Jaarboek De Fonteine. Jaargang 1997-1998

Jaarboek De Fonteine. Jaargang 1997-1998(1999)– [tijdschrift] Jaarboek De Fonteine

Regelnummers proza laten vervallen

[p. 9]
Anthonis de Roovere. Het werk: overlevering, toeschrijving en plaatsbepaling. Bijlage 2 en 3.() door J.B. Oosterman Ten geleide* In 1955 verscheen De gedichten van Anthonis de Roovere, een editie van het poëtische oeuvre van de Brugse rederijker door J.J. Mak, die nog altijd als een heel goede uitgave geldt. Diverse gedichten van De Roovere ontbreken echter. Sommige omdat ze pas na het verschijnen van deze editie aan het licht zijn gekomen, andere omdat Mak ze over het hoofd heeft gezien of omdat hij De Rooveres auteurschap afwees. Een overzicht hiervan biedt bijlage 1 in het vorige Jaarboek. Deze gedichten worden hier uitgegeven in bijlage 3. Sommige zijn nooit eerder gepubliceerd, andere zijn dat wel, maar verdienen het niettemin hier in druk te verschijnen, zodat de editie van Mak en deze bijlage samen vrijwel het gehele poëtische oeuvre van De Roovere bevatten. Van de zeker aan De Roovere toe te schrijven gedichten ontbreken er niettemin enkele. In de eerste plaats zijn hier de jaardichten uit de Excellente cronike van Vlaenderen weggelaten. Ze maken deel uit van de kroniek en zien hopelijk het licht in een eens te verschijnen editie hiervan. In de tweede plaats ontbreekt Leven en passie van Jezus. R. Lievens heeft hiervan een uitgave in voorbereiding. Bijlage 3 bevat aldus gedichten waarvan vaststaat dat De Roovere ze geschreven heeft, maar bovendien gedichten van Brugse tijdgenoten, overgeleverd in de directe context van De Rooveres gedichten (zie bijlage 1^c). Bijlage 2 bevat het voor- en nawerk van de in 1562 verschenen druk Rethoricale wercken van Anthonis de Roovere. Hoewel gedeelten
[p. 10]
hiervan eerder zijn uitgegeven, bestaat er geen integrale editie van deze teksten die voor de kennis van De Roovere en zijn gedichten van belang zijn. Voorafgaand aan de bijlagen 2 en 3 geef ik eerst een overzicht van de bronnen waarin de geëditeerde teksten zijn overgeleverd. Vervolgens wordt de wijze van uitgeven verantwoord.
De bronnen De Rethoricale wercken zijn in 1562 verschenen bij Jan van Ghelen te Antwerpen. Mak heeft in zijn editie van de gedichten van De Roovere het voor- en nawerk niet uitgegeven en bovendien zes gedichten afgewezen. Over die gedichten het volgende: enkele zijn waarschijnlijk terecht door Mak niet als werk van De Roovere beschouwd, andere mogen wel aan hem worden toegeschreven. In ieder geval zijn al deze gedichten afkomstig uit Brugge in de jaren waarin De Roovere werkzaam was en zijn ze lange tijd voor het werk van deze dichter gehouden. Genoeg reden voor een uitgave van alles wat ontbreekt in de editie van Mak. Verschillende van deze teksten zijn eerder uitgegeven, vaak echter incompleet of uiterst slordig. De tweede bron die hierna wordt uitgegeven is ontdekt nadat de editie Mak verscheen. Het gaat om Vanden Hinnen tastere. Het titelgedicht en een kort toneelstuk zijn alleen uit deze bron bekend. Het eerste is zeker van De Roovere, van het tweede is de toeschrijving onzeker. Het laatste gedicht is uit twee andere bronnen bekend, en al zijn er weinig belangrijke varianten die niet al uit die twee vindplaatsen bekend zijn, niettemin heb ik ook dit gedicht uitgegeven om zodoende Vanden Hinnen tastere in een integrale uitgave te presenteren. Het Brusselse handschrift KB, II 270 (handschrift Koning) staat in plaats en tijd dicht bij De Roovere: het is afkomstig uit Brugge en dateert van omstreeks 1490. Terecht heeft Mak daarom ook dit handschrift verschillende malen als uitgangspunt genomen. Als ic peinse om des tijts onlancheit en O lievelicste jhesus ende de goedertierste zijn, zoals Van Vinckenroye heeft laten zien(1), door De Roovere geschreven. Mak heeft ze echter niet uitgegeven. Beide zijn ze in dit handschrift te vinden in een versie die vermoedelijk dicht staat bij de
[p. 11]
teksten zoals De Roovere ze schreef. Voorts geef ik nog een derde gedicht uit naar dit handschrift dat eveneens van de hand van De Roovere kan zijn. Het handschrift van Jan van Stijevoort (Berlijn, SPK, mgo. 651) bevat een groot aantal gedichten van De Roovere. Twee daarvan ontbreken in Maks editie: een gedicht op de naam van Jezus waarvan Erné(2) overtuigend heeft laten zien dat het van De Roovere is (zo bevat de tekst een acrostichon in de laatste strofe), en het hiervoor genoemde O lieve(licste) Jhesus. Hoewel het handschrift-Van Stijevoort integraal is uitgegeven, is het eerstgenoemde gedicht hierna opnieuw uitgegeven naar dit handschrift. De tweede tekst is uitgegeven naar het handschrift Koning. Het handschrift van Jan Michiels (Den Haag, KB, 71 E 57) is een van de laatst dateerbare die van belang zijn voor kennis van het werk van De Roovere. Uit dit handschrift geef ik drie teksten uit. Een daarvan, Soe wie hem selven wel kennen sal, is van De Roovere en bevat varianten die elders ontbreken. Een tweede, vermoedelijk geschreven door Petrus Maes, staat in bekorte vorm in de Rethoricale wercken. Het handschrift-Michiels geeft als enige de volledige tekst. Een derde gedicht tenslotte, is verwant aan enkele gedichten van De Roovere en heeft een stokregel die ook bij De Roovere voorkomt. Reden genoeg om de tekst hier te presenteren. Aan het slot van bijlage 3 volgt nog een korte tekst, te weten een zelfstandig overgeleverde strofe van een gedicht dat in de Rethoricale wercken compleet voorkomt. Het staat in een handschrift met de Excellente kroniek van Vlaanderen dat dateert uit de jaren 1485-1490 en werd geschreven te Sluis en Brugge door Jacob van Male.
De wijze van uitgeven In bijlage 2 zijn voor- en nawerk van de Rethoricale wercken uitgegeven. In bijlage 3 staan, geordend per bron, de gedichten. Daarbij is telkens aangegeven onder welk nummer het gedicht is opgenomen in bijlage 1, terwijl bovendien de (vermoedelijke) auteur van het gedicht is vermeld.
[p. 12]
Het werk is diplomatisch uitgegeven, waarbij de spelling van de i/j en u/v/w is genormaliseerd. Romeinse cijfers zijn in klein kapitaal weergegeven, waarbij de punten die veelal het getal markeren, zijn weggelaten. Het hoofdlettergebruik in de bron is gerespecteerd, enkele kleine aanpassingen daargelaten die per bron worden verantwoord. Daar ook wordt verder commentaar gegeven dat specifiek op de bron in kwestie betrekking heeft. Afkortingen zijn stilzwijgend opgelost. De oorspronkelijke interpunctie (vnl. bestaand uit punten en Duitse komma's) is gerespecteerd. De folia zijn aangegeven tussen rechte haken. De aanduiding f. of fol. is daarbij achterwege gelaten. Kleine emendaties zijn in de leestekst verwerkt en worden in de aantekeningen verantwoord. Soms wordt in diezelfde aantekeningen een iets verdergaande emendatie voorgesteld die echter niet in de gepresenteerde tekst is doorgevoerd. Een digitaal bestand met een strikt diplomatisch afschrift van de teksten is gedeponeerd bij het tekstencentrum van het Instituut voor Nederlandse Lexicologie te Leiden. Bij alle teksten die ontbreken in de editie-Mak geef ik summiere woordverklaringen, vooral bedoeld om de eerste toegang tot deze gedichten te vergemakkelijken. Hierbij is vooral gebruik gemaakt van het Middelnederlands Woordenboek (mnw), het Woordenboek der Nederlandsche Taal (wnt) en het Rhetoricael Glossarium (rhg). Om deze soms erg lastige rederijkersgedichten ten volle te doorgronden zou veel uitvoeriger commentaar nodig zijn geweest. Ik heb gekozen voor snelle beschikbaarheid van de gedichten, in het bewustzijn dat dit ten koste gaat van de gedegenheid van het commentaar. Dat neemt niet weg dat een goede kritische leesuitgave van vroege rederijkersgedichten wenselijk is. Tot op heden bestaat zo'n editie jammer genoeg niet.
Bijlage 2: Rethoricale wercken van Anthonis de Roovere, voor- en nawerk De Rethoricale wercken van Anthonis de Roovere zijn in 1562 verschenen bij Jan van Ghelen te Antwerpen. Er zijn van deze druk drie exemplaren bewaard gebleven. Voor deze uitgave is gebruik gemaakt van het exemplaar Leiden, UB, 1497 F 20. In de druk zijn opschriften boven de gedichten in een grotere letter gezet dan de teksten zelf, en de gedichten beginnen met een initiaal over drie regels. In de uitgave is dit overgenomen. Bij de weergave van de titelpagina is
[p. 13]
geprobeerd de aangebrachte hiërarchie in moderne typografie te doen uitkomen. Namen zijn in deze druk veelal met een hoofdletter geschreven, zoals ook de verzen met een hoofdletter beginnen. In de editie is dit gebruik overgenomen, ook waar in de druk soms een hoofdletter ontbreekt.
Bijlage 2.1: Voorwerk [Alr] ¶ Rethoricale wercken van Anthonis de Roovere Brugghelinck / Vlaemsch Doctoor ende gheestich Poete.2 Carnation.3 ¶ Den VoYs hoort eer an XVI In MeYe bederf//4-5 5 DIes doen CLaer de CVnstIChste DIChtere sterf. Anno 1482. ¶ Gheprint Thantwerpen op die Lombaerde Veste / inden Witten Hasewint / bi mi Jan van Ghelen Ghesworen Boeckprinter der Co.Ma. Anno mdlxii Met Gratie ende Previlegie van sesse Jaeren. [Alv] ¶ Den Voys hoort eer an / was zijn devijse. 10 ¶ Met dese xvii letteren / meer noch min Is Anthonis de Roovere / ghespelt daer in. ¶ Wercken Rethoricael Anthonis de Roovere Brugsch Rethorizien / vlaemsch Poete bekent Godvruchtich / verstandich / oprecht gheloovere 15 Tot Godlijcke saken / inden gheest op ghespent15 Gheene dese zijnder wercken / waren noyt geprent16
[p. 14]
Tot een eerlijck verblijden / nu nyeu uut ghegheven17 Ende als tzijnder eeren / naerstich diligent18 Meest uut zijn eyghen hantboeck gheschreven. 20 Psalmus 63. Exaudi Deus orationem meam.21 22 Rasch up En Dene. [A2r]22
Alle Rethorica conste beminders salighe ende voorspoedige groetenisse E. de Dene / goetjonstelijck wenscht. 3AEnghesien dat in voorleden tijden / hebben geweest3 4diversche oude ende jonghelinghen / henlieden som-4-5 5tijts exerciterende ende onledich makende / in die lof- 6felijcke gheinspireerde / onleerlijcke ende prijselijcke conste van6 7Rethorica te ghebruyckene / in Vlaemsche tale oft sprake: Son-7 8derlinghe dien eerwaerdighen Vader ende Meestere / saligher 9memorien / Anthonis de Roovere / vry metselaer van zijnen9 10ambachte / ingheboren Poortere ende inwoonende der Stede van10 11Brugghe / die welcke sonder twijffele by godlijcker inghestorter 12gratie so inden gheest verlicht was / sulckerwijs dat hy inde voor-
[p. 15]
13genoemde conste soe gebesoingneert / gheexpresseert ende di-13 14versche stucken ghecomponeert heeft / als wel dienende hooch-14 15waerdich ghepresen int licht ghebrocht te zijne / ende gheensins 16(midts den ouderdom ende onachtsaemheyt der onwetende)16 17geheel verduystert te moeten blijven. Te min by dat de selve17 18ende meest alle zijne wercken inhouden / begrijpen ende vol18 19zijn / van goede duechdelijcke ende oprechte vermaninghen / 20prijsende civile manierlijcheden / ende liefmoederlijck straffen-20 21de ende blamerende alle boosheden / ende ydele bedriechlijcke 22pompieusheden des werelts / maer te meer verheven tzijne / by22 22-23 23dat wy ooc vinden datter in Vranckerijck voormaels ghefloreert23 24ende gheweest hebben diversche / hooghe / vermaerde / excel- 25lente ende fameuse / seer constachtende / Constenaers inde 26voorgenoemde Rethoricale conste [A2v] die ghebruyckende in26 27Franscher oft Walscher tale / inder waerheyt lieftallich ende27 28yeghelijcken bequame zijnde / als namelijc die groote Poeten / 29Franschoys Villon Parisiaen / Clement Marot / M. Jan Molinet29 30/ ende diversche ander gheestighe ghelaudeerde Rethorizienen /30 31vanden welcken vele huerer artificiale wercken in printe open-31 32baer zijn / midts dien so wel aldaer als herwaerts over / tot ge-32 32-33 33schicter recreatie onder den menschen bekent ghemaeckt/. Soe 34heb ick uut liefden / die ick totter selfder conste ben draghende 35 ende my teender recreatie: My gheschickt by langher handt te35
[p. 16]
36vergaderen ende by een re copulerene eenighe particuliere stu-36 37cken / bijden voorgenoemden Anthonis de Roovere (die een 38Vlaemsch Poere was) ghemaeckt zijnde. So in partie uut zijn 39eygene oude hantscriften ghecopieert / als ooc uut sekere hant- 40boeck wijlent ghescreven by eenen notabelen Poorter der voors.40 41Stede van Brugghe / dye metten selven Roovere seer familiaer41 42was / ende dickwils frequenterende / by dyen vele van zijne wer- 43cken om uutscrijven van hem gheleent creech. Ten fine ende met 44meyninghe die oock naemaels te doen printen by manier van44 45een hantboecxken uut te laten comen ende onder de Vlaemsche 46tonghe / insghelijcx als de voorgenoemde Walsche uut ghedeelt 47te moghen worden dies soe wel waerdich zijnde / als (behoudens47-48 48der reverentien van henlieden) vanden anderen voorghenoemde 49Poeten wercken / ghedaen is gheweest / dye het magistraet der 50gheleertheden ende doctrine hadden by exempelen ende voor-50-51 51bewijsinghen scholasticque ende den voors. Roovere maer een51 52Idiotz / ende simpel leeck / ongheleert ambachsman was: niet52 53hebbende [A3r] dan zijn Vlaemsche ingheboren lanttale oft 54spraecke. Hebbende nochtans zijn Rethoricale wercken soe 55ornatelijck daer mede connen verchieren / becleeden ende belee-55 56den / als dat hi in sekere generale vergaderinghe / feeste der56 57Rethorijcken in Brugghe gehouden / ontrent maer XVII jaren 58oudt zijnde / verdiende ende toe gejugeert was / den prijs ende58 59den tijtle gegeven: Prinche der Rethorijcken alsdoen genaempt 60te zijne / dwelcke hi obrinueerde met zijnder Rethoricale solu-60 61tie op de vraghe: Oft moederlijck herte lieghen mach: Ende van
[p. 17]
62doen voort aen (als florerende Laurier van Minerva geplant)62 63artistich op wassende / groeyende ende bloeyende tot scien-63 63-64 64tificque wetentheden / van veelderhande gheestelijcke redenen 65ende morale expositien. Daer naer makende een wonderlijck lof65 66vanden heylighen Sacramente / daer vele gheleerde inne ver-66-67 67wondert waren / tselve eyndelijck bijden examinateurs van dien67 68/ verclaert goet / correct ende oprecht int gheloove zijnde / in68-69 69teecken van dyen geapprobeert / gheconsenteert ende toegelaten69 70openbaer inde H. Kercke / tot een yegelijcx devotie in gescriften 71gestelt te moghen zijne / heeft dies de fameuse fame vercreghen 72dat hi genaempt wert: Vlaemsch Doctoor ende Poetich 73Rethorizien. Soe ghi beminde Lesere uut tselfde lof/ ende meer 74andere zijne naervolgende operatien ende wercken / sult bat74 75claerlijcker smaken ende waer vinden. Blijft hier mede75 76Godvruchtich inden Heere bevolen / ontfaende danckelijck onse 77simpele facture / keerende ten besten de inepte elocutie te desen77 78concluderende gheorboort: Sijt voorts welvarende ende ander- 79werf tot eewich welvaren. 80AMEN.

[p. 18]
Bijlage 2.2: nawerk [Nlv]
Clachte op de doodt van Anthonis de Roovere / ghestelt by wijlent Jan Bortoen zijnen mede gheselle in tijden voorleden. AL dlijden dat op der aerden gheschiedt Hoe groot verdriet // dat en acht ick niet Sonder dlijden vander doodt alleene3 Want al ander lijden alsoomen siet 5 Coempt en vliedt // nu niet / nu yet Alsoe Fortune haer draeyen biedt6 Maer de doodt die maket al in weene Dit is wel kennelijck ons allen ghemeene8 Bijden verliese der vriendtschap reene 10 Van Anthonis de Roovere / my deert tvermaen10 Rethorica Conste / hielt hy te leene Dies moghen wy segghen groot ende cleene O doodt tfy hebdy ons dit ghedaen. De Heylighe Gheest sy zijn verlichtere14 15 Hy was een meester dichtere // geen vruechden swichtere15 Ende abel oock vanden langhen sweerde Wast lastich lastigher of ghewichtere17 Hy en was gheen swichtere / maer dies doorsichtere18 Ende vanden Voetboghe een aerdich plichtere19 20 Met Metsene hy hem ambachtelijck gheneerde /20 Soe wanneer dat yemandt aen hem begheerde [M2r] Wel schryvende / ende oock een man van weerde /22 In eerbaer vrouwen dienst volstaen23 Nu leeght hy inder heyligher eerde
[p. 19]
25 Dies met rechte ick noch dit woordt aenveerde O doodt tfy hebdy ons dit ghedaen. O heylighe weerdighe Triniteyt Hadde ghy ghebeydt // het hadde ons wel gegreyt28 Want hy diende ons soe wel hier inden tijdt 30 Daer isser soe menich die om sterven creyt30 Die versuftheyt breydt // een walghelick pleyt31 Ende ware meer dan tijdt int graf gheleydt Ende hy en can des levens niet worden quijt Maer heylighe Drijvuldicheyt ghebenedijdt 35 Tis recht dat ghy altoos de naeste zijt Want alle termijnen hebt ghy in u bevaen36 Maer ons vrients gemissen / zijns bijstants ontvrijt37 Dat doet dat hier mijn tonghe lijdt38 O doodt tfy hebdy ons dit ghedaen. 40 Prinche / Rethorizien / ons alder meestere Soe haestelijck ons ontnomen / verbeten saen41 O doodt nyemandt sparich / als fel tempeestere42 O doodt tfy hebdy ons dit ghedaen. Carnation. Den Voys Hoort Eer An. XVI in Mey bederf Dies doen claer de constichste Dichter sterf. Int Jaer alsmen schreef m cccc lxxxii ¶ Finis
[p. 20]
[N2v]
Hier is noch by gheset een schoon Refereyn vanden Ave Maria. DOen tserpent den mensch vast hadde gecnochr1 Onder de sonde / doen heeft hem Godt besocht2 En heeft hem belooft een saedt der vrouwen3 Daer tSerpent af soude worden tonderbrocht4 5 En zijn hooft vertreden / dus is die mensce gerocht5 In Gods ghenade / die hem heeft behouwen /6 Aldus bleef staende tot Abraham vol trouwen7 Die de belooften van Godt heeft ontfanghen8 Dat door zijn zaedt ghebenedijdt zijn souwen9 10 Alle gheboorten / die daer nae hadden verlanghen10 Hier na heeft Gods bermherticheyt hem omvanghen11 En heeft den Enghel Gabriel ghesonden12 Tot een maecht / daer hy toe nam zijn ganghen13 Die hy groete / naer deser woorden orconden14 15 Weest ghegroet vol van gratien ghevonden Die Heere is met u / ghy zijdt ghebenedijdt Onder de vrouwen boven smenschen vermonden17 Maria die oodtmoedich bevonden zijdt. En doen Maria den Enghel hadde ghesien 20 Is sy beroert gheweest van zijnen woorden met dien20 En dachte wat wesen mochte van deser groeten21 Die Enghele heeft haer den troost willen bien
[p. 21]
En vreest niet Maria wat u mach gheschien Want ghy hebt gratie gevonden niet om versoeten24 25 By Godt / want ghy sult ontfanghen moeten In uwen lichame / ende ghy sult baren Eenen Sone / en sult zijnen name om boeten27 Heeten Jesum / desen sal wesen int vermaren [N3r]28-29 Groot / en sal worden ghenoempt tot verclaren 30 Den sone des alderhoochsten om volloven Dit ist teecken dat ons in Esaias Jaren Ghegheven was / dat een maecht onverschoven32 Ontfanghen soude / eenen Sone van boven En hem baren voor alle gheloovighe wijt34 35 Dit is die Maecht die ontfanghen heeft ons proven /35 Maria die oodtmoedich bevonden zijdt. En dEnghel sprack God de heere sal hem gheven Den stoel zijns vaders David hooghe verheven38 En hy sal wesen een Coninck inder eewicheyt 40 Over dat huys Jacob / soe daer staet gheschreven En zijn rijck sal zijn sonder eynde beseven41 Dit en is niet van Davidts gheslachte gheseydt42-46 Want hier wort dat rijck der werelt uut ghescheyt43 Om dat niet eewich en sal blijven dueren 45 En wort heel gheestelijck op Christum gheleyt45 Daer die Joodtsche Coninghen af zijn figueren46 Want den Scepter en sal van Juda tot gheender uren Ghenomen wesen / voor dar den Filio eenpaer48 Comen sal / dus heeft Maria niet om verpueren49
[p. 22]
50 Den Engel gevraecht / hoet geschieden sal hier naer En sprack / ick en bekenne gheenen man voorwaer Dus willet my bedieden op desen tijdt52 Doen heeft dengel geantwoort dees maecht eerbaer53 Maria die oodtmoedich bevonden zijdt. ¶ Prinche. 55 Princersse in u sal comen den heylighen gheest Van boven uut der Drievuldicheyts keest56 Die cracht des alder hoochsten sal u omschijnen57 Daeromme theylighe dat alder ghereest [N3v]58 Uut u sal worden gheboren / die sal aldermeest59 60 Worden ghenoempt den sone Gods van mijnen60 En siet daer gaet van oudtheyt verdwijnen61 U nichte Elizabeth / die daer wort befaemt62-63 Onvruchtbaer / heeft ontfanghen niet om verfijnen63 Eenen sone / en dit is haer seste maent ghenaempt 65 Want gheene dinghen dat Gods wille betaempt /65 En is onmoghelijck voor Gods vermeeren66 Maria die antwoorde reyn ongheblaernt67 Den Enghele / siet hier de dienstmaecht des heeren My moet gheschien nae uwe woorden van eeren 70 Dus is dwoort vleesch worden / en heeft ons bevrijt70 In dees maecht daer wi oodtmoedicheyt aen leeren71 Maria die oodtmoedich bevonden zijdt. Finis.
[p. 23]
1Bijden Coninck, 2Opt versueck ghedaen inden Rade van Brabandt / van weghen 3Jan van Ghelen / ghesworen Drucker ende Boeckvercooper 4woonende binnen der stadt van Antwerpen / tenderende ten4 5eynde dat hem toeghelaten ende gepermitteert worde te 6moghen drucken ende vercoopen sekere Boecxken te wetene / 7Rethoricale wercken van Anthonis de Roovere / Doctoor ende 8geestich Poete / Respective ghevisiteert ende gheapprobeert by8 9Heeren Sebastiaen Baers / Prochiaen van onser liever Vrouwen 10Kercke Tantwerpen. Onse Heere de Coninck als Hertoghe van 11Brabandt / [N4r] Nae dien hem vande voorseyde visitatie ende 12approbatie ghebleken is / dat het voorseyde Boecxken goet is 13ende niet quaets begrijpende: Heeft toeghelaten gheoirloft / 14gheconsenteert ende gepermitteert / Laet toe / oirloft / consen-14 15teert ende permitteert by desen den voorghenoemden Jan van 16Ghelen Suppliant dat hy tvoorschreven Boecxken naevolghende16 17de Correctie daer op ghedaen / so verre daer eenighe gheschiedt17 18is / Sal moghen drucken / vercoopen ende distribueren al omme 19binnen desen Lande / daert hem goetduncken ende ghelieven 20sal / Sonder daeromme teghen de Conincklijcke Majesteyt / oft 21zijne Placcaten te misdoene. Interdicerende ende verbiedende21 22de voorseyde Majesteyt / allen andere Printers ende Librariers 23het voorseyde Boecxken gheintituleert als boven in sesse Jaren 24naestcomende niet nae te printen / Opte pene vande confiscatie24 25vanden selven. Ende daer en boven te incourerene tot behoef25 26der voorseyder Coninclijcke Majesteyt Damende van Twintich26 27Carolus gulden by elcken contrarie doende. Gedaen inde stadt 28van Bruessele / den Eersten dach Octobris / Anno m ccccc 29ende lxi ¶ Onderteekent. J. de Perre.
[p. 24]
30¶ Gheprint Tanrwerpen op de Lombaerde veste inden witten 31Hasewint / by my Jan van Ghelen ghesworen Boeckprinter der31 32C. Majesteyt. Anno M CCCCC ende LXII. den XVI dach in Junio.
Bijlage 3: gedichten van Anthonis de Roovere en van tijdgenoten Bijlage 3.1: Rethoricale wercken van Anthonis de Roovere Voor toelichting, zie bijlage 2.1 [C2: Anthonis De Roovere? f. C2r-C2v] Refereyn. Alle aerdtsche zaecken Willen haer uuterste woonsre maken2 In deerde Alle hemelsche smaecken4 5 Die willen weder ten hemel gheraken Naer weerde6 Ende die dan hooghe hemelsche staken7 Begheerde Taenschouwene 10 Sijn ooghen srondens te flouwene10 Dars waer / dus in rechten betrouwene11
[p. 25]
Machmen wel te kennen gheven12 Als roock vergaet des menschen leven. Den roock wy sien 15 Daghelijcx bijder hitten vlien15 En rijsen16 Maer scheedet tengien17 Des menschen leven / men cant bespien18 Noch bewijsen 20 De siele is dleven / dwelck godlijck spijsen20/21 Liet ons gheschien Eenen gheleenden tijdt Is / die by fortse / of recht ghequijt23 Dats ons last / tvleesch doet verlijdt [C2v]24 25 Dus wert ons by ghelijcke beseven25 Als roock vergaet des menschen leven. Wat waren // wy Wanen commen wy / waer varen // wy28 Wat zijn wy nu 30 Mesbaren // wy30 Dats recht / want niet versparen // wy31 Dan der wormen gru32 Puer stinckende vleesch openbaren // wy Sulck ghespu34 35 Ende groote onsiente35 Tleven / blijft leven / nae zijnder verdiente Een eewighe glorie / oft droeve gheschiente37
[p. 26]
Alsoe Godts papier houdt in gheschreven Als roock vergaet des menschen leven. 40 Prinche den roock / bijt alsoe elck weet Maer de doodt bijt scherpere / by en breedt41 Ende gheeft elck tzijne Soe men den roock verliest in schijne Soe wort den mensche oock door ghedreven44 45 Als roock vergaet des menschen leven. [C4: auteur onbekend. f. E5r-E5v] Refereyn. HEbt Darius schadt in patrimonien1 Alexanders goedt van Macedonien Boetius troostinge / Matusalems outheyt Vroom als de vrouwen van Amazonien4 5 Ende dovervloedtheyt van Babilonien Vergilius abelheyt / Hercules stoutheyt6 Josephs graenderen / Machabeus boudtheyt7 Ende boven Jason bemint bekent8 Nochtans verdrijfdy niet drooghaerts coudtheydt9 10 Sonder te latene quaet regiment.10 Want niet laten is welvaerts desturbanche11 Al hadde een Nabugodonosors sanche12
[p. 27]
Quaet regiment die maecktene mat13 Maer wildy hem voeghen ter temperance14 15 Sijn leven stellende ter ordonnance15 Teere naer neere / raedt waer hem wat16 16-18 Versterffenisse coempt / ofte vinden schadt Oft rijck houwelijck / dat hielde hem ongheschent Nochtans weerdet drooghaerts niet en bladt19 20 Sonder te latene quaet regiment.20 Magherman / Commere / Rut en Roy21 Schoon tooch / Povre der weduwen toy [E5v]22 De Ratten sanck metter Nachtegale Te woeckere loopen om wesen moy24 25 Lutsen / borghen ten hende schoy25 Quaet regiment cant altemale Drooghaert is vadere van desen ghetale27 Hoe langhe dat beydt / tcomt / wacht den hendt28 Ende om weeren en is Conincx hof noch sale29 30 Sonder te latene quaet regiment.30 Prinche merckt minste middel en meeste31 Elck in zijnen staet hoe excellent Sy en verdrijven nemmermeer drooghaerts feeste Sonder te latene quaet regiment.
[p. 28]
[C5: Petrus Maes. f. Flv-F2r] Refereyn int vroe. KEnt Gods hoocheit / kent u selfs onwaerdicheit Kent u selven / kent uus doods certeynicheyt Kent Gods ootmoedicheit / kent u hovaerdicheit Kent Gods heylicheyt / kent u selfs vileynicheydt Kent Gods duecht / kent u selfs onreynicheyt 30 Kent Gods liefde / kent u selfs leetheyt Kent Gods mogentheyt / kent u selfs cleynicheyt Kent Gods saechtmoedicheyt / kent u selfs wreetheyt Kent Gods wijsheyt / kent u sotte breedtheyt Kent Gods ontfermherticheyt / houdt zijn gebodt 35 Kent Gods rechtvaerdicheit / kent u onbescheetheit Och kent u selven / soe kent u Godt. Wildy ghekent zijn ter tafelen ons Heeren Kent u een beeste wien broodt ghebrack Kent u selven altijdt onnut / met eeren 40 Den Heere tontfaene onder u dack Kent uwen sterffelijcken broosschen sack De minste altijdt waer dat ghy zijt [F2r] Kendt u soe die verlorene sone sprack Misdadich / heyscht ghenade sonder respijt 45 Kendt doch al uwen verquisten tijdt Loopt om te zijne int hoochste slodr Kendt u kattijvicheyt ter wereldt wijt Och kendt u selven soe kendt u Godt. Kendt u selven aerme aerdtsche wormkens 50 Kendt u selven van slijme ghewrocht Kendt u selven Gods beelde / Gods wormkens Kendt u selven soe zijdy wel bedocht Kendt u selven een dierbaer peerle ghecocht Daer dopperste coopman om gaf al tzijne 55 Kendt u selven / tschaepken weder brocht Dat verloren was inde wilde woestijne Kendt u selven eene broossche mijne Heden vast te stane / ende morghen verrodt Kendt u selven / ende vreest deewighe pijne 60 Och kendt u selven / soe kendt u Godt. Prinche pijndt gheerft te zijne int Paradijs Ende pijndt in u bruylofts cleerkens te stane
[p. 29]
Tis noodt / leeft als de maechdekens wijs Reyne olie in u lampe te ontfane 65 Vreeset bijl dwelck gheheven is omme te slane Stort uut u droeseme / vaet nieuwen dranck Maeckt u rekeninghe voor den Heere te ghane Aerbeydt om loon / sulck werck sulck danck Elck pijne hem te gane den rechten ghanck 70 Slaept niet / wacht voor den wolf int codt Kent u ghebroken liever corts dan lanck Och kendt u selven soe kendt u Godt. Voor commentaar, zie p. 81-82. De versnummering correspondeert met de daar uitgegeven tekst. [C6: auteur onbekend (Mug?). f. F3v-F5r] Roosecransken van sevene bloemen. EEn schoon jonc maechdeken my laestwerf badt Dat ick haer wilde consenteren2 Een bede / ick consenteerde haer dat Op hope dat jonste soude wercken wat4 5 Ende in dat wercken wat vreemts studeren5 Sy badt my dat ick soude ordonneren6 Een Cransken van sevene bloemen schoone Ende die seer lieffelijck compareren8-9 Den maechdekens ter eeren / reyn van persoone. 10 Te dichtene / dat ick my alsdoen voechde10 Ende stelde my jonstelijck ten labuere11 Daer my herte / sin / ende moet toe wroechde12
[p. 30]
Om dat my tMaechdeken soe wel ghenoechde13 Soe en wildick letten / stondt / tijdt / noch huere14 15 Haer aenschijn roodt / schoon van coluere Haer oogskens bruyn / haer wesen zoet Heeft zijs beroert / sin ende natuere17 Dat ick dit Cransken maken moet. [F4r] Een scheelken neem ick ten eersten beghinne19 20 Ghestadicheyt / soe ist ghenaempt20 Ende dan eenen draet van reynder minne Om bindene de bloemkens met suyveren sinne Alsoe elck Maechdeken wel betaempt Want schieloosheyt / elcker maecht blaemt24 25 Onreyne ghedachten / ende sulck vertraghen25 Maer een maecht die blijven wil ombeschaemt26 Sal een ghestadighe reyn minne draghen. Een Lelie als reynicheyt wit ghestaen28/29 Stel ick vooren soot jonste begheert 30 Wiens ruecke / can alle fenijn verslaen Ende maechdelijck leven is sulck ghedaen31 Tverslaet wat clappers tonghe deert32 Ghestadighe reynicheyt alsulck dinck weert Als die blamelijcke manieren veedt34 35 Wel hem die hueren dienst besweert35 Want men haer sustere der Enghelen heedt.36 Een Vyolette / een bloemeken cleene37 Is dander / welckmen siet nederwaert groeyen
[p. 31]
Tbeteeckent oodtmoedicheyt der maechden reene 40 En ootmoedicheyt is sulck een duecht alleene By wien alle andere duechden bloeyen41 Uut haer den maechden veel vruchten vloeyen42 Als simpelheyt / ghehoorsaemheyt / swijghen / hooren / Hoocheyt schouwen / wies huer mach moeyen44/45 45 Dit is een Maecht van Gode vercoren. De Goudtbloeme stel ick de derde voort46 Goudtverwich / ende vast in huer ghedueren [F4v]47 Soe elcker maecht wel toebehoordt Als charitate gheef ick haer dwoordt49 50 Die gheduerich in Christus dienst labueren50 Ter kercken devoot in allen uren Niet achtende wat ydelheyt can aendroomen52 Maer volghen de goede wijse van natueren Soe machmense een maecht vol eeren noemen. 55 De roode Roose vol soeter luchten Sal de middelste van desen bloemmen zijn Voor minne ofte liefde / wil ickse pluchten57 Want minne is weerende alle versuchten58 Daer si charitatelijck toocht daenschijn59 60 Aldus soe sal elck maechdeken fijn Minnen en lief hebben haers ghelijcke Maer al voren salse doen ghepijn62 Te minnene Gode van hemelrijcke. De Corenbloeme ghemeyne om lesen64
[p. 32]
65 Is de vijfste gheheeten Sedicheyt65 Een maecht en sal niet zijn volpresen Heeftse niet een reyne sedich wesen67 Bequame / gherust / vol alder vredicheyt Naerstich / schamel / schouwende ledicheyt69 70 Niet stout / maer vriendelijck int spreken70 Soete int antwoorden / vreesende stedicheyt71 Hoe soude dit maechdeken welvaert ghebreken.72 De Kersoude / de seste hier wel op acht73 Gheheeten Vreese / ghemeyne opt velt 75 Die haer sluyt voor den donckeren nacht75 Ende opent haer teghens der sonnen cracht [F5r] Als lovende die haer gheeft ghewelt77 Een Maechdeken dat haer ghereghelt stelt78 Sal boven den dach van haerder reynicheyt 80 Vreesen al tghene dat dorperlijck relt80 Soe hem dit bloemken sluyt voor vileynicheyt.81 De Acoleye / vreemd abuseerlijck82 Ghehoorent ghestert int schouwen soet83 Onser vijf sinnen compareerlijck84 85 Voorsinnicheyr ben ickse ordonneerlijck85 Ende stelse de laetste in desen hoet86 O edel Maechdekens wat ghy doet
[p. 33]
Weest doch voorsinnich / toocht liberalicheyt88 Dat ghy dit Cransken vol duechden goedt 90 Ghebruycken muecht touwer sielen salicheyt. Amen alle reyne maechden ter eeren Al voren door wien ick dwerck bestondt92 Ick bid u willet int beste keeren93 Soe datter Gods lof by mach vermeeren 95 Ende nemet in dancke al vallet rondt95 Maria Gods liefste roode mondt Maecht / moedere / vol van reynicheden97-99 Verleene elck maechdelijck edel grondt98 Gratie om haren tijdt wel te besteden. [C7: Simoen Habet. f. Jlr-J2r] Brooscheydt der menschen. OCh redelijck mensche / voordenckt de weelde1 Daer u broosch lichaem mede ghecleet // es2 Van hem / die u naer zijne beelde3 Maeckte / ende altijdts touwaerts bereet // es4 5 Wien donbekentheyt van u soe leedt // es5
[p. 34]
Dat hy door dy doodt cuerde alst scheen6 Aensiet hoe saen hier dleven verspreet // es7 Heden een man / ende morghen gheen. [Jlv] Al waert ghy Heere ende saedt boven al9 10 Wat soude dijns daer nae ghebueren Hoe hoogher gheseten / hoe swaerder val Want hier en is gheen eewich ghedueren /12 Jaren / maenden / daghen / ende uren Possessien zijn sy groot ofte cleen14 15 Alst blijckt het verglijdt al in trueren15 Heden een man ende morghen gheen. Vreempt ist / waer sy zijn ghevaren Die wijlent der wereldt gouverneerden18 Ende voortijdts groote meesters waren 20 En in moghentheydt haerlieder tijdt passeerden20 Minnelijck nae tghemeyne orboor studeerden21 Al voren wech / betalende haerlieder leen22 Oock volghen wy / hoe wy ons oydt gheneerden /23 Heden een man ende morghen gheen. 25 Jonck man wat baet u wellusticheden Onversekert staet ghy alsoe wel26 Als dese groote heeren deden Die voortijdts bedreven ghenoechte en spel28 Wy moeten lijden al tselve ghequel29
[p. 35]
30 Des doodts / ten baedt ons jae noch neen30 Merckt op dit woordt het dunckt my fel31 Heden een man ende morghen gheen. Die dit woordt wel oversaghen33 My dunckt / hy soude hem bat bedincken34 35 Eens anders been te naerder knaghen35 Op avontuere oft hy vermincken36/37 Mochte tzijne / ende dan ghaen sincken [J2r]37 Int kerckhof / onder den blauwen steen38 Sy zijn / wy sient die eten en drincken 40 Heden een man ende morghen gheen. Prinche dit woordt wil ick u schencken Te mijnder bede willet doch bedencken42 Ende wilt u beteren voortaen Een43 Betert u die op anderen stincken44 45 Aensiet tvolck sterft noch als vincken45 Heden een man ende morghen gheen.
[p. 36]
[B5: Anchonis de Roovere. f. L5r-L6v] WYe jonstighe sinnen willen beschamen1-6 Daer redene de claerheyt toocht int woorr Trecke selve aen hem een deel der blamen Want men de conste te eerene behoordt 5 Door ditte blijft menighe conste versmoort Als nu Godt betere alle verdriet Dom is hy die nae schijnen spoort7 Thabijdt en maeckt den Monninck niet. Wolfs herte draecht wel Lams habijdt 10 Ende Lams herte tswolfs herte verkeert10 Heylich ghecleedt die Ypocrijt11 Ende gast habijdt draecht wel de weert Maer die van beyden is gheleerdt /13/14 Wat cleedt hy draecht / claerlijck hy siet 15 Dus ist verloren thabijdt begheert Thabijdt en maeckt de Monninck niet. Peeter was visschere hier te voren Ende Davidt wachte de schapen zijn Nochtans soe brochten licht den doren19 20 Twelck hem toe vloeyede uut tshemels schijn Sy en waren Chaertrues noch Celestijn /21 Maer de schriftueren hebben sy doorwiet Dus die verstaet der redenen lijn23 Thabijdt en maeckt den Monninck niet.
[p. 37]
25 Judas was der Apostelen een In habijte / maer therte twijnt26 Chaym / Abels broedere scheen Van buyten / maer therte was ghefenijnt28 De cleederen en dedent niet soot schijnt [L5v]29 30 By elcken contrarien ist gheschiet30 Elck nutte / daer siele smaecke in vindt31 Thabijt en maeckt den Monninck niet. De Stoel en maeckt gheen salichede Noch thuys ghepreeckt gheen verdoemen 35 Daermen van Gode spreeckt / is Godt mede Dus mach Gods woordt allomme vromen Maer eenighe denckt / alst leecke noemen Is hem te weerts alsment hem biedt38 Nochtans hoe gheerne zijdt achter droomen39 40 Thabijdt en maeckt de Monninck niet. In Cappen is dickent plompheyt vonden Meer dan in Leecken strijpt ghecleet42 Ende oft die leecke tclaer ontbonden43/44 Twy soude den hoorende wesen leedt 45 Hy is prijs weert / die den padt breet45 Daermen tghemeene oorboor in spiet En roeckt wat hy aen heeft / oft hoe hy heet47 De Cappe en maeckt de Monninck niet. Christus sprack selve metten mondt 50 Soe waer sy twee spreken van my
[p. 38]
Mijne minne sal ic hem maken condt51 Ende commen hem stappans gheesrelijck by52 Hy en noempt noch clerck noch leeck / hoet sy53 Maer elcken hijt in proffijte liet54 55 Dus mach elck claer betooghen vry Thabijdt en maeckt de Monninck niet Hoordt goede scientie / wiense uut vloeydt [L6r]57 Weest vanden persoon niet mispaeyt58 Ofs uwer sielen vruecht aen bloeydt59-61 60 Wat schildt u zijn habijdt verdraeydt Al waert gheschuerdt ende al ontnaeyt De leere / en is argher nyet een riet62 Poocht duecht te vatene / wiese saeyt De cappe en Maeckt de Monninck niet. 65 Vreest uwen Godt / belcht hem inden throone65-68 Datmen zijn licht houdt in versmade De vyandt talder menschen hoone Maeckt dickent vroech de traecheydt spade Gods licht doorbrandt der sonden schade69-71 70 Hy heeft onrecht dier vooren vliedt Hoordt goedt wiet doet / als ghy vindt stade Thabijdt en maeckt de Monninck niet. Men siet dat dickent is ghehint73 Den edelen wijngaert op den doren74
[p. 39]
75 Soude daer by die redene kint75 Die vruchten des wijngaerts zijn verloren Al is donwaerdighe boom vercoren77 Ter vrucht / dies in contrarien pliet78 Diese hem neempt / die machse oorboren79 80 De Cappe en maeckt de Monninck niet. Noch vindtmen sulcke die ghelooven De schorsse buyten meer dan tvet82 De waen van scientie doetse dooven83/84 Aen schoon betooghen / maer luttel te bet 85 Practijcke van gharen spreydt nu haer net85 Ende vanghet tvolck / als ghars ende riet [16v]86 Ende sy heeten clercken / maer dier op let Thabijdt en maeckt den Monninck niet. Mijn schrijven van desen wil ick swichten89 90 Ick en cant veranderen noch verkeeren Al mach ick somtijdts groene dichten91 Dye trijpe ontfanckt / macher aen leeren92 Jonst deet my doen / het is zijn begheeren93 Ick ben van niemanden hier toe vermiet94 95 Als strijpt clerck / schrijf ick leecken theeren95 De cappe en maeckt de Monninck niet.

[p. 40]
Bijlage 3.2: Vanden Hinnen Tastere Het enige bewaard gebleven exemplaar van Vanden Hinnen tastere, gedrukt omstreeks 1555 bij de weduwe van Jacob van Liesveldt in Antwerpen, bevindt zich te Wolfenbüttel, HAB, Lp 62. De druk is voorzien van zes figuratieve houtsneden en enkele ornamenten en versierde initialen. De paragraaftekens waarmee in Vanden Hinnen tastere en Een gedinghe van minnen het begin van de strofen wordt gemarkeerd, zijn in de editie niet weergegeven. Ze vervullen een typografische functie die goed wordt weergegeven door een witregel voorafgaand aan een strofe. Op enkele plaatsen ontbreekt, vermoedelijk onbedoeld, het paragraafteken (In Vanden Hinnen tastere in de verzen 121, 169, 193 en 209; in Een gedinghe van minnen in vers 37). Op andere plaatsen ontbreekt een paragraafteken maar begint de strofe met een initiaal over twee of meer regels. Dit is in de editie weergegeven. In Vanden vrijer komen enkele paragraaftekens voor om het begin van een nieuwe claus te markeren waar dat, door de snelle opeenvolging van korte clausen, niet op een andere manier duidelijk zichtbaar is door de typografie. Ook deze paragraaftekens zijn in de editie weggelaten. Het commentaar bij Vanden Hinnen tastere is ten dele gebaserd op P.J.A. Franssen, Wanneer de Hen speeld voor den Haan [...]. Amsterdam, 1987, 10-29, en Corrie de Haan & Johan Oosterman, samenstelling en vertaling, Is Brugge groot? Amsterdam, 1996, 156-161. [Alr] Vanden Hinnen tastere / wiens wijf ghinck ploeghen int lant Ende hy wilde binnen thuys doen des wijfs werck Want sijn wijf en dede hem nyet wercx genoech / soo hem docht. Soo noch menich hinnen taster doet. ¶ Vanden vrijer ende vanden ghehouden man. Tot een onderwijs van allen jonghen ghesellen dat si niet te seer en loopen / wandt heete minne mach wel vercoelen. ¶ Een gedinghe van minnen / waer af tvonnisse noch hanghet int hof van Venus. [houtsnede: links een staande vrouw die naar rechts kijkt, rechts een zittende man, naar voren kijkend, met een kip in zijn handen.] [A2r]
[p. 41]
[B1: Anthonis de Roovere. f. A2r-B2v] ¶ Prologhe. DAt elck die in deser werelt sijnde1 Hem moeyde met dat hem toebehoort. Ende hem niet voorder en pijnde3/4 Dan hi hem verstont in werck in woorde Ten sou gheen noot sijn van discoorde5 Oft perverte in eenighen saken6 Mer deen zeylt zuyt / dander in noort En alle willen si ter havenen raken En om warachtich mijn woort te pruevene9 10 Is een alte sotten boerde gheschiet10 Die welcke ons nu tot vruechts betuevene11 In corten redenen wort bediet Ten is tot niemants begrijpe niet13 Oft scheemte daer quade scheenen in schijnen14 15 Mer tis ghestelt alsomen siet Dat hem elck sal moeyen metten sinen Een lantman hadde groot beslach17 Woonende op den cant van eender rivieren18 Peerden en coeyen / men daer sach Scapen geyten menigertieren Gansen / vercken / diveersche manieren Hanen / kieckenen van dien faytsoene22 Knapen joncwijven / te sinen bestiere23 Want daer in huys was veel te doene
[p. 42]
25 Hi hadde een eerbaer vrouwe te wijve [A2v] Goet ende duechdelijc had si het woort26 Der kinderen had hi vier oft vijve In vrede levende onghestoort Elck voechde hem tot sinen wercke voort29 30 Alsoot te lande weert is costuyme Spittende delvende so dat behoort Tot allen dinghen staet elck sijn duyme32 ¶ Hoe die man ghinc bouwen sijn lande met sijnen knecht. [houtsnede: man achter een ploeg die door een paard getrokken wordt en een tweede man die met hem in gesprek is.] O P een tijt voer die man ten ackere Met sinen knape soot moet gheschien 35 Elckerlijck was daer even wackere35 Also die neringhe inhoudt van dien36 Si souden tlant te eerene spien37 Om namaels coren daer in te sayen [A3r] So mochtmen ghelt daer af connen sien 40 Om die schuldenaers daer mede te payen Aldus werckende / vastelijck erende41 Den dach ghinck voort / twas etens tijt Sy spanden uut hen thuyswaert kerende Verdient so was den peerden respijt 45 Die vrouwe sprac / man willecome sijt Wy sullen gaen leven metten blijden46 Al en ist niet bereet een luttel tijt47 Het sal ghedaen worden in corten tijden Die man hadde crancke glorie49 50 Hi had sijn queerne gheerne doen malen50
[p. 43]
Sijn wijf die hiet hi dantelorie51 Ver leghe / slorie / waer muechdi dralen52 Veel dincx ghinck hi daer verhalen Hi en dede niet dan hi keef en street54 55 Maer die vrouwe sprack met sueter talen Tsus lief het wort terstont bereet By gans bloede sprack die man57 Dees wijfs en doen niet dan dat si willen Sy staen en dralen dat merck ick aen 60 En dedict niet eer / ick liet mi villen60 Wanneer si eenen rocken hebben / en twee spillen61 Hen dunct si hebben den hals vol wercks62-64 Maer ons en mach gheenen arbeyt stillen Want altoos coemter wat nieus ghemercks 65 Wy moeten wannen dorsschen en rapen Ploeghen / eeren / van allen maten [A3v] Mer hadde mi God ooc een wijf gheschapen67 So waer my veel drucx verlaten Men macht tsweet voor mijn voorhooft vaten69/70 70 Van arbeyt also ons dwerck beheert70 Ende als wi ons dan om eten comen saten71 So en vinden wi niet couders dan den heert Dwijf hoorende den man dus berecht73 Schoot huer den worm oock int hoot74 75 Hoort seytse / ghi en weet niet wat ghi segt
[p. 44]
Ghi dunct my sijn dijns sins berooft Ten is gheen noot dat ghi ons aldus verdooft77 Men sal u wel met redenen payen78 Coemt en doet ons werck en werdes ghelooft 80 Wy sullen selve gaen sayen en mayen Wel sprac die man dats wel ter cuere81 Merghen sullen wi beghinnen wilt God En doe ick niet meer in eender ure Dan ghi in thien / so heet mi sot84 85 Wat werck hangt doch aen eenen pot Oft aen eenen ketel doen te viere Ic sal ras ghedaen hebben daer weety tslot87 Eer ghi thuys coemt en gaen ten biere In gods namen ick ben content 90 Sprack die vrouwe / maer hoort na my Siet dat ghi coeyen / schapen hoy voot brengt91 En dat den stal ghesuyvert si Dan suldy gaen melcken met sinnen vry [A4r] Coeyen / schapen / gheyten / en keernen dan 95 Ende als die boter is comen by Maect stucken van twee ponden als een man Verkneden ende backen / moetty na desen Ghi en moecht tmelck niet tsamen hoopen98 Die bruedende gansen wilt voedende wesen 100 Datse niet vanden nest en loopen100 Ghi moet u cousen wel neder stroopen Gheeft die hoenderen teten en te drincken Die brueden / oft die eyeren soudent becoopen103 En pijnt ymmers om die swijnen te dincken104
[p. 45]
105 Die hanen ende duyven / en wilt niet vercleteren105 Brout dat scherbierken dat deghelijck smaect106 Heffet kint op / en wasschet die sieteren107 En wieghet weder alst weent oft waect Die camer keert / het bedde maect109 110 Gheeft die calveren te drincken op den stal Siet dat die weyketel si wel gheraect111 En teten bereet / als ick comen sal Dits tgrootste zeer van uwen last En doeget tvee ter weyden jaghen 115 Ick sal gaen eeren ende ploeghen vast Om prijs te behalen sonder vertraghen116 Ick bens te vreden bi gans darmen117 Sprack die man ick houts accoort Laet ons morghen opstaen sonder versaken119 120 Elck sijn werck doende so dat behoort [A4v] Aldus so bleef die weddinghe staende En niemant en verschoot van geenen gheruchte122 Die vrouwen waren metten daghe uutgaende.123 Inden peertstal maecten si haer vluchte124 125 Djoncwijf dat haer cloeck en tangher pluchte125 Thoomde die merien onvervaert126 Om ploeghen en egghen / met cleynen duchten127 So voeren si beyde ten acker waert Daer ginghen si ploeghen en eeren fijnlijck
[p. 46]
130 Deen meende voort / dander hielt den coutere130 Domworpen des lants was hen niet pijnlijc131 Want si constent ghelijc een moninck den soutere132 Al eerende worden si so lanck so stoutere Djoncwijf ginc singhen met blijden sinnen 135 Haer hert dat reedt opter vruechden coutere135 Hen docht si waren coninghinnen Sy wrochten met sulcker willicheyt137 Dat elcken helpen mocht diet sach En dedens meer sonder gheschillicheyt139 140 Dan die man zijnder derden plach140 Dit sijn wijfs diemen prijsen mach Sprack die vrouwe met fieren woorden Die mans beroemen hen veel al den dach Wy soudense dus int werck vermoorden144 145 Van dien laet ick deen reedene achtere145 Maer hoort hoe hem die man hantierde146 Hi stont vroech op frisch als een pachtere [Blr] Als een diet werck alleen regierde148 Mer eer hi yet te wercken bestierde 150 Die sonne scheen boven alle boomen hooghe Te melcken hi hem eerst versierde151 Mer die coe piste hem in sijn ooghe Van quaetheden hem sijn ooren gloeyden Hi wilde wel sijn int wout van ypen154 155 Die schapen bleetten / die calveren loeyden Die vercken knorden / die hanen riepen Die kiecken cabbelden / die gansen liepen157
[p. 47]
Die geyten bestonden luyde te bleetene158 Si ontspronghen die eerstwerf sliepen 160 Hi bestont water ende bloet te sweetene Van roepene wert hi met allen heesch161 Hi vloecte die hem riet den coop162 Dat kint lach vast in die wieghe en creesch Die beesten ghebeerden al over hoop164 165 Met dien dat hi ter wieghen sloop So waster al vuyl / hi soude hem rasschen166 Ter rivieren waert nam hi sinen loop167 Hi meende hi soude die sletteren wasschen Int water daer hi die doecxkens stack 170 Hi peysde hi sout noch wel doornemen170 Maer eer hi sijn mouwen opwaerts rrack Die riviere had die sletterkens henen172 Doen ghinc hi van quaetheyt sitten stenen173 Van gramscappen begonst hem dbloet te verwermen174 175 Aenden oever ghinc hi sitten weenen [Blv] Peynsende en track sijn mouwen over sijn armen176 Dus dralende ghinct vast over noene177 Int eynde so is hi thuys ghegaen Daer vant hi so veel dincx te doene 180 Hi en wist waer eerst sijn hant aensteken180 En daer en was niet met allen ghedaen181 Treesch al dat leefde groot en cleene182
[p. 48]
Doen liet hijt deen metten anderen staen183 Hi en payede niet dan tkint alleene184 185 Dus bleef hi onsalichste van alle mannen Versuft int werc / hoort goede vrient Die vrouwen ghinghen die peerden uut spannen Hen docht dat si hadden den cost verdient Si waren blijde ende wel ghesint 190 Om metten tanden te weven webben190 Djoncwijf sprac / tis hier seer ontsint191 Hoe moghent die mans bedreven hebben Djoncwijf sey wat mogen dye mans hebben geplegent193 Hier is certeyn wat sots gheschiet194 195 Hier en is huys noch hof ghehegent195 Het staeter al waerter al vol ramots196 Ghi gaeft hem seker te veel ghebots197 Waer is hi / ic en hoor hem kicken noch spreken Wa kinder sey hi / bi die moeder Gods 200 Ic en wiste waer eerste die hant aensteken Men mach eenen man niet beter verbeenen201 Dan sulcken last te gheven als ghi mi boot [B2r]202 Die kieckenen kakelden / het kint ghinc weenen Die beesten liepen al verwoet204 205 My dochte dat ick in alle verdriet stont205 Ic en wiste / noch voor / noch achter te treden Die sletterkens te wasschen docht mi goet Mer twater heeftse wech ghedreven Ick en heb ghemolcken / ghekernt / noch ghebacken
[p. 49]
210 Noch swijnen / noch gansen / noch kieckenen beleet210 En noch meer al soudy mi die nuese af snacken211 Ic en hebbe teten noch drincken bereet Ghi sijt een abel man god weet Sprack die vrouwe ghi hadt so veel bedrijfs214 215 Het scheen na uwen woorden breet215 Ghi soudt meer doen dan seven wijfs Veel wercx schijnt licht in smenschen ooghen Mer in labueren vintment swaer218 Tis recht dat ick hier schaemte moet ghedooghen219 220 Want ick hebt verdient voorwaer Al mochtick leven thien duysent jaer221 Dijns wercx blijve ick voortaen onberoert Doet so ghi ghedaen hebt / voor en naer Want tot u werck ben ick niet meer becoert224 225 Doen sprac die vrouwe met sinne ghelijc225 God danck / wi hebben den prijs ghewonnen Ic segt u claerlijc / tis onmoghelijck Mans te doen dat vrouwen connen228 Nemmermeer en is den rocken ghesponnen 230 Een goet wijf en sal gheenen tijt ledich sijn Naer deen werc heeftse dander begonnen [B2v] Dus en moeyt u niet wildy vredich sijn232 Ghetrouwelijck om niemant te verdovene233 Merct in een huys daer eenich last is234 235 Tis seer wonderlijck te ghelovene [........]236
[p. 50]
Dwerck te doen daer een vrouwe op ghepast is [........] Weder een vrient / weert / gast is 240 Daer en is gheen wijsheyt in te mercken Dauctoor. Een propoost van mijnen woorden241 Al daer mijn eerste theme op roeyde242 Al die werelt bleef in accoorde243 Dat hem elck metten sinen moeyde244 245 Mer tgroeyt dat over duysent jaer groeyde Tis veel te spade om daer te cloppene246 Doch wildick dat dit gedichtken vloeyde247 Om den hinnentaster den mont te stoppene248 Redene seyt / wie rust begheert249 250 Ontverre hem van veel onderwints dan250 Oneerlijck ist oock mede / ende het deert251 Wee hem dies niet gelaten en can Eer ick dat leyde te wercken an253 Ruerden alle mijn sinnen tot deser juecht254 255 Elck die den vrouwen eere gan255 Wensch ick solaes / en volle vruecht256 En namaels met God te sijn verhuecht AMEN
[p. 51]
[Anthonis de Roovere? f. B3r-Clv] Vanden Jonghen Vrijer Ende vanden ghehouden man Een schoon speelken. + [houtsnede: links een jonge man, rechts een oude man.] [B3v] [links van de tekst, over 16 regels, een houtsnede: jonge man (identiek aan die op de houtsnede op f. B3r)] ¶ Dbeclagen des gehouden mans. OCh wat makic ghehout / ick schamel bluts1 Ick moeste oock vrijen / en dragen die muts2 Ten dansse / ten spele met grooten bedrijf3 Ay lacen / wacharmen / nu heb ic oock een wijf 5 Die weelde en condick nyet langer verdraghen Dbedruct mijn herte so swaer als loot Maer ic en bepeynsdens niet / die liefde was groot7 Eylacen nu ist te mijnent al rut en pover8 In sneckers namen wat ghinc mi over9 10 Mi selven te bedroeven eer mi God bedroefde Maer ick en bepeynsdens niet watmen al behoefde11 Van boter / van kase / van smout / van mele12 En tgaet tonsent al uuten goeden spele13 Nochtans dacht ic siet spay en vroech14 15 Had ic een wijf ick hadde ghenoech Dit laten wi ons duncken arme Venus slaven16 Wy ligghen en loopen ende seere draven So langhe dat wi in darmoede sijn ghetrost18 Ende dan en connen wi nauwe winnen den schamelen cost19
[p. 52]
20 Ende te voren wast al / iaer thien voor viere schrijven20 En nu siet nu moetic een arm catijf blijven21 Alle jaer een kindeken / dit hout mi tondere22 Ende niet daer toe / en wast niet wondere23 Dat icx te voren niet en bedachte [B4r] 25 Ende dan te ligghen wieghen nacht op nachte Die kinderen te ligghen wissen / te vagen / te keeren Ick seg hem diet werc aensaghe / tsoude hem deeren Darmoede die hier tonsent schuylt28 Deen wil cacken / dander leet en huylt 30 Dander roept / teyteken gheeft my teren30 Ooc als icker om dencke / ic en cans nyet vergheten Dwelc ick mi selven hebbe ghedaen32 Tis nu thien gheslaghen ic wil slapen gaen33 Tis last te draghen / ghi weet diet proeft34 35 Waer een huys vol kinder is / watmen daer behoeft Die vrijer. Waer is die liefste si sal na mi waken Een cusken van haer doet mijn herte verlichten En ist niet vriendelijck / in liefden te braken38 Ja consticse dan uut liefden ontschaken39/40 40 So stont mi met haer veel vruechden. Waer is die liefste si sal na mi waken41 Die ghehoude Och wat heb ic armoeden met desen quade wichten42 Si en lieten mi niet slapen van alder nacht Die vrijer singhet. Mijn liefken heeft mi een cransken bracht44
[p. 53]
45 Tis wel recht / ic en canse niet ghelaten45 Die ghehoude. Och so plach ick ooc te gaen singhen achter straten46 Maer nu en dervick / ick ben ghedient47 Die weelde wert mi wel uut ghedreven48 Die onghehoude. Wat is u vrienr Die ghehoude. 50 Ick heb een wijf ghetrour Die ongehoude. Een wijf ghetrout [B4v] Om eens wijfs wille loop ick nacht ende dach52 In liefden verselt.53 Die ghehoude. Och ic was ooc eens metter mutsen gequelt54 55 Dat ic ghinc al daverende / dat suldi weten Als een joncfrouwen hondeken56 Mer na dat ic ghehout was met mijn mondeken57 So was die liefde al vergheten. Donghehoude. En hoe quam dat. Die ghehoude. 60 Och God hoe wel suldy dat weten En badt als ghijt proeft / dan aen mijn spreken61 Magerlijc teten hongherich in die kaken62 Cleenbierken te drincken / te waken / te braken63 Scimpich / wrimpich / ligghen tonsent thuys64 Donghehoude.
[p. 54]
65 Wat ou / wat vreemder abuys65 Sou die liefde hier met verminderen Die ghehoude. Jase / en dan te crijghen een huys vol kinderen Alle jaer een kindeken / wie souts hem verfroyen68 Mijn wijf gaeter nu gelijc eender vuylder sleccoyen69 70 Ende te voren wast een alte gracelijcke sprante70 Ende nu ist een schamel onnoosel dante71 Ghehackelt / becletert besnot / bedropen72 Ic segdy haddy alsulcken sop ghesopen73 Ghi soudt die liefde wel laren drijven74 Donghehoude. 75 Ick sal noch in Venus dienste blijven75 Al sou ick der armoede beclijven76 Soudick so laten den rooden mont77 Dat vriendelijck wesen / die borstkens ront [Clr] Haer sedighe manieren / haer fier ghelaet 80 Neen ick nemmermeer80 Die ghehoude. [houtsnede: links zeer oude man, rechts een jonge vrouw] Goy ja / dat is een schoon toeverlaet81 Gaetter af eten vanden schoonen aensichten82 Al ist nu schoone het verkeert haerder lichten83 Saechdi dat aenschijn van mijnen wijve 85 Ick en segs u niet tot eenighen kijve85 Ghi souter u waerlijcx af vereenen86 Si soude u seker een tronye verleenen87/88
[p. 55]
Ick weet wel ghi liept ter dueren uut Nochtans siet / twas so lieflijcke bruyt 90 Si hadde twee borstkens ront ontspronghen Ende nu hanghense ghelijc twee koetonghen Nu so seg ick u voortaen Dat darmoede de liefde doet vergaen. Die vrijer. Ende hoe soudick der liefster connen onslaen94 95 Het waer onmogelijck om te spreken [Clv]95 Van grooter onghenoechten therte sou mi breken.96 Die ghehoude. Spieghelt u aen mi hoort mijn ghebreken En denct op darmoede die ick lijden moet Ick pleech oock mijn wijf te vrijen bloot 100 Snachts te rasene / en custen den rinck100 Doort moosgat plach ic te sien / twas een wonder dinc101 So dat die kekelen vrosen aen mijn cleeren102 En dit was alder liefste ter eeren Wat heb ick nu dan tkijcken aen die want 105 Een ydel schappraye / nyet een penninc in die hant105 Afgesneden van alle goeden ghesellen Tsheylichsdaechs / en sondaechs boomen gaen tellen107 Als ander ghesellen sitten inder vruechden last108 Dan sidt ick van grooten hongher en barst109 110 Dat dede my die liefde al soudese verwoeden110 En ist niet wonder datter dees jongers hem niet voor hoeden Ende gaen hen verhanghen aen een wijf terstont112
[p. 56]
En ist ooc niet beter te besorghen eenen mont113 Dan acht oft neghen voor te winnen dbroor 115 Wat segdy daer af ghi Venus man. Die vrijer. Tis wonder om hooren u swaer ghespan116 Ghi brenghet therte in swaer versijcke117 Dus wil ic mi beraden eer ick ommekijcke118 Om te sporen na een rijck sonder loghen119 120 Wilt liefde ghedooghen.120 Daucteur. Dus ghedaen dat sijt sullen verstaen Die jonghe ghesellen sijn Dus wilt ontfaen en in dancke slaen Die in vruechden sonder quellen sijn 125 En sonder sorghe in gheen verdriet En tijts voor u siet. [C2r] [A85: Anrhonis de Roovere. f. C2r-C4r] ¶ Een ghedinghe van minnen / waer af tvonnisse noch hanget om wijsen int hof van Venus. [houtsnede: een minnegeding, middenin zit een koning ten troon, daaromheen een gezelschap] A Ls alle die ghenuechte was regnerende Ende alle die werelt was vruecht rapende So was ic in eenicheden fantaserende Suchten / ghepeysen / waren mi verknagende 5 Fantaserende / was mi den vaeck betrapende Want vaeck is allen natueren verwinnende [C2v] So dat ick onrustelijc wat werde slapende Daer mi te droomen wat wert beghinnende Een droom so wonderlick / wert sijns versinnende
[p. 57]
10 My quam te voren in eenen visioene Dat wi ons alte neerstelijck moeyden Ick en twee vroukens van reynen doene Die boven ander in schoonheyt vloeyden In een cleyn scheepken ter zee waert roeyden 15 Daer niemant en was dan wi drie Craken / galeyen daer bi ons vloeyden En ander schepen een groote partye Wi hantierden daer alle melodye Deen van desen schoonen vrouwen 20 Was daer ick mijn hert toe had ghegeven En die ick minde op rechte trouwe Boven al anderen die nu leven Maer si die in mi dus is verheven Mint eenen anderen / op mi niet passende 25 Wat ic haer seyde / ten mocht niet cleven Dit wetende nochtans / mijn minne wert wassende En was druck op druck tassende Dander die mi hielt teender dewarie Vervulde vrou Venus wercken met caritaten 30 Si minde / mer het was der eerster contrarie Want dese mi minde boven maten Lijf en goet wilde si om mijnent wil laten Maer therte was te haer waerts niet gheresen Wat si mi seyde ten mocht nier baten 35 So dwanck mi die minne der eerster ghepresen Daer en mach doch mer een int herte wesen Doen wi daer waren vruecht beseffende Ende menich genuechlijc woordeken sayende Wert in die zee een onweder opheffende [C3r] 40 Een storm uuren noortoosten waeyende Ons schipken wert hellende draeyende Riemeloos / masteloos / noot meerder dooghen / Die vroukens werden roepende ende seer onpayende Ay lacen / daer moest ons vruecht verdrooghen 45 Want wi die doot saghen voor ons ooghen Dus hadden wy verloren scheeps gereeschepen Tschip ginck sonder roer voort Ick sachter verdrincken meer dan x schepen Die alle laghen in die zee versmoort
[p. 58]
50 Doen rieper een tot mi hoort maet hoort Tschip is verladen / om verlichten wilt dincken Ghy zijtter u drie / werpt deene over boort Oft anders sal tschip ende tvolc versincken Beter ist een dan al te verdrincken 55 Droeve was my van dien woorden te moede Maer die vrouwen en haddens niet verstaen Dat ic die schoone van vleesch ende van bloede Over boort sou werpen gaen Doen was ic met grooten twijfel bevaen 60 Der welcker ic doen soude des doots verdriet Maer die mi int herte hadde ghedaen En ic haer niet verstaghet bediet Oft ick die minde en si mi niet Hier op terstont natuere voechde 65 Ende seide / sout therte so sijn versteent Te drincken / die u oyt best ghenoechde Ende die ghi in liefde hebt minne verleent Boven anderen die leven int herte vereent Daer u haer schoonheyt heeft inne ghebracht 70 Ende haer die ghi oock niet en meent Te minnene noch niet in liefden acht 72 Te lijve te houden so sidy qualijc bedacht 82 Natuere daer teghen was arguerende [C3v] Verdrinct ghi u lief dat is groote onduecht So wert ghi te lande aresterende 85 Met eender die u niet en verhuecht 87 Dan sitty tusschen twee stoelen in dasschen Als ghi dan peyst om u eerste juecht Die ghi verdronct inder zee plasschen 90 So suldy u ooghen met tranen wasschen Verstandenisse wert daer op replicerende Verdrinctese die u in minnen heeft gecocht Als ghi te lande wert aresterende Dan hebdy een ander zijn lief thuys ghebrocht 95 Ende daer minne heeft gheknocht Sal bi u toedoen een ander ghebruycken Desen druck hebdi dan ghewrocht Dan denckende dat ghijse deet duycken Die u beminde / druck sal u ooghen luycken
[p. 59]
100 Verdrinc ick haer die mi int herte is cronende Ende behouse / die ick niet en ben behaghende So ben ic duecht met onduecht loonende Ende mijnen vrient met viantschap plagende Verdrinck ic haer die mi therte is toedraghende 105 Dwelck mi ongheluck dunct om siene Dan wert van mi alle vruecht verjaghende Want lief leedt te doene / is groote pijne Dan vlie ick dat honich / ende volghe den fenijne Verdrinck icse / die ick met herten minne 110 Alle amoreusen sullen mi verspouwen Segghende / ghi ginct u lief verdrincken Ende in dye watereren neder douwen Verdrinck icse die mi mint so sullen my schouwen Alle vrouwen die draghen een amoreus engien 115 Mi te minnen sal hen grouwen En oock van mi sullen si vlien [C4r] Elck duchtende / desgelijcx sal mi gheschien Dus staende met twijfel / en sorghen bewest Dacht in mi een wonderlijck versieren 120 Verdronck ic mi selven dat waer mi best So en verwijten mi gheen moordadighe manieren Neen nochtans wie sout schip bestieren Vrouwen weeren / is niet weert twee biesen Ja sonderlinghe / in schips regieren 125 Dus souden si beyde tlijf moeten verliesen Van twee quade moetment tbeste kiesen Ghelijc ii verckens opsteken haer borstelen Als si om vechten op malcanderen lijcken Desgelijcx verstandenis en natuere worstelen 130 In mi mer deen wil den anderen niet wijcken Met dien quam daer een zeebaer strijcken 132 Die na ons scheepken nam haren ganc 134 Dat ic deen werpen sou in swaters stranck 135 Recht eer ic werp / ic uut mijnen slaep ontspranck Doen ic ontspronghen was / en wert wackere Dacht ic wel hoe ic ghevaren was Dat ick gheploecht had Venus ackere En dattet niet dan fantasien en waren
[p. 60]
140 Doe docht ick / ic sout voort openbaren Ende den amoreusen overscrijven Biddende dat si die waerheyt wilden verclaren Die welcken van desen twee schoonen wijven 144 Met rechte te lijve soude moghen blijven 145 Ghi amoreusen int hof van minnen Gheeft daer op respons wilt u versinnen. ¶ Geprint Tantwerpen op die Camerpoort brugghe / inden schilt van Artoys / By die weduwe van Jacob van Liesveldt. Voor commentaar, zie Mak 1955, 365-371. De versnummering correspondeert met de daar uitgegeven tekst.
Bijlage 3.3: Handschrift Koning Het handschrift Brussel, KB, ii 270 was in de vorige eeuw in bezit van Jac. Koning. Boven de eerste twee gedichten die hierna worden uitgegeven, staan (resp. op f. 24r en 54v) opschriften die nu grotendeels zijn afgesneden en daardoor onleesbaar geworden (zie Jaarboek 1995-1996 p. 51 afb. 1). In de editie kunnen ze daarom niet worden weergegeven. Vermoedelijk bevatten ze de naam van de dichter. In alledrie de gedichten zijn de stokregels in de opeenvolgende strofen onderstreept, terwijl het begin van alle strofen is gemarkeerd door middel van een paragraafteken. De strofen zijn niet van elkaar gescheiden door witregels. In deze uitgave zijn wel witregels ingevoegd; onderstreping van de stokregels en de paragraaftekens zijn weggelaten. In O lievelicste jhesus zijn diverse losse woorden onderstreept, voornamelijk namen en abstracte begrippen. In de uitgave zijn deze onderstrepingen overgenomen. De afkorting ‘xps’ is hier opgelost als ‘Cristus’, al zijn er goede redenen om voor de vorm ‘Xpristus’ te kiezen, aangezien deze in de vijftiende eeuw in West-Vlaanderen zeer gebruikelijk is. In Als ic peinse zijn door de kopiist diverse correcties aangebracht. Zie hiervoor de aantekeningen bij de verzen 19 en 20, 44, 93, 96 en 97. Zie verder over dit gedicht, waarvan sterk van elkaar verschillende versies bestaan, F. Van Vinckenroye, ‘Onbekende gedichten van Anthonis de Roovere?’, in: Spiegel der Letteren 4 (1960), p. 1-23.
[p. 61]
[Cl: auteur onbekend. f. 24r-v] An al dat mijn zin gronden can1 Die weerdich zij mans name Moet ghelaet toghen als een man3 Om oorboor spien en vrame4 5 Corrupcie stellen inden ban5 Zijn huus bevreet voor blame6 Tgroeyen dwelke god in hem wan7 Dat hijt toot duechden rame8 Wijsheit moet hij hebben dan 10 Gherechtich haer volghende an10 Die gode es zeere bequame11 Voort eere / vreese / en scame Staerc met ghetempercheden vry13 Daer claerlic of haut zulke fame14 15 Dats dien mans name werdich zij Ghelove / hope / ende caritate Die moeten in hem wonen claer Ouffenende naer dat hij es van state18 Hem hebbende ghelijc zijn wederpaer19 20 Hem voughende puer up redene mate20 Al zijn bedrijf tzij verre of naer21 Warachtich paysivel tzij vrouch of late22 Een loen daert zijn moer zonder vaer23
[p. 62]
Zijn woort een zeghel tzij scade of bate24 25 Een lam in huus een hels up strate Duecht minnen en hebben al quaet ommaer [24v]26 Gheen huwelic breken duer licht no zwaer Hoofsch coel verbeidich tzij verre of bij28 Dies hem dus voucht niet wanckelbaer29 30 Dats die mans name werdich zij Gode voor al met herten minnen Vrauwen prijs altijt vermeeren32 Keeren dies haer eere mochte dinnen33 Haers roerende. duechdelic in eeren34 35 Niet zonder wijs voorsien beghinnen35 Ende altoos vroom. om onrecht keeren36 Met trauwen zinen prinche verzinnen37 Ter doodt. gods lachter helpen weeren38 Den viandt de weerelt ende tvleesch verwinnen39 40 Buten sterven. ende leven binnen Ende voor de doot. hier sterven leeren Teewighe voor tidelike begheeren Tlichame kennen der eerden spy43 Ende datten de wormen zullen verteeren 45 Zulc mans name weerdich zij Prince ic zoude wel durren zweeren Naer tplompe verstaen dat es in my Datmen vele vindens zoude ontbeeren48 Die dus mans name weerdich zij notate bene
[p. 63]
[B3: Anthonis de Roovere. f. 54v-56r] O lievelicste jhesus ende de goedertierste De verdraghelicste. ende de ghescoffierste2 Maertelare daer ye tonghe of sprac3 In smerten ontfaende donghemanierste4 5 Sturtende voor ons de hooghste de dierste Ende weertste balseme. an tcrucen dac6 Lof huwer dood. ende dbitterste ghesmac7 Water ende bloed. uut huwer zijden lac8 Soo alle leeraers wel bewisen9 10 Lof uws verrisens. daer al tghemac10 Tgheloove in sluudt. twelc ons ghebrac11 Dus moeten u alle tonghen prisen12 Sevene manieren van lieden verrisen13 Gheestelic met hu te paesschen ghepresen14 15 Dies biddic u. wilt zoo mijn ziele spisen Dattic doch een van dien mach wesen Eerst wie zoo leeft in deertsche plouginghe17 Dat in zijn consciencie gheen wrouginghe En zij beseven van doodliken zonden19 20 Scriftuere orcondet na onser vervouginghe20 Want zij met eender zoeter ghenouginghe21 Cristum uuten grave verresen vonden Dwelc hem de inghel heeft ontbonden23 Dien zij up tgraf ten zelven stonden
[p. 64]
25 Saghen die zeidem hij en es hier niet Hij es verresen wilr dit orconden Uut allen noden. gaet voort vermonden27 Sinen discipelen want hijt ghebiedt O god hoe wel waer my ghesciedt29 30 Waren my mijn zonden af ghelesen30 Met huwer ghenaden zoo op my ziet31 Dat ic doch een van dien mach wesen [55r] Die met berauwe zijn beweenende Huer zonden. ende die afdoende zijn meenende34 35 Ghelijc van Cristus grave den steen AJzoo moeten wij ons zijn vercleenende36 Den steen van zonden puurlic reenende37 Vanden grave onser consciencie cleen38 Met bitterheden om onse zonden gheween39/40 40 Bij marien magdaleenen reen Die zalve van tranen cristum cochte41 Want zine zeer minde alzoot wel scheen Dies zij begracijt was alleen43 Naest haer die hem ter werelt brochte 45 Och oftic zoo beweenen mochte45/46 Mijn zonden. zoo waric wel ghenesen Ic biddu vader met innigghen ghedochte Dattic doch een van dien mach wesen Wie ooc van herten wort ootmoedich 50 Bij dat cristus ootmoedich bebloedich50
[p. 65]
Quam tzinen discipelen beslotenre dueren Aldus zulwij dan zijn voorspoedich52 Met marien salome in minnen gloedich53 Die zalve brochte van groter kueren54 55 Dats devocie hebben tallen hueren55 Op cristus passie ende daer in trueren Bitterlic om namaels tzoete ghewinnen Deze zalve en machmen niet bet pueren Mirre, wieroec. mergh van zoeter gueren 60 Soccoersende vaste ons crancke zinnen60 Die dus verrisen zij zijn van binnen61/62 Duerscoten met overgaende pesen Helpt my weerde cueninc der seraphinnen Dattic doch een van dien mach wesen [55v] 65 O ziele dit hoghe bestieren vaedt65 Want wie dat hem corregieren laedt66 Van zijnder mesdaet verrijst ooc gheestelic Excempel der scriftueren antieren raet68 Dus cristus die vul zoeter manieren gaet 70 Sijnder herten wonde vertooghde feestelic Thomase die met zinne vulleestelic71 Tgheloove ontfinc vulmaect en keestelic72 Segghende ghij zijt mijn god mijn heere Dus dan en zulwij niet zijn orreestelic74 75 Wanneer men ons stelt met woorden tempeestelic75 Maer lident ghedoochsaem tallen keere O god helpt my doch dat ic leere
[p. 66]
De bezyen van desen wijngaerde lesen78 Ende gheeft my gracie ic bids u zeere 80 Dat ic doch een van dien mach wesen Die zoetheit smaken in cristus lijden81 Ende daer inne verhueghen ende verbliden Die hebben een zalich verrisen voren83 Want cristus naer zijns verrisens tijden 85 Quam eten vriendelic zonder vermiden85 Met zinen jongheren uutvercoren Ooc me die gheerne haer zouden verstoren87 Ende dickent den priester die laten hooren Haer mesdaet met goeder berauwenesse 90 Dese verrisen als nieuwe gheboren Ende zullen hier na met gracien versmoren91 Int badt zijns bloets bedauwenesse92 Dat wij vulstaen in goeder betrauwenesse93 Datti zinen dissipelen tooghde om wel gheven94 95 Dus helpt my vader zonder verflauwenesse95 Dat ic doch een van dien mach wesen [56r] Lof zijns verrisens diedt al verblijdt heeft97 Dat kersten in de weerelt wijt leeft Daer daude vaders na hoopten langhe99 100 Lof paeschlam dat zoo groot proffijt gheeft In huwen verrisene ons jolijt cleeft101 Vulmaect in desen nieuwen zanghe Doet my verrisen uut desen bedwanghe103 Heer god ende in hu oordeel stranghe104
[p. 67]
105 Tooght my huwe wonden ghenadelic daer Dattic ontga der helscher slanghe Ende men my in abrahams scoot ontfanghe Verrisende int eeuwich ghestadelic jaer108 Den lemmer es groot beladelic zwaer109 110 Doet my verrisen nu uut desen Huwe glorie es onversadelic claer Dat ic doch een van dien mach wesen [B4: Anthonis de Roovere. f. 64r-65v] Als ic peinse om des tijts onlancheit1 Ende ic ghevoele der natueren crancheit2 Aenziende wat wij brochten ende wij draghen Als ic duchte der pinen der hellen bedwancheit4 5 Ende ic dan vreese des oordeels strancheit5 Ende ic vinde dat de zonden den mensche plagen6 Als ic minen tijt verloren zie / mach ic wel clagen Als ic peinse wat ic werde als tlijf vergaet8 Als conscientie mijn herte comt binnen cnaghen9 10 So mach ic wel weenen voor mine mesdaet Twij diendic u weerelt venineghe beeste Ydel glorie heeft my binnen haren foreeste Verblent dus ben ic verdoolt mesgaen13 Van allen zondaeren ben ic de meeste 15 Dus legghic ghevallen so zwaer van geeste Sonder hulpe can ic niet up ghestaen
[p. 68]
Hoe sal ic mijn ooghen dan durren slaen17 Te gode wert om troest of toeverlaet Jeghen m zonden cume eens wel ghedaen19/20 19 20 Dus mach ic wel weenen voor mine mesdaet Waer waest dat ic dode ter eerden dede Waer tooghdic den dorsteghen ontfaermichede22 Met drancke. waer hebbic den hongheren ghespijst Waer lostic ghevanghene. waer es de stede [64v]24 25 Daer ic naecte cleedde of ziecke mede Visenteerde. waer hebbic den dolenden bewijst26 26/27 Juuste. of ghetoocht daer duecht uut rijst Den onghetroesten ghegheven comfort of raet Ach niewers dies my mijn leven afgrijst29 30 Dus mach ic wel weenen voor mine mesdaet Wee den oeghen begherende alle eertsche dinghen Wee den zinnen diet met begheerten ontfinghen Wee den nuese die jonstelic heeft gheroken33 Wee handen die tasten wee voeten die ginghen 35 Wee vrien wille quaet om bedwinghen35 Twerr al op mijn aerme ziele ghewroken Wee tonghe die zondelic heeft ghesproken Wee den hoeren die tonghelijc thoeren ontfaet38 Wee smakeghe ghi hebbet tghebot ghebroken 40 Dus mach ic wel weenen voor mine mesdaet Mids ghiericheden liepic in sviants drec Oec wasic traech nidich gulsich vrec Vul luxurien met stinckender hoverdien Noit te vullen belijdende mijn zondich ghebreck44
[p. 69]
45 Penitencie versmaet dus ligghic in strec45 Als ballinc uuter glorien heerscapie Vul corupcie voor gode stinkende als i prie47 Door wondelic hebbic mijn ziele begaet48 Zoe en es niet waerdich tanscauwene gods tresorie49 50 Dus mach ic wel weenen vor mine mesdaet [65r] Als redene verstannesse en consciencie51 Van allen minen werken geven sentencie52 So jugieric mi zelven vermalendijt Maer hope ende ghelove in mijn presencie 55 Als advocate dan hebbende audiencie55 My segghende god met den sondaere lijt Welken troest alle wanhope tonder strijt57 Want ontfaermicheit den beker der sonden dwaet58 Maer consciencie en hoeft haer niet ghequijt 60 Dus mach ic wel weenen voor mine mesdaet Ic en vinde in my selven gheen excusacie Ic en moet ter eewegher condempnacie62 Maer hope die staet my bij ter noot Die my seit maect gheen desperacie64 65 Want gods ontfaermicheit es een gracie Op zondaeren dalende uut tsvaders scoot Dat noyt ter weerelt was sondaere so groot Die hem bekeerde hij en vant aflaet68 Maer nochtan vreesic de eeweghe doot 70 Dus mach ic wel weenen voor mine mesdaet Vermuert hu herte zidi van steene71 Sent tranen ten ooghen ende zijt in weene
[p. 70]
Roupt tonghe ghenade god saldi horen Bidt voor my moeder ende maghet reene 75 Bidt voor my santen ende santinnen ghemeene Bidt voor my maertelaers ende confessoren [65 v] Bidt voor my al themelsch heir vercoren77 Bidt voor my gods inghelen al bem ic quaet78 Och heere zuldy my laten verloren79 80 So mach ic wel weenen voor mine mesdaet O Maria zijt mijn advocate Al comet twoort uut i sondeghen vate82 Sent gracie dat ic my mach reynen binnen83 Toocht an my u moederlike caritate84 85 Al commic heere inden wijngaert te late Laet my doch huere als deerste winnen86 Ach commic te vespertijt om beginnen87 Ic biddu dat ghij my niet of en slaet88 Vliet weerelt ic hebbe u ghedient uut minnen 90 Dus mach ic wel weenen voor mine mesdaet O moghentheit des vaders zonder cesseren O wijsheit des zoons o eewich regneren O goedertierheit des helichs gheests regent93 Die mijn ziele naer hu wildet figureren 95 Om dat zij te zamen zauden conquesteren En vercieren die glorie die es zonder hent96 Ontfermt mijns heere die ziende es blent97 Ende elken die dit dicht leest alsoot staet En verleent my gracie eer tleven ghescent es99 100 Dat ic in tijts beweene mine mesdaet nota

[p. 71]
Bijlage 3.4: Handschrift Jan van Stijevoort Het handschrift Berlijn, SPK, ms. germ. 4^o 651 dateert uit 1524 en is in Utrecht gekopieerd door de priester Jan van Stijevoort. Vrijwel alle gedichten in het handschrift hebben een dubbel opschrift: na Refereyn en een witregel volgt de stokregel van het betreffende refrein. In het handschrift beginnen de oneven verzen veelal met een kapitaal, terwijl de even verzen in onderkast beginnen. In de editie beginnen alle verzen met een kapitaal. De weergave van de slotstrofe in deze editie wijkt af van de weergave in het handschrift. Daar is het acrostichon niet gemarkeerd en dus slecht herkenbaar. Hier wordt het acrostichon zo weergegeven dat het in een oogopslag zichtbaar is. [B2: Anthonis de Roovere. f. 152v-157v] Refereyn Loff ghebenedide Jesus van nazarene O gloriose name groot onendelick1 Voer wien dat bevende is al die helsche cracht [153r] Daer der menschen sinnen in scouwen blindelick3 Ende daer dewighe glorie meest op acht4 5 Weest verghevende my arme sondige dracht5 Dat ick uwen heylighen name derf bestaen6 De welcke also moghende syt inder macht Dat ghij hemel ende erde moecht doen vergaen Mer warachtighe scrifture doet mij vermaen 10 U soete ghenade is sonder gronden10 Dus bescaemdelic noemick u als onderdaen Wien dat benedictie doen allen monden12 Sulcken naem van crachten en was nije gevonden13
[p. 72]
Dies segick mit monde / mit herten ghemeene14 15 Lof ghebenedide Jhesus van nazarene Uwen name vader is also moeghende Dat hy der hellen begryp te boven vliet17 Die drievoudicheyt isser in verhoeghende18 Alle heylighen en vonden noyt werders ijet19 20 Der philozophen boycken en haddens niet20 Dus was haer leringhe bedriechelick al21 Der joden sermonen en wistens niet een riet22 Dus bliven sy verganckelick groot en smal Die visioenen alder propheten ghetal24 25 En hadden te vollen niet uwen soeten name Voert salomons boyken hoe suver tgescal26 Sy en vonden nye uwen name bequame [153v] Ende alle der scryvers historien eersame En vondens nije want hy is veel te crachtich 30 Lot jesus verlosser behoeder almachtich Ghelyc die sterre haer voer die sonne vertrect31 Die Lucifer heet aen tchirkels graet32 Ghelyc die donckerhede haer voer tlicht verwect33 Ghelyc die knape synen coninck voer gaet 35 Ghelyc die figuere voer die waerheyt staet35 Soe hebic gevonden nu Jesussen drie U soe wel figurerende myn toeverlaet37 Voer wien dat bugende is mynder sielen knije Mer hoe wonderlic wonder dat ije gheschije39 40 Byden drie Jesussen inden tyden voerleden
[p. 73]
In comparatien en ist nauwe een bije41/42 Bij u woert gheduerende in ewicheden Die cracht uws naems heeft tonder ghetreden Des duvels gevanghenisse by macht alleene 45 Lof gebenedide Jesus van nazareene Den eerste Jesus name vol scoons exempels Diemen heet Josue / uwer macht figure47-50 Dan Jesus Josedech hooch priesters des tempels Uwer gherechticheyt betekenende puere [154r] 50 Dan Jesus Sydrach uwer wysheyt natuere Want ecclesiasticus heeft u ghescreven Mer hemelsche name dat lydic al duere52 Die figuere en can gheen salicheyt gheven Uwen name doet alle vianden beven 55 Hi vernijeut die herten hy ververst die crachten Hij vergadert de poorsters / hi is troost beseven56 Ende soetheijt in alle salighe ghedachten O Jesu op niemande en wilick achten Dan op u die ewelick blyft warachtich 60 Lof Jesus verlosser behouder almachtich Ontsprekelijke name lanc sonder lancheyt Inder diepheit des vaders herte ghesticht U moghentheyt versterct al onse crancheijt63 U wyshede al ons donckerheyt verlicht 65 U gratie al onse quaetheyt swicht65 U victorie al onse cattivicheyt claert66 Wiens gloriose minlick aenghesicht Die ewighe blijscap ons openbaert Die joden vielen doer uwen name vermaert69
[p. 74]
70 Die dode verresen die siecken genasen Crepel / doof / blint / stom / dul / hoe seer beswaert71 Uwen adem conde hen ghesontheyt in blasen [154v] In siele / in lyve / wy brosche ghelasen73 Segghen u mitter saligher magdalene 75 Lof ghebenedide Jesus van nazarene Wel is uwen naeme die ghebenedytste Eerst ghevonden byder heyligher triniteyt77 Als maria worden was dalder blytste Heeft haer denghel uwen soeten naem gheseyt 80 Ende sy heeft hem voert minlyken uut gespreijt Inder hogher besnydenissen sacrament Aldus heeft die vader der ewicheijt Eerst uut ghegeven makende bekent83 Dinghel heeft der werlt ghebrocht present 85 De moeder beslootse int heylich besnyden Noyt name in gracien / soe excellent Hy is mynder sielen / een ewich verblyden Goedertieren den eyschende tallen tyden88 Vercoelen in allen temptacien smachtich89 90 Loff Jesus verlosser behouder almachtich O godlijke olijve suver ende soete Die de wonden der sondaren ghenesen muecht Die de penitentem syt sachte als boete93 Ende claerheyt int donckere / den droeven vruecht 95 Die den ootmoydighen mit kennisse verhuecht [155r] Ende den perfecten geeft experientie96 Die ghebrukenisse vander ewigher vruecht97 Wel issmen u sculdich reverentie98 Int berou is uwer ghenaden presentie
[p. 75]
100 Ende inder temptatie uwe victorie100 In die meditatie tsverstaents intentie101 Inde oratie smake der glorie Ende al hevet blyscap in syn memorie103 By uwen name / want soeter noyt gheene 105 Loff ghebenedide Jesus van nazarene Uwen machtighen name is soe seer begheerlick Hy uuttrect tsondaers begherten tot duechden107 Hy is ghenoechelick geestelick en werlick Den penitenten vergeeft hy mit vruechden109 110 Hij is wonderlick mede want noijt en verhuechden110 Die contemplative / so seer als in u Hi is eerlic vader / als juecht der juechden Want alle geesten des hemels ije ende nu113 En worden nemmermeer van u te lovene scu114 115 Want in u sy salighe begheerten smaken Uwen hoghen name verwermt der sielen gru116 Alle dorstighe condi ghetempert maken117 U geestelyke inghietinghe doet blaken118 Die ziele in soethede rysenden drachtich 120 Loff Jesus verlosser behouder almachtich [155v] Lof opperste naem hoghe verleeninghe121 Overvlietinghe van jubilacien wijt Die de viericheyt / der saligher meninghe123 Vetticheyt van devocien ghevende syt 125 Ghij voet soetheyt van consolacien altyt Gracie van kennisse die inwaert ryse Ende godlyke verlichtinghe ghebenedijt
[p. 76]
Een voetsel vander ewigher spijse Vrede uwen name / op aerde bewijse129 130 Ende glorie / inden hemel gheduerende Verlossinghe uut den verlorenen yse131 Die dooden een ewich leven ghebuerende132 O vader vergeeft my / dat ic bin puerende133 Soe diepe wiens herte is lacen van steene 135 Loff ghebenedide Jesus van nazarene Den hemel verwondert seer ontsprekelick136 By uwer glorien ende jubilacien Aertryck / valt int verstant ghebrekelick138 By uwer teghenwordigher gracien 140 Geheel verwondert / al die helsche nacie By uwer gherechtigher justicie groot Dus en is tyt / stede / wijle / noch spacie142 Ten heeft in u verwonderen sonder ghenoot143 Voert in alle staten die god ije gheboot144 145 Behoortmen desen heylighen name te eerene [156r] Ende in alle steden ende tyden dats bloot Ende in alle wercken haer lof te vermeerene147 O werde vader pijnt mij doch dit te leerene148 Want in duechden en was ick nye vernachtich149 150 Loff jesus verlosser / behoeder almachtich O Jesus uwen name heeft groten merc / an151 Want die glorioeshede en mach niemant vaten152 This den name vanden alder wijsten werckman Goedertierenste biscop in sonden verlaten154
[p. 77]
155 This die rechtverdichste rechter boven maten Ten ordele / daert al sal bestaen te bevene156 This den name des coninx boven allen staten Almoeghenste om elcken loon te ghevene158 Jesus vol gracien / name verhevene159-162 160 Nazarenus / bloyende juecht hantierende160 Rex vol van caritaten te ewighen levene Judeorum gode glorificierende162 Noyt coninck en was / en sal / noch is regierende Hebbende uwes tytels der specien eene164 165 Loff ghebenedide Jesus van nazareene In hebreeusche is Jesus u name puere Ende in griexse soeter soet van verhale167 In lathijne / salvator hoochste natuere168 Ende verlosser in onser ghemeenre tale [156v] 170 Och this wel recht dat ic my nu neder dale170 Plat streckende / voort wenende ten voeten dijn Die int generale ende int speciale172 Ende oec altemale / alleene wout syn173 Die behouder vander ermer zielen mijn 175 Mit sulcken drucke / ende smerte onnaerdich175 Stervende in sulcke bittere scoffirich ghepijn176 Ic en bints niet eens te vermondene werdich177 Doch hebbe tleven van glorien rechtverdich By uwer confuselyker door onsachtich179 180 Lof Jesus behouder verlosser almachtich
[p. 78]
Elc devoot herte mit reverencien181 Ghebenedijt uwen name om loofs verstijven182 Ghi hielt de weduwen in continencien183 Hij dede den maechdekens suver blijven 185 Hy dede den confessoren bedrijven Scerpe abstinencie bidden en lesen186 Hy dede den martelaren al ontlijven187 Hy dede den gehuden gherechtich wesen188 Alle der enghelen choren verblyden in desen189 189 190 Darchangelen en bootscapen gheen meerder mare190 Hi is boven virtuten / miraculen ghepresen191 Der potestaten macht buycht al voer haer [157r]192 Der principaten hoocheijt / looft openbaer Der dominacien licht / hoet hy van weene194 195 Lof ghebenedide Jesus van nazarene De thronen daer oeck die godlyke jonsten Duerwonnest en moghe uws loofs versaden197 Die cherubinnen vol hemelscher consten Onendelick in uwer glorien waden199 200 De cheraphinnen die vierlick braden200 Inder godlyker caritaten en minnen Singhen ghedurich lof Jesus vol ghenaden202 Ghesontmaker alder quelende sinnen203 Ende maria trooster alder troosterinnen
[p. 79]
205 Looft hertelick / uwen name vercoren Wies menschelyke borsten om ons ghewinnen206 Die godlike lippen soechde hier voren Dies alle menschen wel moghen orboren208 Dies hemel en aerde u seyt bedachtich209 210 Lof Jesus verlosser behouder almachtich Prinche O minlyke jesus hier mede een oorlof Die soethede syt boven allen roken212 Neemt mynder crancheden genadich restoor of213/214 Hebick te vele of te luttel ghesproken 215 Voert Recommendeer ic u hier in beloken215 215-217 Hem die Ootmoedelic dit lof sal spreken [157v] Ende Onghecorrumpeert laet ende onghebroken217 Wilt Vierich in uwer minnen ontsteken218 Alsoot Es ende claerlick heeft ghebleken219ev. 220 Aenden Reynen Ignacius u heylich sant In wiens Edel herte puer onbesweken221 Mit fynen gouden letteren men Jesus vant Ja in welc stuxken gescerft o precioes brant223 Geeft my ootmoedicheyt my kennende cleene 225 Loff ghebenedide jesus van nazareene225

[p. 80]
Bijlage 3.5: Handschrift Jan Michiels Handschrift Den Haag, KB, 71 E 57 is omstreeks 1600 te Brussel geschreven door Jan Michiels. In een later stadium heeft hij correcties aangebracht. Deze correcties zijn in de editie verantwoord. In Soe wie hem selven zijn er correcties in de verzen 9, 10, 34, 37, 41, 69 en na 72; in Hy die sonder beghin in de verzen 11, 13, 26, 30, 41, 46, 50, 72 en 75; in Ten esgheen swyn in de verzen 11, 27 en 58. In Soe wie hem selven en in Hy die sonder beghin heeft de kopiist Godt, Godts etcetera met een kapitaal geschreven, behalve in de verzen Soe wie hem selven 5, 11, 31-35 en 51 en Hy die sonder beghin 12 en 25. In de editie is in al deze gevallen een kapitaal gebruikt. [C5: Petrus Maes. f. 123v-124v] Refereyn Soe wie hem selven wel kennen sal Die moet ten iersten Godt leeren kinnen Want Godt leeren kennen boven al Dat es eenen toeganck der minnen 5 Gelyck Godts vreese is ter herten binnen Beghinsele van alle wysheyt verheven Wie Godt leert kennen mach kennisse winnen Synsselffs / dit vindick claerlyck bescreven8 Uuyt Gode wordt ons alle kennisse gegeven [124r]9 10 Ende wie hem selven kendt houdt Godts gebot10 Kent u selven dan deur een Goddelyck leven11 Och kent u selven soo kent u Godt Kent u selven want sulken kennisse Doet oytmoedicheyt en vreese Godts groeyen 15 Ombekentheyt onsselffs dats een schennisse Die veel stinckende hoverdyen doet bloeyen16 Ombekensaemheyt Godts doet in elcken vloeyen17 Die vermaledyde desperatie
[p. 81]
O mensche en laet u dan nyet vernoeyen19 20 U selven te kennen in elcker spatie Kent u selven tes een groote gratie Kent u selven ghy cryght der vreughden lot22 Kendt u selven arme sondighe natie23 Kent u selven soe kendt u Godt 25 Kendt Godts hoocheyt kent u selffs onweerdicheyt. Kent u leven kent u doots certeynicheyt26 Kent Godts oytmoedicheyt kent u hoverdicheyt Kent Godts heylicheyt kent u vileynicheyt Kent Godts deught kent u selffs onreynicheyt 30 Kent Godts lieffde kent u selffs leetheyt30 Kent Godts mogentheyt kent u selffs cleynicheyt31 Kent Godts sachtmoedicheyt kent u selffs wreetheyt Kent Godts wijsheyt kent u sotte breetheyt33 Kent Godts ontfermherticheyt houdt syn gebot34 35 Kendt Godts rechrverdicheyt kent u ombescheetheyt35 Och kent u selven soe kendt u Godt Wildij gekent syn ter tafelen ons heeren37 Kent v een beeste wien broot gebrack Kent v seluen altyt onnut / met eeren39 40 Den heere tontfaen onder u dack Kent uwen sterffelijcken brooschen sack [124v]41 Die minste altoos waer dat ghy syt Kent u soe die verloren sone sprack Misdadich / heyst genade sonder respyt44 45 Kent toch uwen verloren tyt45 Loopt om te syne int hoochste slot46
[p. 82]
Kent u catyvicheyt ter werelt wyt47 Kent u selven soo kent u Godt Kent u selven erm eertsche wormkens 50 Kent u selven van slyme gewrocht50 Kent u selven Godts belde Godts vormkens51 Kent u selven soe sydy wel bedocht52 Kent u selven een dierbaer peerle gecocht Daer dopperste coopman om gaff al tsyne54 55 Kent u selven schaepken weder gebrocht Dat verloren was inde wilde woestyne Kent u selven een broossche mijne57 Heden vast staende morghen verrot58 Kent u selven en vreest deeuwige pijne 60 Kent u selven soo kent u Godt Prince pynt geerfft te syne int paradys61 En doet u bruylofts cleederen aene Tes noot leef als die maeghdekens wys63 Reyn olie in u lampen te ontfaene 65 Vreest u voor dbyl tis geheven te slaene Stort uuyt u droesseme vaet nyeuwen dranck Maeckt u rekeninghe voorden heere te gaene67 Aerbeyt om loone sulck werck sulck danck68 Elck pyne hem te gaene den rechten ganck69 70 Slaept nyet wacht u voorden dieff int cot Kent u gebreken liever corts dan lanck71 Och kent u selven soe kent u Godt / finis per Rooverena 72
[p. 83]
[A57: Anthonis de Roovere. f. 157r-158r] Refereyn+ Hy die sonder beghin van allet beghinnen Es oirspronck wortel en fondament Mach wel weerdich syn om te beminnen Hy gheeft troost vreught ende blyschap sonder ent 5 Wie hem mindt rycke arm dooff of blendt Daer en slaet nyemant van trooste swycke Hy es den vasten hoecksteen van tfirmament Noyt in lieffden gevonden zyns gelycke De lieffde bracht Godt op aertrycke 10 Om boeten dongehoorsaemheyt syns gebots Wyen sullen wy dan minnen broosch van slycke11 Dan Godt in des werelts wycke Want tis al verganckelyck sonder de lieffde Goidts13 Merct wat weerlycke minnaers voertyts verworven 15 Merct wat Eneas Dido Jacob ende Rachel gewonnen Philis ende Silla die beyde van minne storven Pasyfe die dochter was vander sonnen Paris tot Helena vurich doirronnen Floris tot Blancefleur edelyck besneden 20 Wat dede Medea Jasons lieffde begonnen Genoechte werck en loon eest nyet al leden Waer mogen wy der minnen tyt bat besteden Dan in Godt want die werelt es vol spots Salighe minnaers leven eeuwelyck in vreden 25 Dus mindt int hoochste laet varen beneden Want tis al verganckelyck sonder die lieffde Godts [157v] Waer syn ons voorders Adam en dandere Waer es Salomons wysheyt en Sampsons cracht Waer es de mogende coninck Alexander 30 Waer es Neros quaetheyt ovaerdige dracht30 Waer es coninck Cyrus ryckeyt hooge geacht Waer es Architofel die lichste man beseven
[p. 84]
Waer is Virgilius conste tis al ick sacht Waer es Mathusalems langhe leven 35 Waer es Symon Magus toverye bleven Waer es Absolons schoonheyt waer es dwyff Loths Al wech / zy hebben ons heel begeven Dus macht voerwaer wel syn gescreven Tis al verganckelyck sonder de lieffde Godts 40 Waer es Nyeneve berecht my dat Wyens grootheyt en waer nyet te scryven lichte41 Waer es Carthago die stercke stadt Waer es van Jerusalem doude gestichte Waer es Troyen schoon int gesichte 45 Sterck gefondeert schynende onwyckelyck Waer es Ilyons palleys van schoon gedichte46 Waer es Colosus statua groot van gewichte47 Waer es Babilonien schoon en ryckelyck Waer es Babel der torre gemacht practyckelyck 50 Daer der werckluyden meynen gaff luttel beschots50 Och tes al wech dus eest dan blyckelyck Tis al verganckelyck sonder die lieffde Godts Al dat hier is inde wyde werelt Hoe schoonen steden hoe stercken casteelen 55 Schoon huysen schoon cleeren hoe schoon beperelt Ruighen baggen en goude juweelen56 Waranden rozieren en schoon prieelen [158r] Eere glorie ende hoocheyt van namen Venus omhelsen Bacchus morseelen59 60 Schoon mans schoon vrouwen haer schoon lichamen Van die nu zyn of dyer oyt quamen En al dat inde werelt es vol ramodts62 In eenen per dominum alte samen63
[p. 85]
Tes al verganckelyck sonder die lieffde Godts64 Prince 65 Tvergaet al nat drooghe gruen ryp cout en heet Jaer maent weke dach tyt ende ure Ecclesiasticus scryffter aff bescheet Oijck bewyset exempel en figuere Hoe dierbaren boom fruyt suet of suere 70 Diamant carbonckel saphir oft corael Het vergaet al hoe schoon oft hoe puere Gout silver tin loot ijser en metael72 De schoonheyt vergaet tvarieert van coleure Hoe stercke substantie jae yser en stael 75 Eest const dicht sanck spel binnen oft buyten slots75 Tcompt al ten eynde en dats myn verhael 78 Tes al verganckelyck sonder de lieffde Godts finis [157bisr] Anderen prince 79 Men seyt tes leden dat voortyts was 80 Dat es dat compt dat sal oyck lyen Maer Godts lieffde blyfft altyt in eenen pas Synen dieneers tot een ongrondich verblyen Antechrists persecutie in toecomende tyen Hoe groot hoe fel tsal al cesseren 85 Maer die zyn ziele wil bevryen Die moet hem in Godts lieffde fonderen Want Lucifer en de zyne sachmen faelgeren Als zy Godts lieffde lieten arm sots Dus in hemel in eerde dits myn termineren 90 Tes al verganckelyck sonder de lieffde Godts finis
[p. 86]
[C8: auteur onbekend. f. 159r-v] Ten es gheen swyn sonder knorren Ten es gheen clappaert sonder spreken2 Ten es gheen mensche sonder verporren3 Ten es gheen biertap sonder leken 5 Ten es gheen frisch dansser sonder queken5 Ten es gheen swygher sonder helen6 Ten es gheen schalck sonder loose treken7 Ten es gheen dieff sonder stelen Ten es gheen siecte sonder quelen9 10 Ten es gheen vogel sonder vlieghen Ten es gheen lustich geselschap sonder spelen11 Ten es gheen ontsweren sonder bedrieghen12 Ten es gheen logenaer sonder lieghen Ten es gheen gheen brouwer sonder draff14 15 Ten es gheen coren sonder caff Ten es gheen mensche sonder gebreck Ten es gheen luyaert sonder dralen Ten es gheen voerwaerde sonder bespreck18 Ten es gheen quitantie sonder betalen 20 Ten es gheen trecken sonder halen Ten es gheen vroom vechter sonder moet21 Ten es gheen backer sonder palen22 Ten es gheen straetgangher sonder voet23 Ten es gheen coe sonder roet24 25 Ten es gheen schaep sonder blaten Ten es gheen ebbe sonder vloet Ten es gheen gramschap sonder veeten27
[p. 87]
Ten es gheen bevelen sonder heeten Ten es gheen kerckhoff sonder graff 30 Ten es gheen coren sonder caff [159v] Ten es gheen minne sonder jonste Ten es gheen pensmerct sonder stofferinghe32 Ten es gheen abelheyt sonder conste33 Ten es gheen schole sonder studeringhe 35 Ten es gheen wonder sonder abuseringhe35 Ten es gheen coeckoeck sonder pluymen36 Ten es gheen boerde sonder reguleringe37 [........]38 Ten es gheen goet bier sonder schuymen 40 Ten es gheen verdrincken sonder versmoren40 Ten es gheen vluchten sonder ruymen41 Ten es gheen goet man sonder ooren Ten es gheen peerdtdwingher sonder sporen Ten es gheen goet springer sonder staff 45 Ten es gheen coren sonder caff Prince Prince al de werelt heeft gebreck inne Tsy oudt oft jonck arm oft rycke Eenighe zyn ruyt en plomp van sinne48 Andere syn vol van list ende practycke 50 Sommige syn alzoet claer blycke Luy en ledich traech en laff51 52 Ten es gheen coren sonder caff finis

[p. 88]
Bijlage 3.6: Handschrift Douai BM 1110 Handschrift Douai, BM, 1110 bevat de Excellente cronike van Vlaenderen en is tussen 1485 en 1490 geschreven door Jacob van Male te Sluis en Brugge. De tekst van de kroniek wordt op diverse plaatsen onderbroken met korte gedichten die door de kopiist zijn toegevoegd. Een daarvan is een strofe uit een refrein van De Roovere. [A62: Anthonis de Roovere. f. 94va] Alle dijnc es den mensche commere Met grooten screyene wij up ghevoet zijn Met screyene een cort tijt zijn wij hier ommere Met screyene moeten wij van hier ghespoet zijn Dan moer onse aerme ezel ghevoet sijn Nu slapen nu waken nu eten nu drincken Nu hitte nu coude. nu wel ghemoet zijn Nu qualic in thende dood ende stincken Eist dat wij dan van weldoene mincken Wee wee so wort onse eeweghe amende Noch broeders wilt hier by daghe up dincken Overpeinsende / eer dat de nacht u scende Ghenouchte der weerelr es druc in thende	() Met dank aan Dirk Coigneau en Dirk Geirnaert die met hun op- en aanmerkingen een belangrijke bijdrage hebben geleverd aan de edirie en het commentaar. (1) F. van Vinckenroye, ‘Onbekende gedichten van Anthonis de Roovere?’, in Spiegel der Letteren* 4 (1960), 1-23. (2) B.H. Erné, ‘Kleinigheden uit de refreinbundel van Van Styevoort (2)’, in: De Nieuwe Taalgids 70 (1977), 459-461. 2 gheestich geestrijk 3 carnation jaardicht, chronogram 4-5 Het eerste deel van dit chronogram wordt gevormd door her devies van Anthonis de Roovere: ‘Den vois hoort eer an’ dat op zichzelf een anagram van de naam van de dichter is. De kapitalen in her chronogram (m.u.v. de A en de D's) vormen het jaartal van De Rooveres overlijden, waarbij de Y als I geldr: MCCCCLXVVVIIIIIII (=1482) 15 op ghespent opgeslagen (vgl. spende voorraad) 16 noyt ooit 17 eerlijck verblijden eervolle vreugde 18 diligent ijverig 21 Met ditzelfde psalmvers beginr Eduard de Dene, de editeur van De Rooveres gedichten, zijn Testament Rhetoricael 22 Dit vers is het devies van Eduard de Dene 3 aenghesien begin van een bijzin die pas in r. 33 wordt afgesloten met soe heb ick 4-5 henlieden exerciterende zich oefenend in; - onledich makende zich bezighoudend met 6 onleerlijcke wat niet ten volle geleerd kan worden; - prijselijcke prijzenswaardige 7 ghebruyckene beoefenen 9 vry zelfstandig 10 ingheboren poortere poorter door geboorte 13 gebesoingneert heeft bezig geweest is; - gheexpresseert heeft zich gemanifesteerd heeft 14 wel dienende stellig verdienend 16 midts vanwege; - in druk / i.p.v.); - onachtsaemheyt gebrek aan belangstelling 17 te min by dat des te minder omdat 18 inhouden, begrijpen ende vol zijn bevatten (in verschillende bewoordingen wordt hier hetzelfde driemaal gezegd) 20 civile manierlijcheden beschaafde zedigheid; - liefmoederlijck vriendelijk, minzaam (lett. op de wijze van een liefhebbende moeder) 22 pompieusheden praal; - in druk) i.p.v. /; - maer te meer dit vormt een tegenstelling met te min by dat uit r. 17 22-23 by dat wy ooc vinden omdat wij ook zien 23 ghefloreert gebloeid 26 ghebruyckende gebruik makend, beoefenend 27 inder waerheyt werkelijk; - lieftallich fraai, mooi 29 in druk moliuet 30 ghelaudeerde gelauwerde 31 artificiale kunstzinnige (RHG 24); 32 herwaerts hier 32-33 geschicter recreatie gepaste verpozing 35 gheschickt erop toegelegd; - by langher handt overal waar ik maar de hand op kon leggen 36 copulerene samenbrengen, samenstellen 40 wijlent eertijds 41 familiaer vertrouwelijk 44 meyninghe met de bedoeling; - by manier van door 47-48 zonder hen te weinig eer te bewijzen 50-51 voorbewijsinghen volgens MNW 9, kol. 953: ‘aanwijzing [...] van iets toekomstigs’ of ‘voorafgaande bewijsvoering(?)’. Het lijkt hier echter veeleer bedoeld als synoniem van exempelen 51 ende terwijl (in tegenstelling tot de magistertitels van de eerder genoemde Franse dichrers) 52 idiotz onontwikkelde 55 ornatelijck sierlijk 56 beleeden ten uitvoer brengen; - als dat zodat 58 toe gejugeert toebedeeld, roegekend 60 obtinueerde won, verwierf (RHG 275, onder obtineren) 62 florerende bloeiende 63 artistich in de kunsten (als kunstenaar) 63-64 scientificque wetenschappelijke 65 expositien verklaringen, interpretaties, betogen 66-67 inne verwondert waren bewondering voor hadden 67 eyndelijck tenslotte (als hoogtepunt van een opgaande lijn) 68-69 in teecken van als bewijs daarvan 69 geapprobeert goedgekeurd; - gheconsenteert toegelaten 74 operatien dichtwerken; - bat in grotere mate, verder 75 claerlijcker op duidelijke wijze, geheel en al 77 facture maaksel; - inepte gebrekkige, tekorrschietende; - elocutie welsprekendheid 3 sonder behalve 6 draeyen wentelen (van haar rad); - biedt toont, laat zien 8 kennelijck bekend 10 my deert tvermaen het doet me leed dit te moeten zeggen 14 verlichtere die luister bijzet aan iets 15 geen swichtere iemand die zich niet drukt 17 ghewichtere ellendiger 18 doorsichtere iemand die de zaken doorgrondt 19 een aerdich plichtere iemand die er goed mee overweg kan 20 ambachtelijck beroepshalve (maar misschien ook al: gedegen) 22 weerde verdiensten 23 volstaen volhardende, trouw blijvend 28 ghebeydt gewacht; - gegreyt bevallen, behaagd 30 creyt schreeuwt, roept 31 versuftheyt sufheid (door ouderdom); - pleyt kwellingen die men iemand aandoet 36 termijnen tijdstippen waarop iets afloopt; - bevaen macht 37 zijns bijstants ontvrijt van zijn hulp (of: aanwezigheid) beroofd 38 lijdt belijdt, verklaart 41 haestelijck plotseling; - verbeten verdwenen 42 tempeestere veroorzaker van rampen; na 43 zie voor het Carnation, hiervoor. 1 serpent slang (uit het paradijs); - gecnocht geknoopt, gestrikt 2 besocht opgezocht 3 een saedt der vrouwen een nakomelinge van Eva, een vrouw (bedoeld is: Maria) 4 tonderbrocht onderworpen, overwonnen 5 vertreden onder de voet gelopen; - gerocht terechtgekomen 6 behouwen gered, verlost 7 aldus bleef staende zo bleef (de in het paradijs gesproken belofte) geldig; 8 belooften belofte, maar ook: verdrag, verbond 9 door zijn zaedt via zijn nakomelingen 10 alle gheboorten allen die geboren zijn 11 vanaf hier is de tekst grotendeels een weergave van Lucas 1, 26-38; - hem omvanghen zich over hem (de mens) ontfermd 12 God is het onderwerp van deze zin 13 daer hy toe nam zijn ganghen waar hij heenging 14 naer deser woorden orconden met deze woorden 17 boven smenschen vermonden meer dan mensen kunnen zeggen 20 beroert aangeraakt 21 En dachte en vroeg zich af 24 niet om versoeten allerzoetst 27 om boeten als goedmaking van zonden (vgl. vs. 2) 28-29 sal wesen int vermaren groot zal alom bekend zijn 32 onverschoven onbesmet (zonder smet) 34 wijt overal 35 Dit is de maagd die onze proven (=provende (genade)tantsoen) heeft ontvangen 38 vader voorvader 41 sonder eynde beseven zonder einde 42-46 De betekenis van deze verzen is dat het koningschap van Christus nier als wereldlijk moet worden opgevat, maar geestelijk van aard is. De joodse (historische) koningen zijn voorafbeeldingen van dat koningschap 43 uut ghescheyt uitgezonderd, er buiten gehouden 45 gheleyt bettokken, toegepast; 46 figueren voorafbeeldingen (in typologische zin) 48 ghenomen afge-nomen; - Filio zoon (=Christus) 49 in hs. ontbr. niet;- niet om verpueren allerzuiverst [rhc 472] 52 bedieden uitleggen, verklaren 53 eerbaer kuis 56 keest kern, het fijnste 57 omschijnen omschaduwen 58 alder ghereest allerstelligst 59 aldermeest allergrootst 60 van mijnen van aard, gedaante 61 van oudtheyt verdwijnen van ouderdom weggeteerd 62-63 die daer wort befaemt onvruchtbaer die onvruchtbaar heette 63 in hs. ontbr. niet; - niet om verfijnen allerheerlijkst, allervoortreffelijkst 65 betaempt behaagt 66 vermeeren roem 67 ongheblaemt onberispelijk 70 dus aldus 71 daer wi oodtmoedicheyt aen leeren waarvan wij nederigheid leren 4 tenderende strevend naar (zich inspannend) 8 respective ghevisiteert ende gheapprobeert zowel onderzocht als goedgekeurd; 14 gheconsenteert toestemming gegeven 16 suppliant smeker, verzoeker 17 so verre voor zover 21 interdicerende verbiedend 24 opte pene van op straffe van; confiscatie inbeslagname 25 incourerene innen, ontvangen 26 Damende de straf 31 ghesworen beëdigd 2 uuterste laatste; woonste woning, verblijf 4 smaecken genietingen, gewaarwordingen 6 Op eervolle wijze 7 staken grenspalen, begrenzing, metonym. voor ‘het begrensde gebied, de hemel’ 10 Zijn ogen zouden er door verzwakken 11 betrouwene vertrouwen 12 te kennen gheven bekend maken 15 vlien vluchten 16 en opstijgen 17 tengien de geest 18 bespien opmerken (waarnemen?) 20/21 hetwelk goddelijk voedsel aan ons liet gebeuren (ons schonk) 23 Is die (d.i. de in leen gegeven tijd) met geweld of rechtmatig weggenomen; - recht ghequijt geheel (be)vrij(d) zijn 24 doet verlijdt ovetlijdt 25 by ghelijcke op gelijke wijze; - beseven duidelijk gemaakt 28 wanen waar vandaan 30 mesbaren jammeren, weeklagen 31 versparen besparen 32 in druk grou; - gru gruwel 34 ghespu spuwsel, braaksel 35 onsiente lelijkheid 37 gheschiente gebeurtenis, voorval 41 by en breedt dichtbij en ver weg 44 wort door ghedreven verdwijnt, moet verdwijnen 1 hebt al had je 4 Denk hier: al was je vroom... 6 abelheyt scherp-zinnigheid; - stoutheyt dapperheid 7 graenderen korenschuren 8 en meer geliefd dan Jason, zoals bekend is 9 drooghaerts lett. persoon met weinig sappen, gierig persoon; hier personificatie van armoede (vgl. wnt 3, kol. 3446) 10 Zonder een slechte levenswijze (te weten slecht, zorgeloos, dwaas beleid) op te geven 11 desturbanche verstoring 12 een iemand; - Nabugodonosor Nebukadnesar; - sanche voorspoed 13 maecktene mat zou hem verlammen 14 hem zich; - temperance matigheid 15 ter ordonnance op orde 16 teere naer neere de rering naar de nering zetten 16-18 bedenk: zou hem wat voordeel ten deel vallen uit een erfenis, her vinden van een schat of een rijk huwelijk, dat zou hem beschermen 19 Nochtans zou het de drooghaerts niet kunnen tegenhouden 20 Behalve een slechre levens-wijze toe te staan 21 magherman schraalhans; - Rut en Roy her arme en gemene volk 22 schoon tooch schijnvettoning, kouwe kak; - povre armoede; - toy kleding, opschik 24 woeckere lombard, bank van lening (vnl. in Brugge gebruikre benaming) 25 lutsen op kredier kopen; - borghen bet. zelfde als lutsen; - en ten slotte bedelen 27 van desen ghetale van dit alles 28 Hoelang het ook duurt, het komt. Wacht het einde maar af! 29 En om het af te houden, baat geen paleis of hof van een koning 30 sonder behalve dan 31 merckt onderzoek, beschouw 2 consenteren toestaan 4 jonste gunst; - wercken tot stand brengen, verrichten 5 vreemts wonderlijks, zeldzaams; - studeren onderzoeken, overdenken 6 ordonneren rangschikken 8-9 compareren den maechdekens ter eeren vergelijkenderwijs en te hunner eer op de meisjes toepassen 10 my voechde zette ik mij 11 jonstelijck toegenegen; - ten labuere aan het werk 12 wroechde aanspoorde 13 ghenoechde behaagde, aanstond; 14 letten talmen, dralen 17 daarmee heeft zij lichaam en ziel geraakt 19 scheelken knoop 20 ghestadicheyt standvastigheid 24 schieloosheyt onbezonnenheid 25 vertraghen verslappen, traag of lui worden 26 ombeschaemt onbesproken 28/29 Een lelie die wit van zuiverheid is, zet ik op de eerste plaats, zoals gepast is 31 sulck ghedaen zodanig; 32 tverslaet het doet teniet; - in druk tonghen; - deert kwelt, schaadt 34 is bepaling bij ghestadighe reynicheyt (vs. 33); - die degene die; - manieren gedragingen; - veedt haat 35 besweert zich er door een eed aan verbindt, zich er in trouwe dienst van stelt 36 heedt noemt 37 vyolette viooltje 41 by wien waardoor 42 vruchten voortbrengselen, gevolg van iets geestelijks voor het gemoed; - vloeyen voortkomen 44/45 hoogmoed vermijden; wie zich daarop toelegt is... 46 is de derde die ik aanprijs 47 vast in huer ghedueren niet verwelkend 49 ik noem haar ‘charitate’ 50 labueren werken, zwoegen 52 aendroomen opdringen 57 voor als symbool van; - pluchten verbinden, rijgen 58 versuchten smach-ten naar 59 daer si charitatelijck waar zij liefdevol 62 maar vóór alles zal zij moeite doen 64 ghemeyne om lesen is overal te plukken 65 sedicheyt zedigheid, bescheidenheid 67 wesen aard 69 naerstich volhardend, ernstig; - schamel eerbaar 70 stout vermetel 71 stedicheyt koppigheid 72 ghebreken ontbreken 73 kersoude madeliefje 75 haer zich 77 om te loven die haar kracht geeft 78 haer ghereghelt stelt zich ordelijk gedraagt 80 dorperlijck relt ordinair kletst 81 vileynicheyt laaghartigheid 82 in druk vreemde; - abuseerijck verbazingwekkend 83 ghehoorent gehoornd, hoekig; - ghestert stervormig 84 compareerlijck vergelijkbaar 85 voorsinnicheyt bedachtzaamheid, behoedzaamheid; - ordonneerlijck sijn ordonneren 86 en plaats haar als laatste in deze krans 88 wees toch bedachtzaam, toon mildheid 92 al voren door wien voor wie ik allemaal; - bestondt heb ondernomen 93 int beste keeren zo goed mogelijk aanwenden 95 en neem dit (gedicht) in dank aan, al valt het simpel uit (de dichter verontschuldigt zich hier voor zijn vrijmoedigheid) 97-99 de beginletters van deze verzen vormen het woord (de naam?) MUG; van vs. 93-96 is van beneden naar boven MESI te lezen, Vlaams voor ‘mug’ (met dank aan D. Geirnaert die dit opmerkte). 98 grondt gemoed. 1 redelijck toegerust met rede, met zedelijk bewustzijn; - voordenckt overdenkt (wat nog komt of wat geweest is); - weelde overvloed, rijkdom 2 broosch vergankelijk, breekbaar; - ghecleet bekleed, voorzien 3 van hem door hem (= God) 4 bereet beschikbaar, bereidwillig 5 onbekentheyt onwetendheid, verblindheid 6 cuerde verkoos 7 verspreet verstrooid 9 saedt zetelde 12 ghedueren voortduren, standhouden 14 possessien bezittingen 15 verglijdt verwordt 18 wijlent eertijds; - gouverneerden bestuurden 20 moghentheydt aanzien, macht 21 minnelijck minzaam; - ghemeyne orboor algemeen belang; - studeerden toelegden op 22 al voren wech reeds eerder weg (vertrokken); - leen leengeld 23 oock volghen wy wij volgen ook; - gheneerden de kost wonnen 26 onversekert onveilig, zonder zekerheid 28 voortijdts langere of kortere tijd geleden 29 al allen 30 ten baedt ons jae noch neen het baat ons niet, wat we ook zeggen 31 fel meedogenloos 33 oversaghen voor ogen hielden 34 bat liever 35 het been van iemand anders afknagen: zich bemoeien met hetgeen iemand anders te doen heeft (zie wnt ii², kol. 1298-1299) 36/37 op het gevaar af dat hij dat van zichzelf zou verliezen (of: schenden) 37 sincken neerdalen 38 onder den blauwen steen begraven zijn 42 bedencken overdenken 43 betekenis van dit vers is niet geheel duidelijk, mogelijk: neem voortaan het goede voorbeeld (wilt u verbeteren); of: wil u verzoenen (door boete te doen) met Een (=God?) 44 op anderen stincken afkeer hebben van anderen 45 sterft noch als vincken dit is verm. een toespeling op de wijze waarop vinken tijdens de trek gevangen worden en omkomen 1-6 Wie goedgunstige geesten (mensen, dichters) te schande willen maken, daar waar de rede in woorden de helderheid van geest (of: hemelse heerlijkheid) toont, moet zichzelf deze schande aanrekenen, want men behoort de kunst te eren. Hierdoor [door het te schande maken] wordt menige kundigheid in de kiem gesmoord, zoals nu gebeurt. Moge God dit verdriet wegnemen 7 hij die de schijn najaagt is dom 10 verkeert bekeert, van het slechte pad afbrengen 11 ypocrijt huichelaar 13/14 maar wie beider naturen kent, die ziet duidelijk met wie hij te maken heeft, wat voor kleren hij (d.i. de wolf of het lam, de heilige of de schijnheilige, de gast of de waard) ook draagt 19 soe zij; - doren onwetenden 21 ze waren kartuizer noch celestijner monnik 23 der redenen lijn de lijn van het betoog 26 twijnt hoegenaamd nier 28 ghefenijnt vergiftigd 29 de kleding deed er niet roe 30 contrarien tegenovergestelde, tegendeel 31 ieder neme rot zich war de ziel goed smaakt 38 is hem te weerts loopt het slecht met hem af; - biedt zegt, toewenst 39 achter droomen ontkomen 42 strijpt ghecleet gekleed in strijpt laken (de eenvoudigste en dus goedkoopste soort laken) 43/44 en indien de leken het duidelijk uitleggen, waarom zou wie het hoort daarover treurig zijn? 45 prijs lof; - breet breed maakt, baant; waar men het algemeen belang mee op het oog heeft 47 en roeckt het doet er niet toe 51 maken condt doen inzien, bekend maken 52 stappans meteen 53 noempt spreekt over, gewaagt van 54 hij geeft het iedereen tot voordeel 57 scientie kennis; - wiense uut vloeydt uit wie ze ook voortkomt 58 mispaeyt ontevreden 59-61 Wanneer uw ziel er vreugde aan beleeft, wat kan u zijn verkeerde kleding dan schelen, al is het ook gescheurd en losgeraakt? 62 leere leer, les; - en is argher nyet een riet en is er geen greintje slechter door; in druk is maeckt met, monnick zonder hoofdletter geschreven 65-68 Weest bevreesd dat uw God vertoornd is in de hemel omdat men zijn licht versmaadt. De duivel, tot schande van de mensen veroorzaakt dikwijls spoedig de langdurige traagheid 69-71 Gods licht verdrijft de schaduw van de zonde, hij die er voor op de vlucht gaat heeft ongelijk. Luister goed, wie doet als gij, vindt rust/steun 73 dickent dikwijls; - ghehint geënt, geworteld (op) 74 op den doren tussen doornstruiken 75 die redene kint die verstand heeft 77 onwaerdighe nietswaardige, onvruchtbare 78 dies in contrarien pliet het omgekeerde blijkt echter het geval 79 Wie er de vrucht van plukt doet er zijn voordeel mee 82 schorsse bast, dop 83/84 De vermeende geleerdheid maakt dat ze zich verliezen in mooie praatjes, en nauwelijks iets ten goede doen 85 practijcke van gharen hebberigheid 86 ghars gras 89 swichten besluiten 91 groene dichten dichten als een beginner 92 rijpe rijp, volgroeid; - macher aen kan ervan 93 jonst genade 94 vermiet omgekocht 95 als eenvoudige klerk [hier in de betekenis ‘iemand die kan schrijven’] schrijf ik ter ere van de leken 1 dat als 3/4 En zich, in woord en werk, op niet meer zou toeleggen dan op datgene waar hij verstand van had 5 noot reden; - discoorde twist, onenigheid 6 perverte bederf 9 pruevene bewijzen 10 sotten boerde dwaze gebeurtenis 11 betuevene verschaffing 13 begrijpe berisping 14 scheemte schande 17 beslach bezit(tingen) 18 cant oever 22 faytsoene maaksels, wezens 23 te sinen bestiere onder zijn leiding 26 ze sprak goed en deugdzaam, of: ze stond goed bekend 29 voechde hem zette zich 32 iedereen is bedreven in zijn werk 35 wackere flink, bedrijvig 36 Zoals het werk met zich meebrengt 37 eerene ploegen; - spien zich inspannen om 41 vastelijck erende zonder ophouden ploegend 46 metten blijden sijn opgewekt zijn 47 bereet gereed, bereid (van eten) 49 hadde crancke glorie glorieerde niet, was niet vrolijk 50 queerne doen malen met de kaken malen, eten (lett. (hand)molen doen malen) 51 in druk hem; - dantelorie ijdeltuit 52 in druk verleghen; - Ver leghe luie vrouw; - slorie sloddervos 54 in druk dat; - hij deed niets dan bekvechten en ruziën 57 by gans bloede bij het bloed van God (bastaardvloek) 60 als ik het niet sneller kon 61 rocken spinrok 62-64 Ze denken dat ze tot over hun oren in het werk zitten, maar óns werk komt nooit ten einde, want steeds komt er iets nieuws onder onze aandacht 67 had God mij maar als vrouw geschapen 69/70 Het zweet van de inspanning waar het werk ons toe zet, kun je van mijn voorhoofd wissen 70 beheert beheerst 71 saten neerzetten, gaan zitten 73 in druk berechts; - dus berecht zodanig toegerust voor de strijd 74 werd ze ook kwaad 77 verdooft gek maakt 78 met redenen payen met argumenten tevreden stellen 81 dats wel ter cuere dat is zoals ik het me wens, zeer goed 84 so heet mi sot noem me dan dwaas 87 daer weety tslot dan weet je vast hoe het afloopt 91 siet dat ghi voorbrengt zorg dat je brengt naar 98 tsamen hoopen samenvoegen 100 datse zo dat ze 103 soudent becoopen zouden ervan te lijden hebben 104 pijnt ymmers zorg in ieder geval 105 vercleteren verwaarlozen (lett. bezoedelen) 106 scherbierken schraal bier 107 sleteren luiers 109 veeg de kamer 111 wel gheraect schoon 116 om prijs te behalen op prijzenswaardige wijze 117 darmen corrupt (zie het rijm) l. claghen? maghen? het betreft een bastaardvloek: potverdomme 119 versaken l. versaghen 122 niemand was voor een kleintje vervaard 123 metten daghe bij het aanbreken van de dag 124 in druk maecte; maecten si haer vluchte zochten ze hun toevlucht 125 cloeck en tangher pluchte flink en krachtig gedroeg 126 in druk thoonde 127 duchten vrees 130 meende mende; - coutere kouter 131 kostte hen geen moeite 132 soutere psalter 135 in druk cotuere; - haar hart liep over van vreugde 137 willicheyt wil 139 gheschillicheyt onenigheid 140 meer dan drie keer zoveel als de man gewoon was te doen 144 vermoorden te schande maken 145 Ik houd nu op over hen te vertellen 146 hantierde gedroeg 148 alleen geheel en al; - regierde beheerste 151 hij bedacht zich eerst te gaan melken 154 wout van ypen onbekende uitdrukking; woud van leper? iepenwoud? vermoedelijke betekenis: hij wenste ver weg te zijn, of: hij wilde dat hij dood was 157 cabbelden kibbelden 158 bestonden begonnen 161 met allen geheel en al 162 vloecte vervloekte; - coop overeenkomst 164 ghebeerden gingen tekeer 166 so waster al vuyl was alles er smerig; - rasschen haasten 167 richtte hij zijn schreden 170 doornemen door (het water) halen 172 in druk rieviere; - had die sletterkens henen voerde de luiers met zich mee 173 stenen kermen 174 begon zijn bloed te koken 176 in druk peyensde 177 ghinct vast over noene ging het middaguur voorbij 180 l. aenslaen 181 en er was helemaal niets gedaan 182 treesch het kwam in beweging 183 toen liet hij alles voor wat het was 184 payede stelde gerust 190 Dit lijkt een vaste uitdrukking te zijn: ‘om met smaak te kunnen eten’ 191 ontsint ordeloos 193 geplegent gedaan 194 l. gheschiet wat sots 195 ghehegent schoongemaakt 196 ramots rumoer 197 ghebots opdrachten 201 verbeenen te pakken nemen 202 boot gaf 204 verwoet dol 205 l. stoet; - dat leed mij trof 210 beleet verzorgd 211 in druk diet;- snacken bijten 214 bedrijfs bezigheden 215 woorden breet grote woorden, snoeverij 218 in druk vintmen 219 ghedooghen ondergaan 221 in druk ontbr. jaer 222 Met jouw werk houd ik me niet meer bezig 224 voel ik me niet meer aangettokken 225 sinne ghelijc kalm gemoed 228 mans te doen voor mannen om te doen 232 moeyt u niet bemoei je er niet mee 233 ghetrouwelijck oprecht; - verdovene gek maken 234 merct let op, kijk met aandacht 236 Aan deze strofe ontbreken twee verzen, waardoor ze moeilijk interpreteerbaar is, zoals blijkt uit de vertaling in Franssen. In De Haan & Oosterrnan 1996 is gepoogd een globale vertaling te geven waarmee in elk geval de strekking van deze strofe zou worden weergegeven: Wees op je hoede als er in huis iets aan de hand is: laat je niet gek maken. Wat ik hiervoor verteld heb, is nauwelijks te geloven. Dat een man de taken van een vrouw uitvoert - of hij nu een vriend is, de heer des huizes of een gast - is grore dwaasheid.’ 241 propoost doel, bedoeling 242 theme onderwerp, thema 243 in accoorde op orde, in evenwicht 244 moeyde bemoeide 246 cloppene veranderen 247 vloeyde lett. stroomde, zich verspreidde 248 stoppene snoeren 249 in druk begheere; - in de verzen 249-255 acrostichon: roovere; - Redene verstand (gepersonifieerd) 250 ontverre onthoude; - onderwints bezigheden 251 oneerlick onbetamelijk; - deert veroorzaakt leed 253 voordat ik hieraan (dit gedicht) begon 254 ruerden richtten zich 255 gan gunde 256 solaes genoegen + opschrift ghehouden getrouwde, gebonden 1 in druk blus; - bluts sukkel, domoor 2 dragen die muts verliefd zijn (zie uitv. rhg, 265-266) 3 bedrijfbezigheden 7 en bepeynsdens niet bedacht me niet, overwoog de zaken niet 8 al rut en pover armoe troef 9 in sneckers namen in 's duivels naam; - wat ghinc mi over wat bezielt mij 11 in druk ende peynsdens niet; - en bepeynsdens niet besefte niet 12 smout vet 13 het loopt bij ons allemaal mis 14 spay laat 16 dit verbeelden wij ons 18 in druk ghetroost; - ghetrost opgenomen 19 nauwe nauwelijks 20 laet thien voor viere schrijven laat ons er alles doorlappen, laat ons alles verbrassen 21 catijf stumper 22 hout mi tondere houdt me eronder 23 wondere vreemd 28 die hier bij ons verborgen is; ook: die bij ons onderdak heeft 30 teyteken tepel 32 in druk Dwlec 33 het heeft tien uur geslagen 34 Het is een zware last, gij die het ondergaat weet het 38 in liefden te braken de liefde te bedrijven 39/40 kon ik er met haar uit liefde vandoor gaan, dan beleefde ik met haar veel vreugde 41 si sal na mi waken ze zal zich om mij bekommeren 42 quade wichten ellendige kinderen 44 cransken kransje (als teken van liefde) 45 ghelaten verloochenen 46 achter straten langs de straat 47 en dervick hoef ik niet meer; - ghedient voorzien 48 weelde vreugde; - ghedreven verdreven 52 omwille van een vrouw 53 verselt verstrikt 54 metter mutsen gequelt verliefd 56 als een juffershondje 57 maar sinds ik met mijn liefje getrouwd ben (monde koosnaam voor een vrouw) 61 en badt als ghijt proeft en beter nog als je het ondervindt 62 magerlijc schraal 63 cleenbierken dun bier 64 in druk consent; - wrimpich zuurkijkend, grijnzend; - tonsent bij ons 65 abuys dwaasheid, bedrog 68 hem verfroyen zich verheugen 69 sleccoyen slet, teef 70 sprante twijg 71 dante loszinnige vrouw 72 gescheurd, besmeurd, vol snot en vol vlekken 73 haddy alsulcken sop ghesopen als je uit die beker gedronken had 74 laten drijven op zijn beloop laten 75 in druk Het / ick 76 al zou ik er arm van worden 77 laten afstand doen van 80 neen ick volstrekt niet 81 toeverlaet troost, toevlucht 82 Probeer je honger maar te stillen met een mooi gezicht 83 het verkeert haerder lichten het veranderd al te gemakkelijk 85 tot eenighen kijve om ruzie te maken 86 vereenen schrikken 87/88 Ze zou je zo'n gezicht laten zien dat je daardoor de deur uit zou vluchten 94 onslaen wegsturen 95 er kan geen sprake van zijn 96 onghenoechten verdriet 100 rasene dol zijn (van liefdesdrift); - custen den rinck de deurring kussen (stereotiep gedrag van verliefden; zie D. Coigneau, Refreinen in het zotte dl. 2, Gent, 1982, p. 322 en 384) 101 moosgat opening in een muur, schietgat 102 kekelen pegels 105 een ydel schappraye een lege etenskast 107 boomen gaen tellen zegswijze om grote armoede aan te duiden (zie o.m.D. Coigneau, ‘Viermaal la Riote du Monde’, in: Jaarboek De Fonteine 1978-1979 dl. 1, p. 163) 108 sitten inder vruechden last plezier hebben 109 dan barst ik van de honger 110 in druk sondese; - al soudese verwoeden ze zou iedereen gek maken 112 verhanghen verslingeren aan 113 in druk eenon; - te besorghen zorg te dragen voor 116 ghespan probleem 117 swaer versijcke grote vrees 118 beraden bedenken 119 om te streven naar een wereld zonder bedrog 120 als de liefde het toestaat 1 zin d.m.v. correctieteken ingevoegd; - gronden peilen, onderzoeken 3 ghelaet toghen laten blijken 4 oorboor het nuttige, voordeel; - spien zoeken, streven naar 5 stellen inden ban uitbannen 6 bevreet beschut 7 wan verwekte, veroorzaakte 8 toot duechden rame op het goede richt 10 gherechtich volkomen; - haer slaat op wijsheit 11 bequame aangenaam 13 staerc vast(houdend); - met ghetempertheden met mate 14 daer claerlic of haut waar duidelijk door verworven wordt 18 in hs. ouffende; - ouffenende zich gedragend, toewijdend 19 zich gedragend naar zijn stand, zich bezighoudend met wat hem te doen staat (zie mnw 9, kol. 1947) 20 puer up redene mate louter in overeenstemming met wat beramelijk is (de door God verordende wetten) 21 bedrifhandelen 22 in hs. zij; - paysivel vredelievend, ongestoord 23 loen beloning 24 hij houdt zijn woord, of het nu slecht of goed voor hem is 26 hebben ommaer verachten, afkeuren 28 coel kalm; - verbeidich geduldig 29 voucht gedraagt; - wanckelbaer wuft, zedeloos 32 prijs lof; - vermeeren uitbreiden, groter maken 33 keeren tegengaan, be-lemmeren; - dinnen verdunnen, doen verminderen 34 haers roerende over haar sprekend 35 voorsien overleg, rijp beraad 36 vroom krachtig, dapper; - keeren te bestrijden 37 prinche vorst (het slaat hier niet op de prince van de rederijkerskamer); - verzinnen gesteld zijn op 38 ter doodt tot in de dood; - godslachter godslaster 39 verwinnen beheersen, overwinnen 43 weten dat het lichaam slijk van de aarde is 48 vindens wat te vinden is 2 ghescoffierste meest bezoedelde, onteerde 3 ye ooit 4 ontfaende lijdend, verdurend; - donghemanierste de ergste 6 an tcrucen dac boven aan het kruis 7 ghesmac smaak 8 lac lekte, stroomde 9 leeraers kerkvaders 10 ghemac vrede, toestand van rust 11 in sluudt bergt, herkent; - twelc ons ghebrac bepaling bij al tghemac (vs. 10); 12 In hs. moete 13 in hs. sevent 14 gheestelic naar de geest; - ghepresen adj. bij paesschen 17 eerst als eerste (vgl. vs. 13); - plouginghe geploeter 19 beseven ondervonden 20 De Schrift vertelt het volgens onze overlevering 21 ghenouginghe genoegen 23 ontbonden bekend gemaakt 27 uut allen noden uit de dood (lett. uit alle smarten); - vermonden vertellen 29 hoe goed zou het met mij gesteld zijn? 30 af ghelesen weggenomen 31 op my ziet zorg voor mij, zie naar mij om 34 die afdoende zijn meenende de bedoeling hebben die (t.w. de zonden) af te leggen 36 zijn vercleenende klein maken, vernederen 37 puurlic geheel en al 38 consciencie cleen nietige geweten 39/40 bepaling bij zijn vercleenende (vs. 36): met boetedoening om de ellende van onze zonden, door het voorbeeld van Maria Magdalena 41 zalve van tranen verwijst zowel naar de kostbare olie waarmee ze Christus zalft als naar de tranen waarmee ze zijn voeten bevochtigt (Lc. 7:36-38; zie ook Mt. 26:6-13; Mc. 14:3-9; Joh. 12:1-8) 43 begracijt begenadigd; 44 haer is: Maria, Gods moeder 45/46 ach zou ik zo mogen wenen om mijn zonden 50 bebloedich lezing niet zeker 52 voorspoedich begunstigd (door het geluk) 53 in minnen gloedich vervuld van liefde (tot God) 54 van groter kueren van hoge kwaliteit 55 tallen hueren op elk moment 60 soccoersende helpend 61/62 zij hebben een uitzonderlijk innerlijk gestel 65 o ziel (mens) begrijp dit goddelijk bestuur 66 corregieren bestraffen, maar misschien hier ook in de betekenis: corrigeren, verbeteren 68 antieren in acht nemen; - raet misschien als substantief te interpreteren; dit hele vers betekent dan: bij wijze van voorbeeld de raad van het schriftuurlijk handelen (waarna een voorbeeld volgt in vs. 69 e.v.) 71 vulleestelic overtuigd, belijdend (zie in elk geval rhg, p. 506 voor deze plaats) 72 keestelic echt, waarachtig 74 orreestelic opstandig 75 tempeestelic verschrikkelijk 78 bezyen druiven; - lesen plukken 81 die zij die 83 voren voor zich 85 vermiden schromen 87 haer verstoren spijt hebben 91 versmoren ondergedompeld worden, ondergaan 92 bedauwenesse bevochtiging 93 vulstaen volharden; - betrauwenesse vertrouwen 94 tooghde liet zien; - om wel gheven uit genade 95 verflauwenesse op te houden 97 die allen vreugde heeft gebracht 99 aude vaders de heiligen van het Oude Verbond (m.n. de aartsvaders) 101 in hs. En; - ons jolijt cleeft geeft ons genoegen 103 bedwanghe droefheid 104 oordeel stranghe strenge oordeel 108 ghestadelic duurzaam, bestendig 109 lemmer hinder, last. 1 onlancheit kortstondigheid (niet mnw) 2 der natueren crancheit de zwakheid van het lichaam 4 bedwancheit droefheid, ellendigheid (niet mnw) 5 strancheit hardheid 6 vinde bemerk 8 wat ic werde wat er van mij terechtkomt 9 conscientie geweten 13 mesgaen afgedwaald 17 durren durven, kunnen 19/20 deze verzen staan in het hs. in omgekeerde volgorde, d.m.v. verwijstekens (a/b) is de juiste volgorde aangegeven 19 cume eens zelden, bijna nooit 22 tooghdic betoonde ik 24 lostic heb ik vrijgelaten 26 visenteerde bezocht 26/27 bewijst juuste de goede weg gewezen 29 niewers nooit 33 jonstelic met graagte 35 quaet om bedwinghen moeilijk te beteugelen 38 hoeren oren; - tonghelijc tot nadeel, schade 44 In de marge staat van boven naar beneden een half afgesneden en daardoor nauwelijks leesbaar vers dat, blijkens een verwijsteken, hier moet worden ingevoegd. Met behulp van de tekst in hs. Brugge, GS, 131/102 (ed. Van Vinckenroye 1960, 16 (vs. 48)) ben ik tot de hier gegeven teconstructie gekomen 45 penitencie boetedoening; - in srec gevangen, lett. in een strop 47 prie kreng, dood dier 48 doot wondelic met dodelijke wonden; - begaet verwond, toegetakeld 49 zoe zij (=de ziel) 51 redene inzichr, rede; - verstannesse verstand, denkvermogen 52 sentencie oordeel, vonnis 55 audiencie gehoor 57 tonder strijt overwint 58 in hs. de 62 condempnacie veroordeling 64 maect gheen desperacie wees nier wanhopig 68 aflaet vergiffenis 71 vermuert maak zacht 77 themelsch heir de hemelse heerscharen 78 quaet slecht, verdorven 79 verloren in het verderf, nietswaardig 82 I sondeghen vate een vat vol zonden 83 mach reynen zuiver mag maken 84 caritate christelijke liefde, naastenliefde 86 In hs. Brugge, GS, 131/106: dachhuere 87 vespertijt vooravond, circa vijf of zes uur 's middags 88 niet of en slaet niet afwijst 93 Na dit vers volgt, doorgehaald: Die over al eeuwich regent es 96 Voor correctie stond hier: die zonder hent es 97 Voor correctie stond hier: die ziende blent es 99 Door correctie in eerdere verzen rijmt dit vers niet. Het zou moeten worden gecorrigeerd tot: eer tleven es ghescent 1 onendelick oneindig 3 blindelick in verblinding (de menselijke, schouwende geesr wordt verblind door het licht dat van de naam Jezus uitgaat) 4 dewighe glorie de hemel; - op acht waarde hecht aan 5 dracht persoon (gedragen door een vrouw) 6 bestaen aanspreken 10 sonder gronden zonder einde, onuitputtelijk; noemick u spreek ik uw naam uit 12 benedictie dankgebed 13 sulcken naem van crachten zo'n machtige naam 14 in hs. gheemeene 17 der hellen begryp wat binnen de macht van de hel valt 18 verhoeghende verheugend, vreugde stellend in 19 noyt werders ijet nooit iets van groter waarde 20 en haddens niet maakten er geen melding van, kenden her niet 21 bedriechelick vals 22 niet een riet hoegenaamd niets 24 alder ghetal alle 26 tgescal klank 31 haer vertrect weggaat, vlucht (onzichtbaar wordt) 32 aen tchirkels graet de treden/randen van de hemel 33 in hs. tlich; - haer verweet wakker wordt, zich opwekt 35 figuere (voor)afbeelding (begrip uit de typologische bijbeluitleg) 37 figurerende afbeeldend 39 maar hoe groot de wonderen ook zijn die ooit gebeurden 41/42 het stelt nauwelijks iets voor in vergelijking met uw woord dat eeuwig duurt 47-50 (toelicht. Jozua staat voor de macht van Christus, Jezus Jozedech voor de rechtvaardigheid en Jezus Sydrach voor de wijsheid) 52 lydic belijd ik 56 poorsters gekwelden; - beseven de bet. is verzwakt, vaak fungeert het ter versterking van het voorgaande, vaak ook slechts terwille van het rijm. Zie rhg, p. 56 63 uw majesteit geeft kracht in onze zwakheid 65 swicht beteugelt 66 cattivicheyt verdorvenheid 69 vielen vermaert kregen bekendheid (of toespeling op het ter aarde valen van priesters en farizeën in Getsemane; zie Joh. 18:3-7 ‘vielen, zoals bekend is’) 71 dul gek, zot 73 wy brosche ghelasen broos als glas 77 in hs. eerts; 80 uut gespreijt verbreid 83 uut ghegeven bekend gemaakt 88 den eyschende degene die vraagt 89 een verlichting in alle verterende kwellingen; in hs. soeten met doorgehaalde n 93 penitentem boeteling 96 perfecten volmaakte 97 die ghebrukenisse het ondervinden 98 reverentie eerbetoon 100 temptatie beproeving 101 intentie getuigenis, uiting (of ook: bestemming?) 103 al iedereen 107 uuttrect zet om, verandert 109 zie vs. 93 110 in hs. wonderilick; - wonderlick wonderbaarlijk 113 ije ooit 114 krijgen er nooit genoeg van u te loven 116 gru afkeer, gruwel 117 ghetempert kalm 118 inghietinghe instorting (vaak gezegd van de heilige geest); - blaken branden, gloeien 121 verleeninghe schenking, verlening van een gunst 123 meninghe verlangen, liefde, hartstocht 129 uw naam brengt vrede op aarde 131 yse ijs (gebruikt als beeld voor de ellende van het verloren zijn) 132 ghebuerende ten deel doen vallend 133 bin puerende wroetend in het kwaad 136 verwondert verwondert zich; - ontsprekelick onbeschrijfelijk 138 valt ghebrekelick schiet tekort 142 er is rijd noch plaats 143 verwonderen verwondering; - sonder ghenoot onvergelijkelijk 144 staten standen; - gheboot in het leven riep 147 haer slaat op name (vs. 145) 148 pijnt mij bewerk mij 149 vernachtich de nacht durend, overblijvend 151 merc aandacht, opmerkzaamheid 152 vaten verstaan (d.w.z. niemand doorgrondt ooit de glorie van Jezus) 154 in sonden verlaten vrij van zonden 156 bestaen beginnen 158 loon beloning, of: vergelding 159-162 deze verzen beginnen met de woorden die samen het kruisopschtift vormen: ‘Jezus Nazarenus Rex Judeorum’ 160 juecht hantierende levenslust tonend 162 glorificierende verheerlijkend 164 specien soorr (er is geen koning die ook maar een van uw titels draagt) 167 soeter (het Griekse σωτηρ = ‘soter’) verlosser; - verhale herstel van schade 168 hoochste natuere het hoogste dat de schepping heeft voortgebracht 170 neder dale verneder, klein maak 172 die in het algemeen en in het bijzonder 173 altemale geheel en al; - in hs. vout 175 onnaerdich afschuwelijk, schandelijk (misschien ook te lezen: onvaerdich) 176 in hs. bitte; - scoffirich ghepijn smadelijk leed 177 ik verdien het niet eens her te vertellen; in hs. hebben 179 confuselyker beschamende 181 reverencien eerbied 182 om loofs verstijven om uw lof te vergroten 183 continencien ingetogenheid, onthouding 186 scerpe abstinencie zware onthouding 187 ontlijven sterven 188 gehuden gehuwden 189 verblyden verheugen zich 189 e.v. opsomming van de negen engelenkoren, die elk hun specifieke plaats in de hemelse hiërarchie innemen: 1) virtuten (vs. 191); 2) potestaten (vs. 192); 3) principaten (vs. 193); 4) dominacien (vs. 194); 5) thronen (vs. 196); 6) cherubinnen (vs. 198); 7) cheraphinnen (vs. 200); 8) archangelen (vs. 190); 9) enghelen (vs. 189) 190 in hs. meeder; - gheen meerder mare geen groter nieuws 191 miraculen (wonder)krachten 192 in hs. mach 194 in hs. doninacien 197 duerwonnest vechtend doorheen trekt (van dorewinnen); - versaden verzadigd worden 199 onendelick zonder einde, voortdurend 200 vierlick heugelijk, feestelijk; - braden branden 202 ghedurich volhardend 203 quelende lijdende, kwijnende 206 wies slaat op Maria (vs. 204); - ghewinnen te bevrijden 208 orboren de vruchten van plukken 209 bedachtich eerbiedig? (zie rhg, 34) 212 die zoeter geurt dan wat dan ook 213/214 wil mijn zwakheden genadig tegemoet komen als ik teveel of te weinig gesproken heb 215 In de vs. 215-221 is in het tweede woord (vs. 216 en 221 derde woord) van het vers in acrostichon roovere te lezen 215-217 Verder beveel ik, die hierin opgesloten ben, u degenen aan die dit lofdicht uitspreken en het onaangetast laten en onverkort (de dichter verwijst in deze enigszins duistere woorden vermoedelijk naar de naam die hier in verstopt is (d.m.v. het acrostichon), te weten (Anthonis de) Roovere)) 217 in hs. ghebroken 218 wil hem vurig doen ontbranden in liefde voor u 219ev. verwijst naar de legende van de heilige Ignatius van Antiochië, in wiens hart na zijn dood de naam Jezus werd aangetroffen (deze legende komt voor in het ‘standaardcorpus’ van de Legenda aurea) 221 onbesweken standvastig 223 in welc stuxken gescerft in wat voor kleine stukjes ook gekerfd 225 in hs. nazareere 8 synsselffs over zichzelf 9 ons door corr. toegevoegd 10 dit vers is rweemaaJ genoteerd, de eerste maal is het doorgehaald 11 Goddelyck Godvruchtig, vroom 16 die velerlei vormen van stinkende hoogmoed doet opbloeien 17 ombekensaemheyt ondankbaarheid 19 laat u zich er niet van weerhouden, houd niet op 22 vreugde zal u ten deel vallen 23 natie geslacht, volk 26 certeynicheyt zekerheid 30 leetheyt liefdeloosheid, hatelijkheid 31 mogentheyt heerlijkheid, majesteit 33 sotte breetheyt grote dwaasheid 34 die soetste not is doorgehaald en vervangen door houdt syn gebot 35 ombescheetheyt onredelijkheid, onrechtvaardigheid 37 na ter is een nu onleesbaar woord doorgehaald 39 onnut met eeren onwaardig 41 boosen doorgehaald en vervangen door brooschen; - brooschen sack kwetsbaar lichamelijk omhulsel, breekbaar lichaam 44 heyst vraag, verzoek 45 verloren verspilde 46 hoochste slot lett. hoogste burcht, hier: hemel 47 catyvicheyt nietswaardigheid, ellendigheid 50 slyme slijk, modder 51 Godts belde beeld van God 52 wel bedocht verstandig 54 al tsyne alles wat hij had 57 mijne gedaante 58 vaststaende recht overeind staand 61 spant u in om recht te hebben op een plaats in het paradijs 63 noot noodzakelijk 67 leg verantwoording af 68 loone beloning; - sulck werck sulck danck loon naar werken 69 dit vers is later toegevoegd 71 gebreken zonden na 72 per Roovere door corr. toegevoegd + De verzen 1-52 en 65-90 staan, zij het met diverse varianten, in de ed. Mak 1955, 290-294. Zie daar voor toelichting op deze verzen. 11 willen doorgehaald en vervangen door sullen 13 er stond verganckelycker, er door corr. doorgehaald; er stond de de, de eerste maal is doorgehaald 30 onverdeghen doorgehaald en vervangen door ovaerdige 41 Wyens grootheyt ick nyet en dichten is met doorhalingen en toevoegingen veranderd in Wyens grootheyt en waer nyet te scryven lichte 46 aanvankelijk stond er schoonhede, hede door corr. doorgehaald 47 in hs. Tolosus 50 u doorgehaald en vervangen door der 56 baggen ringen 59 Bacchus morseelen (lekker) eren en drinken 62 ramodts rumoer, tumult 63 in eenen per dominum in een zucht (d.w.z. de korte tijd die nodig is om het slotvers van gebeden op te zeggen: ‘per dominum nostrum Jesum Chrisrum’); zie hiervoor C. Landrieu, licentiaatsverhandeling Gent 1972, dl. 2, p. 224 64 Tes hier, in vervolg op het voorgaande, te lezen als Est is het 72 Gout silver en tin loot ende metael is met doorhalingen en toevoegingen veranderd in Gout silver tin loot ijser en metael 75 sanck door corr. toegevoegd 2 clappaert kletskous, ook: kwaadspreker 3 verporren zich te bewegen 5 frisch jeugdig, opgewekt; - queken heen en weer gaan, schudden 6 helen verbergen 7 treken listen, gemene streken 9 quelen droevig zijn, lijden 11 geselschap boven de regel bijgeschreven 12 ontsweren onder ede loochenen 14 draff drab, bezinksel 18 voerwaerde verdrag, contract; - bespreck beraadslaging, overleg 21 vroom vechter dappere strijder 22 palen ovenschoppen 23 straetgangher iemand die op straat loopt, ‘voetganger’ 24 roet verm. vlek 27 voor veeten is vet doorgehaald; - veeten haten 32 stofferinghe voorraad 33 abelheyt geschiktheid, ervarenheid 35 abuseringhe iets dat wonderlijk, vreemd is 36 pluymen veren 37 boerde steekspel, spiegelgevecht; - reguleringe spelregels 38 voor of na vs. 39 is een (c-)vers weggevallen 40 versmoren stikken 41 ruymen ontruimen, verlaten 48 ruyt onbeschaafd; - plomp dom, bot, onkundig; - sinne verstand 51 laff slap, krachteloos

Vorige Volgende

Jaarboek De Fonteine. Jaargang 1997-1998 (1999)

Anthonis de Roovere.
Het werk: overlevering, toeschrijving en plaatsbepaling. Bijlage 2 en 3.(*) door J.B. Oosterman

Ten geleide

De bronnen

De wijze van uitgeven

Bijlage 2: Rethoricale wercken van Anthonis de Roovere, voor- en nawerk

Bijlage 2.1: Voorwerk

Alle Rethorica conste beminders salighe ende voorspoedige groetenisse E. de Dene / goetjonstelijck wenscht.

Bijlage 2.2: nawerk

Clachte op de doodt van Anthonis de Roovere / ghestelt by wijlent Jan Bortoen zijnen mede gheselle in tijden voorleden.

Hier is noch by gheset een schoon Refereyn vanden Ave Maria.

Bijlage 3: gedichten van Anthonis de Roovere en van tijdgenoten

Bijlage 3.1: Rethoricale wercken van Anthonis de Roovere

Bijlage 3.2: Vanden Hinnen Tastere

Bijlage 3.3: Handschrift Koning

Bijlage 3.4: Handschrift Jan van Stijevoort

Bijlage 3.5: Handschrift Jan Michiels

Bijlage 3.6: Handschrift Douai BM 1110

Over het gehele werk

Over dit hoofdstuk/artikel

Jaarboek De Fonteine. Jaargang 1997-1998 (1999)

Anthonis de Roovere. Het werk: overlevering, toeschrijving en plaatsbepaling. Bijlage 2 en 3.(*) door J.B. Oosterman

Ten geleide

De bronnen

De wijze van uitgeven

Bijlage 2: Rethoricale wercken van Anthonis de Roovere, voor- en nawerk

Bijlage 2.1: Voorwerk

Alle Rethorica conste beminders salighe ende voorspoedige groetenisse E. de Dene / goetjonstelijck wenscht.

Bijlage 2.2: nawerk

Clachte op de doodt van Anthonis de Roovere / ghestelt by wijlent Jan Bortoen zijnen mede gheselle in tijden voorleden.

Hier is noch by gheset een schoon Refereyn vanden Ave Maria.

Bijlage 3: gedichten van Anthonis de Roovere en van tijdgenoten

Bijlage 3.1: Rethoricale wercken van Anthonis de Roovere

Bijlage 3.2: Vanden Hinnen Tastere

Bijlage 3.3: Handschrift Koning

Bijlage 3.4: Handschrift Jan van Stijevoort

Bijlage 3.5: Handschrift Jan Michiels

Bijlage 3.6: Handschrift Douai BM 1110

Over het gehele werk

Over dit hoofdstuk/artikel

Anthonis de Roovere.
Het werk: overlevering, toeschrijving en plaatsbepaling. Bijlage 2 en 3.(*) door J.B. Oosterman