondte
alomme: aan alle kanten, overal

59-61 1 Thess. 5:2, 2 Petr. 3:10, Matth. 24:42-44

[p. 153]

 

Hij en laet ons vre / noch tijt verweruen.⁶¹

De man

 

Waeij / wie wel leeft / die sal wel steruen.⁶²

 

Elck maect syn bedde soe hy slaepe wille.⁶³

Wachter sequitur

 

Onse heere was oick een wachter luijde en stille,⁶⁴

65

Dan en segt vande wachters geen oneere /.⁶⁵

De man

 

Onse heere een wachter?

Wachter

 

Jae, onse heere.⁶⁷

 

Want dat hij ons met claer bevroen⁶⁸

 

Niet bet en wachten dan wij ons selue doen,⁶⁹

 

Wij souden dickwils qualijck varen.

De man

70

Tis waer, ick kent nv / ick wil v sparen⁷⁰

 

En niet meer begecken, v woort is prijselijck.⁺⁷¹

 

Ghij sprect wel duechdelick en wyselyck,⁷²

 

Maer segt mij: wat doet ghy hier ontrent?

De wachter

 

Ick brenghe dese heeren excellent

75

Een rechtueerdich, perfect / jent present⁷⁵

 

Hem door de geude bekent,⁷⁶

 

Om dat elck hart / soude veriolysere.⁷⁷

De man

 

Maer wat present ist om te vermere?⁷⁸

61 verwerven: id., verkrijgen, bekomen
vre noch tijt: cfr. Platijn: avoir temps et heure: tijd en wijl hebben; ure en tijt zijn hier synoniem (MNW VIII, 854 en 339-42). Dus: hij en laet ons vre noch tijt verwerven: de dood verleent ons uur noch tijd

62 wie wel leeft, die sal wel steruen: cfr. Harrebomée, III, 49 en 386.

63 elck maect syn bedde soe hy slaepe wille: cfr. Harrebomée, I, 35 en III, 116
sequitur: sequi: volgen, vervolgen

64 luijde ende stille: in alle opzichten, geheel en al

65 dan: dus
oneere spreken van: schande spreken van

67 dat: indien, in het geval dat
met claer bevroen: met klaar, duidelijk inzicht

68 bet: beter
dan: dan dat

69 qualijck varen: het slecht maken

70 kennen: erkennen

+ blz. 257

71 begecken: de spot drijven met

72 duechdelick: oprechtelijk, in alle eer en deugd

75 jent: = gent: lief, bevallig, mooi
present: geschenk, gift

76 hem: hun
bekent: bekend, medegedeeld, bekend gemaakt
de geude: = de guede: goede: goedheid van God, goedertierenheid

77 veriolysere: zich verheugen

78 om te vermere: om (de godsvrucht) te vermeerderen

[p. 154]

De wachter

 

Tis een rechtveerdige wysere!⁷⁹

De man

80

Segdij dan een rechtueerdighe wijsere?

Wachter

 

Jae, verstaet wel de saecke.

De man

 

Hoe dat / een Canne biers can oick wel smake⁸²

 

alle vre / wysende net en ardich siet / om tellen en winne /.⁸³

Wachter

 

Maer hij is rechtueerdich in syn beginne,⁸⁴

85

Want hoemen vren / oft minuten telt,⁸⁵

 

Dese wyser en wert nimmermeer verstelt,⁸⁶

 

Noeyt missende, verstaet de sinne.⁸⁷

De man

 

Ick hoor wel gy gaet met de sonne om en inne.⁸⁸

 

Die syn rechtveerdich eer de sonne verdwynt.

Wachter

90

Waer de sonne schynt / of niet en schynt,

 

Desen wijser hout altyt maet.

De man

 

Nv ben ick een diet verstaet.⁹²

 

Het is een sloetel /.

Wachter

 

Een sloetel segdij ja /?

De man

 

Ho. ba. jae / die de sangers wijst / vt. re. mi. fa. sol / la.

79 wysere: wijzernaald van een uurwerk of een zonnewijzer, wegwijzer, gids, iem. die iets aanwijst, wijsvinger, rechter, eigenlijk diegene die het vonnis voorstelt, iudex

82 hoe dat: hoe zo, waarom
een Canne biers can oick wel smake: een kan bier smaakt ook lekker en wijst alle uren aan (door het verminderen van de inhoud). Hij denkt hieraan omdat zij voor een feestdis spelen

83 net: nauwkeurig
ardich: vernuftig, goed cfr. hgd. artich: cfr. C. Kiliaen, Etymologicum tevtonicae linguae..., 1777, I, 11 B2 ingeniosus, folers, argutus, venustus, elegans
net en ardich: nauwkeurig en goed
tellen: optellen, berekenen; de vre tellen: compter l'heure: de uren tellen, aanwijzen
winnen: voordeel hebben van, winst behalen

84 rechtueerdich: rechtvaardig, nauwkeurig werkend
in syn beginne: van in zijn oorsprong

85 hoemen telt: hoe men ook telt

86 verstellen: op een andere plaats stellen of zetten

87 missen: id., dwalen
sinne: betekenis, zin

88 om en inne: in: naar binnen, hier: verdwijnt; het geschenk zou dus een zonnewijzer zijn
eer: voordat, eer dat, eer, alvorens

92 sloetel: sleutel

[p. 155]

Wachter

 

Halff off, seg ick.⁹⁴

De man

95

Ho / ha / !⁹⁵

Wachter

 

Dat sprack de wageman,⁹⁶

 

Nochtans en sanck hij fa. sol. noch re.⁹⁷

De man

⁺

 

Ist dan nemae / oft Enome⁹⁸

 

Wijsende den sanck hoemen die inthooneren sal,⁹⁹

 

Hoemen climmen oft descenderen sal,

100

Off ist / et reliqua / gaet sitten heere?¹⁰⁰

De wachter

 

In desen wyser leyt alsulcken eere

 

Datick hem den rechtuaerdige gewaege.¹⁰²

De man

 

Met oirloff, wachter, wat ick v sal vrage,¹⁰³

 

Ist een santloeper / oft een compas,

 

Dat wyst oick?

De wachter

105

Ick seg v ten was¹⁰⁵

 

Noeijt wijser rechtueerdiger van beschee.¹⁰⁶

94 ba ja: ba = versterking van ja/neen, cfr. L. Lievevrouw-Coopman, Gents woordenboek, Gent, 1950, I, 117
wijst: aanwijst

95 halff off: cfr. bat af, bet af: op enige afstand, verder af; off: = af: ervan, daarvan; halff off: (je zit) er de helft naast (van)

96 wageman: voerman, koetsier

97 nemae: = neumae (?): het woord neum komt van het Griekse neuma (teken), nemo (wenken): toonteken cfr. neumenschrift. Het neumenschrift gaf in grove trekken de lijn van het stijgen en dalen der melodie, verder de verdeling der tonen over de lettergrepen, de verschillende soorten siertonen en, indien in zgn. ritmische notatie werd geschreven, het al of niet meer of minder verbreden van de tonen. Cfr. Encycl. v.d. muziek, II, blz. 8
Enome: misschien van het Griekse ennomos: overeenstemmend, harmonisch; of van nomos: toonzetting, aard cfr. G. Alexandre, Diclionnaire Grec-Francais: nomos: en t. de musique nome ou mode, caractère particulier d'une certaine musique; misschien: toonzetting ofwel harmonie. De harmonieleer behandelt alle verschijnselen die optreden bij het samenklinken van een aantal tonen en bij de verbinding van muzikale samenklanken. Cfr. Encycl. v.d. muziek, II, blz. 34. Is het dan een toonteken of de harmonie?

+ blz. 258

98 inthooneren: aanheffen

99 climmen: stijgen
descenderen: nederdalen

100 et reliqua: en het overige, et cetera, eccetere cfr AE. Forcellini, Totius Latinitalis Lexicon..., z.pl., 1858-79, V, blz. 158

102 gewagen: noemen; eig. gewag maken van, vermelden, spreken

103 met oirloff: met vergunning, toestemming

105 ten was: er was nooit

106 beschee: oordeel

[p. 156]

De man

 

Ist dan een baecke gestelt in zee,

 

Int ondiep / daer de schepen naer seijlen?¹⁰⁷

Wachter

 

Neent in trouwe.¹⁰⁸

De man

 

Soe en weet icxs niet te deijlen¹⁰⁹

110

Dat mij sake mach staen om het te winne.¹¹⁰

 

Ist een hant oft een momminne¹¹¹

 

Wijsende den wech waer de lieden gaen sullen?

Wachter

 

Ick hoep dese dese^* heeren wel verstaen sullen

 

Wat wyser dathetis, als ick hem die toeghe.¹¹⁴

De man

115

Noch eens wachter by gedoege,¹¹⁵

 

Ist een pael die staet / wijsende opt lant

 

Rechtueerdelyck elck een syn pant,¹¹⁷

 

Off ist een draijent weerhaentgen / met alle wynden?

Wachter

 

Noch oick gheen vaentgen.¹¹⁹

120

Desen wijser is beter in elck bestier fris¹²⁰

 

En oick rechtueerdich.¹²¹

De man

 

Ist dan een bier wis,¹²²

 

Oft een teecken van bastaert oft andere wijn

 

Wijsende wat inde kelder mach syn?

107 baecke: boei

108 daer naer: volgens welke

109 in trouwe: in waarheid, voorwaar
icxs: ick des (part. gen. bij deijlen)
deijlen: beslissen, beslechten, uitmaken, er uitspraak in doen
soe: dan
dan kan ik hiervan geen uitspraak doen, kan ik hierin niet beslechten

110 dat: zodat
staen: staan, zich bevinden, zijn
het te winnen: het twistgesprek, het raden te winnen

111 momminne: momme, mom, masker; iem. met een mom voor, een gemaskerde, vermomde; ook: schrikgestalte, spook

* dittografie

114 hem: hun

115 by gedoege: met verlof, toestemming

117 pant: afdeling, vak, pand

119 noch oick: zelfs ook niet

120 bestier: leiding, onderrichting, opzicht
fris: id., schoon, behoorlijk

121 bierwis: een bundel stro (strowis) welke op een biervat gestoken wordt ten teken dat daar bier verkocht wordt. De man blijft bij zijn voorliefde uitgesproken in v. 82

122 teecken: teken, merkteken, aanwijzer of bijwijzer
bastaert: een soort van zoete wijn

[p. 157]

Wachter

 

Ghij hebt int stuck seer cleijn gevoelen¹²⁴

De man

125

Ist dan een wijser inden doelen¹²⁵

 

Schutterlick wysende / elck schoet den pijl^126126-127

 

Hoe hij geschoeten is?¹²⁷

Wachter

⁺

 

Ghij sijt seecker subtijl¹²⁸

 

In veel vragen om daer bij te coemen.^129129-30

De man

 

Ist dan een figuer / der vierigher Calommen

130

Wijsende de kynderen van ysrael ouer troode meer?

Wachter

 

Nu raedij wel / maer noch en radijs niet te dech.¹³¹

De man

 

Ist dan de hantschrijuer aende wech^132132-34

 

Daer Balthaser in syn Triumphe sat¹³³

 

In dronckenschap versmoort?¹³⁴¹³⁴

De wachter

 

Dat gelyct oeck wat!

135

Bedt geraect danner eenich quam!¹³⁵

De man

 

Ist dan de hand van Cam,^136136-39

 

Die syn vader bespottende daer hy lach¹³⁷

124 stuck: zaak, aangelegenheid
cleijn gevoelen: je bent er ver naast

125 doelen: schietbaan, oefenplaats van de schutterij of van een schuttersgilde

126 schutterlick: zoals het een lid van een boogschuttersvereniging past, op de wijze van een (goed) boogschutter

126-127 aanwijzend elk schot nl. de pijl hoe hij geschoten is

127 subtijl: scherpzinnig, schrander, slim in...

+ blz. 259

128 bicomen: nabijkomen, naderen
om daer bij te coemen: om bij de oplossing te komen

129 figuer: beeld, afbeelding
vierigher calommen: vuurkolom

129-30 cfr. Exod. 13:21-22

131 te dech: te degen, naar behoren, goed, uitsteken
radijs: radet ji* des
nu raad je goed, maar noch raad je niet naar behoren, helemaal goed

132 hantschrijuer: een schrijvende hand
aende wech: aan de kant, zijde; hier: wand

132-34 cfr. Dan. 5:5

133 Balthaser: = Belsjasser, Belsazar

134 cfr. Dan. 5:1-2

134 dat gelyct oeck wat: dat gelijkt ook op wat
wat: iets, wat

135 bedt: beter
danner: dan dat er
beter geraakt dan dat er iemand kwam, er dichter bij dan

136 Cam: = Cham: jongste zoon van Noach. Zijn zoon werd door Noach vervloekt. Cfr. Kok's Encyclopedie van de bijbel samengesteld door C.N. Impeta, Kampen, 1962, blz. 63. Cfr. Gen. 9:24.

136-39 cfr. Gen. 9:20-27

137 bespottende: bespottende was

[p. 158]

 

Onschamelyck slaepnde dat hij sach.¹³⁸

 

Waer door hy van Noach worden vervaten?¹³⁹

Wachter

140

Dese wijser is oueral / want hy noeyt en miste.

De man

 

Ist dan de vinger van Sinct Jan Baptiste^141141-43

 

Christus wysende metter spoet:¹⁴²

 

Siet tlam godts, dat de werelts sonden wech doet.¹⁴³

 

Desen is rechtueerdich geboeren,

145

Want al wat die propheten tevoeren

 

Propheteerden door Godts ingeuen gepresen,

 

Dat heeft hij mitten vinger gewesen.

 

Daer om is hij de meeste onder de propheten.

Wachter

 

Ghij hebt v int vragen eerlijck gequeten.¹⁴⁹

150

Nochtans woude ick dat ick^* mijnen wille hadde / ende dat ghijt wiste.¹⁵⁰

De man

 

Ist dan de hant vande Sibille¹⁵¹

138 onschamelyck: schaamteloos
dat: cfr. vzn. 137-38: wat hij zag

139 vervaten: = verwaten: vervloekt

141 Sinct Jan Baptiste: Johannes de Doper. Cfr. Timmers, nr. 743: Johannes de Doper, de voorloper van Christus, was een zoon van Zacharias en Elisabeth. Op ongeveer dertigjarige leeftijd trad hij in de woestijn van het Jordaandal als boeteprediker op en doopte hen, die hem aanhoorden. Ook Christus liet zich door Johannes dopen en deze noemde Hem het Lam Gods, dat de zonden der wereld wegneemt.

141-43 cfr. Joh. 1:29, 36

142 metter spoet: snel, dadelijk, met spoed

143 wech doet: wegneemt, verwijdert

149 hem quiten: zich niet onbetuigd laten in, zijn best doen, zich inspannen

* dat ick: boven de regel geschreven

150 wille: zin

151 Sibille: cfr. Timmers, nr. 154: sibyllen zijn helderziende vrouwen uit de oudheid die in de late middeleeuwen als profane spreekbuizen van de Voorzienigheid beschouwd en met de profeten van diverse tijden en volkeren in verband gebracht werden, zonder dat er sprake is van bepaalde historische personen. Tijdens de renaissance zag men in hun voorspellingen een goddelijke openbaring aan de antieke heidense wereld, die deze aan de oudtestamentische gelijkwaardig deed zijn. Cfr. Timmers, nr. 155: bedoeld is hier de Tiburtijnse sibylle, die aan Keizer Augustus de komst van de Verlosser zou voorzegd hebben. Zij komt al vroeg in de kunst voor: te Rome, al in de 12de eeuw in de kerk Ara Coeli, die de legende van deze zieneres in haar naam bestendigt. Het attribuut van de Tiburtina is een hand (die Christus geslagen heeft). Cfr. Timmers, nr. 597: volgens een oud verhaal, dat eerst door de Legenda Aurea algemeen bekend werd, zou Augustus de Tiburtijnse sibylle naar de naam van zijn opvolger gevraagd hebben. Deze openbaarde hem daarop de komende heerschappij van de Zoon Gods, waarop Augustus op het Kapitool een altaar deed oprichten met het opschrift: Dit is het altaar van de eerstgeborene Gods. De meest verspreide voorstelling is die welke ook in het Speculum Humanae Salvationis voorkomt. Augustus zit er geknield, terwijl de sibylle naast hem staande op Maria met haar Kind wijst, die in een stralengloed aan de lucht verschijnt. Cfr, De Spieghel der Menscheliker Behoudenesse. De middelnederlandse vertaling van het Speculum Humanae Salvationis naar het handschrift van het Speculum Humanae Salvationis naar het handschrift uitgegeven, ingeleid en toegelicht door L.M. Fr. Daniels, Tielt, 1949, blz. 48-49 en Legenda aurea sanctorum sive historia Lombardica.., Jacobus de Voragine, Januensis. Norimbergae 1476-77, [blz. 30] in de Gentse U.B. bewaard onder nr Res 302

[p. 159]

 

Wijsende den keijser Octauiaen¹⁵²

 

Een maget met een kindeken staen¹⁵³

 

Int Cierkel der Sonne hooch aenden throon,¹⁵⁴

155

Int huijs des eewicheyts / lustich en schoon,¹⁵⁵

 

Alle jaer needer viel in dit saijsoen¹⁵⁶

 

Op den karsnacht?¹⁵⁷

Wachter

 

Ghy en sult niet doen / al doedij int vragen groote cracht.

 

Dese wyser is rechtveerdich.^159-63

De man

 

Ist dan thaentgen Craijende ter middernacht,⁺

160

Dwelck petrus craijende heeft vercondicht

 

Dat hy driemael in Godt hadde gesondicht¹⁶¹

 

Wijsende dat hem de heer almachtich

 

Sulcxs voorseyt hadde warachtich?¹⁶³

Wachter

 

Sijt vrij voordachtich,

152 Octauiaen: keizer Augustus, Caius Octavius en na zijn adoptie door Caesar, Caius Iulius Caesar Octavius, 63 v.C. - 14 n.C. cfr. Standaard woordenboek der Klassieke Oudheid... G.H. Halsbeghe, F.J. de Waele, Antwerpen-Utrecht, 1970, blz. 72-73

153 staen: = staende

154 int Cierkel der Sonne: cfr. sonnenrinc: kring of cirkel der zon, zonneschijf
aenden throon: aan de troon, cfr. de legende van Augustus en de Tiburtijnse sibylle, die aan de keizer de maagd met het Kind zou hebben getoond, terwijl tegelijk een stem klonk: ‘Haec est ara coeli’ (De Katholieke Encyclopaedie, XXI, blz. 812)
ara coeli: altaar van/in de hemel; ook zuidelijk sterrebeeld, bevat 28 voor het oog zichtbare sterren. Het bevindt zich ten Z. van de Schorpioen. Van alle sterrebeelden die de Ouden kenden, bevindt zich dit het dichtst bij de Zuidpool. Ten tijde van Ptolaemaios was het zichtbaar tot Alexandrië, nu niet meer (Oosthoeks Encyclopedie, I, blz. 305)

155 huijs des eewicheyts: de hemel

156 alle jaer: elk jaar
needer viel: naar beneden viel, nederdaalde
saisjoen: jaargetijde
dat... needer viel: nl. het ‘kindeke’

157 doen: volbrengen, ten uitvoer brengen
sine macht, sine cracht doen te eenre dinc: zijn best voor iets doen, zich inspannen

159-63 cfr. Matth. 26:74-75, Mark. 14:68-72, Luk. 22:60-61, Joh. 13:38, 18:27

+ blz. 260

161 in Godt: tegen God

163 voordachtich: bedachtzaam, voorzichtig
vrij: zeker, vast

[p. 160]

 

Ten gelijct mij present niet en stroe,

 

Want hy is rechtueerdich.¹⁶⁴

De man

165

Thoont hem mij alsoe!¹⁶⁵

 

Want al mocht ick Salomons wysheyt somme,¹⁶⁶

 

Soe dunct mij en mocht ick niet naerder comme¹⁶⁷

 

Om daer off te syn een duechdelijck prijser.¹⁶⁸

Wachter: Hier thoont hij den Vvijser

 

Siet hier den alder rechtueerdichste wijser¹⁶⁹

170

Die tlaetste vonnis alst is, van noode wijsen sal¹⁷⁰

 

Ouer leuende ende dooden,

 

Als een strenge rechter rechtveerdich gepresen,

 

Daer geen simulatie / by en sal wesen¹⁷³

 

Als hy sal seggen /: compt ghij gebenendijde hier¹⁷⁴

175

Ende ghij vermaledijde int ewighe vier /.¹⁷⁵

 

Dats contrarie van dat ghy hebt gesproken.¹⁷⁶

 

Ghij segt ontfermherticheyt sal te niet wesen¹⁷⁷

 

Als die onrechtueerdigen int verdriet syn.

 

Ten oordel Godts blyft geen genade /.¹⁷⁹

Wachter

180

Ick seg v de waerheyt vroech / ende spaede /¹⁸⁰

 

Is al voor by /. Sinnet sonder mijn¹⁸¹

 

Christus armoede, verdriet en lyden fijn,¹⁸²

 

Syn aerbeyt / slauernije / en oetmoedicheyt,

 

Syn honger / synen doorst / en bloet // soet /

164 stroe: niet en stroe: in het geheel niet, hoegenaamd niet

165 alsoe: evenzo, ook zo, eveneens

166 sommen: opeisen, dagen
Salomon: werd vooral bekend om zijn wijsheid, die hij neerlegde in tal van spreuken en liederen (vgl. boek der Spreuken)... cfr. Encycl. v.h. Katholicisme, blz. 695

167 naerder commen: naderen, naderbijkomen, er dichterbij komen

168 daeroff: daarvan, nl. van de wijser

169 wijser: rechter

170 vonnis: oordeel, de uitspraak door de oordeelvinder of oordeelwijzer voorgesteld
alst is van noode: als het noodzakelijk is

173 simulatie: geveinsdheid

174 gebenendijde: gezegenden, zaligen

175 vermaledijde: vervloekten

176 contrarie: in strijd met, geheel anders dan

177 ontfermherticheyt: erbarming, genade, barmhartigheid
te niet wesen: te niet sijn: verdwijnen, tot niets zijn

179 ten oordel Godts: bij, cfr. ten joncsten daghe: op het laatste oordeel

180 vroech en spaede: vroeg en laat, te allen tijde, altijd
waerheyt: gerechtigheid, cfr. de aloude tegenstelling tussen waarheid en barmhartigheid o.a. in Ps. 85 en J.J. Mak ‘Het proces in de hemel als strijdgedicht’, in Uyl ionsten versaemt. Retoricale studiën 1946-1956, Zwolle, 1957, blz. 12-13, 17-18 e.v.

181 is al voor by: is geheel voorbij
sinnet: sinnen: zijn verstand laten werken, bedenken
mijn: = mij

182 fijn: volmaakt

[p. 161]

185

Syn passie, syn cruys, syn ryck eruen in waerheyt,¹⁸⁵

 

Ende den schandigen doot/ voor smenschen sonden goet¹⁸⁶

 

Gestoruen / als een lam gedoet / en als een leeu verresen,¹⁸⁷

 

In wiens passie wy schepen te wesen /¹⁸⁸

 

Ende al dat ons sielen nootlyck is,

190

Daerom roep ick / - het proffijt dat grootelyck is -¹⁹⁰

 

Drie heeft de Clock geslaegen, drie.

De man

 

Waerom drie?

Wachter

 

Tis nv drie / soe ick belyde,

 

Want wij leuen nv al ter derder vre.

 

Die natuerlycke wet / der Schriftuere¹⁹⁴⁺

195

Is al voor by / wel lange spacie.¹⁹⁵

De man

 

Ende wat is nv?

Wachter

 

Die wet der Gracie.

185 eruen: erve: erfgoed, erfdeel; ook in de bijbelse zin van het erfdeel van Christus waarop Hij als Zoon van God recht heeft nl. de hemel, het verblijf der gelukzaligen
in waerheyt: in waarheid, voorwaar, inderdaad

186 schandigen: schandelijke
goet gestoruen: vroom, heilig gestorven

187 als een lam gedoet: cfr. Timmers, nr. 86: Het voornaamste dierensymbool van Christus is ongetwijfeld het lam: reeds de profeten zagen Hem als het Lam, dat ter slachtbank geleid wordt. Is. 53:7 en Jer. 11:19. Het was evenwel het woord van Johannes de Doper: ‘Ziet het Lam Gods, dat wegneemt de zonde van de wereld’, dat de voornaamste aanleiding vormde tot de algemene verspreiding van het symbool. Ecce Agnus Dei, ecce qui tollis peccatum mundi (Joh. I:29-36)
als een leeu verresen: cfr. Timmers, nr. 94: de leeuw als symbool voor Christus berust op Apoc. 5:5... De oudchristelijke kunst heeft dit motief nimmer toegepast; in de vroege middeleeuwen vinden wij het slechts hier en daar... Vermelden wij bovendien nog een miniatuur van het Liber Aureus van St.-Emmeran (9de eeuw), waar de leeuw omgeven is door de vier evangeliesymbolen, met het bijschrift: Hier werden de poorten der hel opengebroken door de Leeuw, die verrijst: Hij slaapt nooit en sluimert nergens in eeuwigheid. Cfr. Timmers, nr. 551: de leeuw, die zijn welpen door zijn gebrul tot leven terugroept... is een beeld van Christus' verrijzenis

188 schepen te wesen: cfr. schepen en geschapen met een onbep. wijs met te: in gevaar zijn om; omschrijving van het woord ‘waarschijnlijk, misschien’; dus: in wiens lijden wij waarschijnlijk moeten zijn/staan

190 proffijt: voordeel, nut
grootelyck: groot, hevig

194 die natuerlycke wet der Schriftuere: de wet van het oude verbond cfr. de waerheyt in v. 180. Door Christus' kruisdood zijn de zonden der mensheid geboet en zal Gods barmhartigheid het halen op Zijn gerechtigheid. Cfr. Mak, Uyt ionsten versaemt, blz. 13

+ blz. 261

195 spacie: tijd, grotere of kleinere tijdruimtte
Gracie: genade van God (waardoor men in staat is tot goede werken) in tegenstelling tot v. 194

[p. 162]

 

Daer om, die derde vre / machtmen niet swygen.

 

Hier in moeten wy genaden vercrygen

 

Om die strengicheyt des rechters te ontvlien,

200

Die ten joncxsten dach sal geschien.²⁰⁰

 

Daer om eerwaerdige heere,

 

Elck ontfanck met alder eere

 

Desen rechtueerdige wijser/.

 

Ende wilt weduwen ende weesen ontfermen

205

Ende helpt den heylighen Godts beschermen,

 

Stiijt voor die gerechticheyt, soe ghij best moecht,

 

Soe wort ghy naemaels mitten wysen verhoecht²⁰⁷

 

Hierbouen daer niet dan heijlicheyt wort genoempt.²⁰⁸

De man

 

Hij is meer te vresen die verdompt / dan gedoempt wort.²⁰⁹

210

Elck sie op hem selven, het is nv noot.

Wachter

 

Hoe wilt, hoe roekeloos elck een genaempt,²¹¹

 

Hij is meer te vreese die verdoemt / dan gedoemt wort.

De man

 

Godt en wil niet dat int stuck versuympt wort,²¹³

 

Want een rechtueerdich kint en brack noeyt broet.²¹⁴

Wachter

215

Hij is meer te vresen die verdoemt / dan gedoemt wort.

 

Elck sie op hem seluen, tis nv noot.

Die man

 

Dese wyser wyst v in Abrahams schoot²¹⁷

 

Inde leste vre/ de wet der gracie.²¹⁸

 

Godt leytse altsamen ter hemelscher stacie.²¹⁹

200 ten joncxsten dach: op het laatste oordeel

207 verhoecht: verhogen: verheffen tot een zekere waardigheid of eer
naemaels: later, naderhand

208 heijlicheyt: zaligheid, gelukzaligheid

209 gedoemt: doemen: oordelen

211 wilt: onbeschaafd, wild, ruw, bandeloos
roekeloos: lichtzinnig, zonder ernst, onbezonnen
genaempt: genaamd, geheten

213 int stuck: in de zaak, aangelegenheid
versuympt: versuymen: in gebreke zijn, tekort schieten, nalatig, traag zijn (intr.)

214 brack: breken: ontbreken, tekort schieten
broet: brood, levensonderhoud

217 Abrahams schoot: in de hemelse zaligheid

218 de wet der gracie: 1. vwp. van wyst

219 leytse: leidt ze
stacie: de hemelse heerlijkheid

[p. 163]

Wachter

220

Ende hout lieffde metten anderen, soe dat betaemt.²²⁰

De man

 

Twort al geschoncken hier eendrachtich versaemt.²²¹

 

finis

220 metten anderen: met elkander
hout: behoud, bewaar

221 geschoncken: aangeboden
eendrachtich: id., eensgezind
versaemt: vergaderd, bijeengekomen
finis: einde

[p. 164]

Vaak geciteerde werken bij de tekstverklaring

DE KATHOLIEKE ENCYCLOPAEDIE. Tweede druk onder redactie van P. van der Meer, F. Baur en L. Engelbregt, Amsterdam-Antwerpen, 1949-1955

OOSTHOEKS ENCYCLOPEDIE, Utrecht, 1968-1973^6

ENCYCLOPEDIE VAN HET CHRISTENDOM. Protestants deel met medewerking van oud-katholieken. Hoofdredactie C.W. Mönich. Redactieraad A.F.N. Lekkerkerker, R. Schippers en J.M. van Veen, Amsterdam-Brussel, 1955

ENCYCLOPEDIE VAN HET KATHOLICISME. Hoofdredactie J.C. Groot, Redactieraad J.A.E. van Dodewaard, G. Philips en J.A.M. Weterman, Amsterdam-Brussel, 1959

ENCYCLOPEDIE VAN DE MUZIEK. Hoofdredactie L.M.G. Arntzenius, H.H. Badings, J.B. Broeksz. etc., Amsterdam-Brussel, 1956-1957. 3 dln.

P.J. HARREBOMEE, Spreekwoordenboek der Nederlandsche taal of verzameling van Nederlandsche spreekwoorden en spreekwoordelijke uitdrukkingen van vroegeren en lateren tijd, Utrecht, 1858-1870. 3 dln.

F.A. STOETT, Nederlandsche Spreekwoorden, Spreekwijzen, Uitdrukkingen en Gezegden naar hun oorsprong en betekenis verklaard, Zutphen, 1943^5. 2 dln.

J.P. MIGNE, Patrologia Latina. Patrologia Graecae, Parisis, 1844-1866. 382 dln.

J.J.M. TIMMERS, Christelijke symboliek en iconografie. Tweede, herziene druk, Bussum, 1974

M. DE VRIES en L.A. TE WINKEL, Woordenboek der Nederlandsche Taal, 's-Gravenhage-Leiden-Batavia etc., 1882-

J.J. MAK, Rhetoricaal glossarium, Assen, 1959

E. VERWIJS en J. VERDAM, Middelnederlandsch woordenboek, 's-Gravenhage, 1885-1952, 10 dln.

VAN DALE, Groot woordenboek der Nederlandse taal met uitvoerig supplement door C. Kruyskamp, 's-Gravenhage, 1970^9