Libertinage. Jaargang 6

[p. 274]

G.H. 's-Gravesande
Aug. P. van Groeningen en ‘De Nieuwe Gids’
(Vervolg)

3

De beoordeling van Kloos zat Van Groeningen, die lichamelijk zeer verzwakt was en weinig werken kon, hoog. Wat hij ondernomen had vernietigde hij - verscheurde fragmenten van ‘Henri de Graaff’, dat al ver gevorderd was, zijn bewaard gebleven, evenals de opzet van het toneelstuk ‘Jeanne d'Arc’ en het begin van een vertaling der ‘Imitatio Christi’ - en tot nieuw werk kon hij blijkbaar niet komen, althans geen groot werk. Hij moest uiting geven aan wat hem dwars zat. In een conceptbrief aan Frederik van Eeden - helaas zonder datum, maar blijkens de inhoud geschreven na 13 Maart 1890, want hij maakt op die laatste brief van Kloos een zinspeling - schrijft hij naar aanleiding van de publicatie van ‘Ellen’ in ‘De Nieuwe Gids’ van 1890: ‘Vooral vond ik die kritiek onplezierig (in vertrouwen gezegd) omdat mijn uitgever daardoor recht meende te hebben, een hoogen toon tegenover me te voeren. Nu is het waar, als men iemand wil slaan kan men makkelijk een stok vinden, maar het is voor hem toch niet aangenaam, als juist uit de woning van zijn vrienden die stok gehaald wordt... Zonder beeldspraak nu: het griefde me te moeten hooren: de recensies zijn nogal gunstig, alleen die van den N.G. niet en daarom enz., terwijl ik op verzoek van den N. Gids het begin van het werk daarin geplaatst heb. Het is niet te loochenen, dat de beoordeeling op sommige regels bepaald ongunstig was (of staat midden op pag. 424 een drukfout? die is dan toch wat grof)...

‘Doch dit alles kan nu rusten, omdat ik voor eerst toch geen lust heb te schrijven, en daarbuiten is er voor mij geen enkele reden meer om het wel te doen. - Ik hoop nu maar, dat u in dezen brief niet bedoelingen zal zoeken, die er niet in staan, zooals een uwer vrienden, die meende dat ik van Henri de Graaff een gentleman had willen maar niet kunnen maken, hetgeen een volstrekt ongemotiveerde hatelijkheid is. Ik bedoel dit, dat u dezen niet zal houden voor een poging om me op te dringen.

‘Uw gedicht is zeer mooi, en ik hoop, als ik over vele, vele jaren tot slot van mijn roman-cyclus een dergelijke stof behandel, niet

[p. 275]

verder beneden uw gedicht (te) blijven, dan het aan-de-poëzie-immers-inferieure proza noodzakelijk maakt.’¹⁾

Niet alleen tot een brief bepaalde zich Van Groeningen, ook in het openbaar heeft hij zijn misnoegen over de recensie van Kloos geuit. (Een verstokt verdediger van ‘De Nieuwe Gids’ als Johan de Meester, sprak van ‘de hooghartige welwillendheid van den criticus in de Nieuwe Gids’). In ‘De Amsterdammer, Dagblad voor Nederland’ van 11 Maart 1890 kan men als feuilleton een artikel ‘Anti-kritiek, zelf-kritiek en nog iets’ vinden, geschreven, zoals onder de titel staat ‘Naar aanleiding van een kritiek in den “N. Gids” over “Martha de Bruin”, Amsterdam, 1890. A. Rössing.’

Deze anti-critiek is in verschillende artikelen over Van Groeningen vermeld: sommigen citeerden er enkele regels uit. W.G. van Nouhuys heeft in zijn ‘Letterkundige Opstellen’ (1894) er de meeste aandacht aan besteed. In het verband van dit gehele opstel en tot goed begrip van de persoonlijkheid-Van Groeningen leek het mij belangwekkend en nodig het geheel over te drukken. Dit te meer, daar ik de juistheid van De Meesters opmerking erken, dat we ‘bewonderen in dat eene stuk zelf-kritiek van den jongen alleenstaanden, werkenden Van Groeningen tegelijk den helderen kijk om zich heen en de bewuste kennis van zichzelven. Anderen als zichzelven, doorzag hij.’

Maar vóór dat opstel verschenen was - Van Groeningen had het natuurlijk eerder geschreven - ontving hij een brief van Kloos, die het conflict geheel acuut maakte. En uit die brieven, in de eerste plaats uit die van Van Groeningen, putte ik de veronderstelling, dat hem ter ore was gekomen, dat Kloos over de inhoud van zijn vertrouwelijke brieven mededelingen had gedaan aan anderen. Daarbij heb ik gedacht aan Netscher, die in ‘De Nieuwe Gids’ publicerend, door Van Deyssel en Van der Goes geattaqueerd werd. Frans Netschers ‘In en om de Tweede Kamer. Parlementaire Portretten

1) Medegedeeld door dr Gerversman in het Lett. bijblad van de N.R.C. van 10 Jan. 1925 en in ‘De Nieuwe Gids’ van Oct. 1925. Beide malen staan in de citaten enige puntjes, bewijs, dat dr G. iets heeft weggelaten. Uit het couvert, in het Gemeente-archief te 's-Gravenhage aanwezig, zijn deze conceptbrief en het epistel van Frans Netscher, ook door dr G. ten dele in ‘De Nieuwe Gids’ afgedrukt, verdwenen. De daar aanwezige bescheiden zijn, door bemiddeling van dr G., die alles in zijn bezit heeft gehad, door de nabestaanden der familie Van Groeningen geschonken. In het Frederik van Eeden-archief te Amsterdam is de brief van Van Groeningen niet aanwezig, wat geen bewijs is, dat hij niet geschreven zou zijn. Gaarne had ik hem volledig geciteerd.
Nadat dit geschreven was is dr Gerversman op 5 October 1950, 58 jaar oud, overleden. Wellicht, dat deze brieven in zijn nalatenschap worden teruggevonden. ('s-Gr.)

[p. 276]

en Schetsen’ werd door Van der Goes besproken (5e jrg. deel I, blz. 358 e.v., Febr. 1890), maar tevoren was er een artikel van hem verschenen (in de December-aflevering 1889, blz. 256 e.v.) getiteld ‘Leidsche Letteren’, handelende over Jan ten Brink. Tegen dit laatste artikel van Van der Goes nam Netscher, die met Louis Couperus leerling was geweest van Ten Brink op de Haagsche H.B.S., stelling in een heftige brochure ‘Lastertongen. Een blik in de jongste Amsterdamsche Letteren’.¹⁾ In Januari 1890 werd reeds aangekondigd, dat ze binnenkort zou verschijnen²⁾ en nu is het opvallend, dat Netscher na het uitkomen van ‘Martha de Bruin’ weer (of nog?) contact had met Van Groeningen. Hij schreef hem 26 Januari 1890: ‘Ik hoop u spoedig eens te ontmoeten, vriendschappelijk...’ Ook Van Groeningen zegt, dat ze elkaar in de laatste tijd, dat is dus na het verschijnen van ‘Martha de Bruin’, een paar keer hebben gezien.

Ik meen uit al die feiten - zowel Netscher als Van Groeningen voelden zich gekrenkt door de critiek in ‘De Nieuwe Gids’ - te mogen concluderen, dat Netscher, die contact had in de litteraire wereld, het een en ander aan Van Groeningen heeft verteld. De hier volgende anti-critiek en de brieven, die ik in extenso laat volgen - de publicatie door dr Gerversman is òf van zeer onvolledige conceptbrieven òf verminkt door weglating van belangrijke delen - staven m.i. mijn beweringen. Ze geven tevens een goede kijk op de karakters van Kloos en Van Groeningen, de eerste hooghartig, zelfbewust; de ander, die zich geuit had, in vol vertrouwen, over zijn diepste gedachten en intiemste gevoelens, was gekwetst, voelde zich verraden: de epistels gunnen ons bovendien een blik op een periode der geschiedenis van ‘De Nieuwe Gids’.

Amsterdam, 10 Mrt 1890
Jan v.d. Heydenstr. 259
Waarde Heer, Gij hebt in lang niets meer van mij gehoord, en ik van u verscheiden malen. Dat komt van mijn laisser-aller, waar ik slaaf van ben. Ik weet niet, dat schiet mij plotseling te binnen, of gij de N.G. ontvangt. Wij hebben besloten u voor alle reeds geplaatste en nog te plaatsen copie een honorarium van ƒ20 per vel

1) Van Eeden heeft in ‘De Nieuwe Gids’ van 1890 (Ve jrg., 2e deel, blz. 162 e.v.) Netscher hierover aangevallen. ('s-Gr.)

2) Blijkens een aantekening van Netscher zelf is de verschijningsdatum 25 Maart 1890.

[p. 277]

toe te kennen, zoodat gij op het oogenblik van ons te vorderen hebt de som van ƒ113.75 als ik mij niet bedrieg.
Nog altijd echter wacht ik te vergeefs op het stuk door u beloofd. Hebt gij de Kroniek gelezen. Het was voor mij een moeielijke zaak. Uw boek is heel goed, en veel menschen hier zijn er, die het bewonderen, maar ik was teleurgesteld. Ik had tot dusverre niets anders van u gelezen, dan die aanschouwelijke epische tafereelen, en nu kwaamt gij in eens weer met die eeuwige analyse. Ik vond dat gij zoo'n gezonde, bloed-rijke uitzondering op de anderen maakte en nu gingt gij in eens net doen als die anderen. Daarom ben ik zoo nieuwsgierig wat het 2e deel zal zijn. Ook uw theorieën over een nieuwe kunst, alles goed en wel, maar weet niet wat het is, als ik niet eerst gezien heb, wat er van komt.
Ik weet niet of gij recensies ontvangt. Ik kan er u anders een ter lezing geven, uit Spectator. Schrijf mij nog eens gauw. Ik lees uw brieven altijd met veel belangstelling. De heer Boeken dankt u voor uw boek en zal u schrijven.
Groetend
uw
Willem Kloos.

Als men de anti-critiek, die ik hier volgen laat, leest, zal men - afgescheiden van de vraag of men het met de schrijver eens is - moeten toegeven, dat Van Groeningen een standpunt kon verdedigen; het is in ieder geval interessant van dit vrijwel vergeten stuk in zijn geheel kennis te nemen.

‘Een kunstenaar, die objectief wil (d.i. moet) zijn, kan door onzen subjectieven, m.a.w. egoïstischen tijd niet begrepen worden, tenzij hij, door bij-omstandigheden, beeldt personen die als letterkundige kunstenaars in fraaie woorden voelen. Dit is de mate van ons democraat zijn, dus van onze naastenliefde. En daar de kunst der dichtstbijë toekomst, als iedere reactie de negatie van het nu-Heden, zal zijn zooveel mogelijk objectief, bestaat heel veel kans op een herleving der romantiek, een nieuw-romantisme, met helden en ridders - tenzij het nu-aan-het-opkomend geslacht moed en zelfverloochening genoeg heeft, een tijdje voor minder-knap, voor minder-vol gehouden te worden. Want klassiek (naar-het-wezen-klassiek) werk schijnt in tijden van verfijning erg armoedig, omdat het tracht te-doen-door-laten; véél te zeggen door wéinig te zeggen.

‘Bespreking van eigen werk is altijd gevaarlijk. Niet omdat ze de indirecte erkenning is van falen (dit geen noodigheid) maar omdat ze, soms wezenlijk, doch steeds schijnbaar, wordt zelf-reklame.

[p. 278]

Ook is ze onnuttig, omdat het praten over kunst het maken er van belet, zooals alle praten dáden. Zoo ooit echter, dan is ze te verontschuldigen, wanneer men de overtuiging heeft, dat onze tijdgenooten, ómdat ze kinderen van hun tijd zijn, d.w.z. vastgegroeid aan een dogma, onze kunst niet op haar waarde kúnnen schatten, daar die kunst zich stelt vlak tegenover de hedene. (Dit zal doen ‘Van alle Tijden’ en dóet, waar het werk geslaagd is: ‘Martha de Bruin’. Wat ik straks zal bewijzen.)

‘Daar ik geloof in de toekomst van mijn werk, hoe gebrekkig het ook is; weet, dat ieder goed kunstenaar zich zijn publiek vormt - zou ik tot het schrijven dezer anti-kritiek niet zijn overgegaan, wanneer niet een ander motief me daartoe dwong. Het is:

‘In de overigens-zeer-welwillende bespreking van mijn roman wordt een vraag gedaan, die alle objectieve kunst in de toekomst à-priori onmogelijk verklaart en iedere roman wil een stuk autobiographie. Ik, die voor mijn kunst zelfs de poëzie zal annexeeren, kan dit niet onbeprotesteerd laten, vooral omdat de kwestie van grooter beteekenis is, dan ze schijnt.

‘Bij wijze van afkeuring werd in de bedoelde bespreking de vraag gedaan: “hoe weet ge dat?” mogelijk erg modern, erg sceptisch, maar juist daarom doemend tot onvruchtbaarheid - wie er zich aan storen, tenminste tot onvruchtbaarheid-in-groot-werk.

‘Zelfs zou de vraag zeer beleedigend zijn, indien ik niet, wetend dat dit de bedoeling niet was, ze wilde houden voor een parlementaire omschrijving van: “de roman is onwaarschijnlijk”, of, omdat ze dan nog onredbaar is, van: “ge hebt uw stof niet waarschijnlijk weten te maken”. Waarschijnlijkheid immers is niet absoluut, ze verandert als de moraal, als zoo véél.

‘En om nu te beslissen, of eenige stof waarschijnlijk gemaakt is, moet eerst uitgemaakt worden wat de schrijver heeft willen doen.

‘Dit zal ik u zeggen.

‘Voorop zet ik, me bewust te zijn, een naturalistische ketterij te moeten neerschrijven. Maar ik kan me aan geen enkel dogma houden. Of mijn werk al of niet naturalistisch, al of niet realistisch is, kan me geen steek schelen. In de kunst doet men nu eenmaal wat men wil. Dus.

‘Voor zoover men van een kunstenaar kan zeggen dat hij zijn stof kan kiezen, zelfbewust, is dat bij mij het geval, omdat ik niet kan, en niet wil werken als 'k wat-men-noemt zenuwachtig ben.

‘Mijn streven is: over de stof te heerschen - en ik weet dat me dat gelukken zal. De nevrose zal mijn muze niet zijn.

[p. 279]

‘Van alle Tijden, een groot geheel, waarvoor ik ± tien boeken noodig zal hebben, moet worden de verklanking en verbeelding der menschengeschiedenis in het ruim der eeuwen: ('k Geloof dat de stof niet erg realistisch is.)

‘Die geschiedenis wordt gemaakt door twee elementen: het passieve, d.i. het menschengeslacht dat steeds wonderen vraagt maar ze niet kan doen - en het actieve, goddelijke, dat ze wèl doet, het genie. Daar tusschen, overgangsvorm: het half genie, volgroeiing van het eerste, aankondiging van het tweede element, dat het door bevruchting met het eerste voortbrengt.

‘Niet slechts personen, ook geheele tijdperken hebben een dezer drie individualiteiten. Men denke aan het historisch verschijnsel, dat alleen onrustige, zéér onrustige tijden, eene genie voortbrengen. Maar ik ga hierop niet verder in, omdat 'k het in mijn volgende romans verder uitwerk en dus het gras voor mijn voeten zou wegmaaien, waartoe ik niet verplicht ben. Bovendien, ex-cathedra spreekt men slechts op eigen terrein, elders komt het niet te pas.

‘Omdat twee van de drie, en het begin van de derde, vormen zeer mooi zijn waar te nemen in onze eeuw, heb ik zoo volledig me mogelijk was, haar geschiedenis bestudeerd. Haar begeerten; de idealen die ze zich vormde; haar teleurstellingen; haar smart- en vreugdekreten. En met dit alles te verbeelden is een begin gemaakt in “Martha de Bruin”, (de expositie, het eerste hoofdstuk, van het geheel.)

‘Als kind van dezen (immers zoo erg democratischen?) tijd heb ik genomen, moeten nemen, een arm meisje. Heb haar gegeven aanleg tot mysticisme¹⁾ en tering, maar niet meer dan aanleg. Hoewel ik weet, dat de realiteit panwezens als Martha niet kent, geloof ik toch niet, dat een patholoog me een in-de-uitwerking-stellige-onjuistheid kan aanwijzen.

‘Verder maakt het boek een begin met de ontwikkeling, verklaring, van 't wezen van het half-genie, (waarvoor ik nog twee of drie deelen noodig heb). Ter bestudeering van dit levensverschijnsel hoefde 'k niet ver van huis te gaan. Men vindt het in Bilderdijk. Multatuli, die eigenlijk niet verschillen, al lijkt dit een paradox. Het is: een-willen-maar-niet-kunnen-uiten-van-den-ermee-gelijktijdigen-tijd, een willen-maar-niet-kunnen-vinden van een taak, door een

1) Ik ken de bezwaren tegen de schedelleer, maar au-fond is die leer geen grooter kwakzalverij, dan wat men gemaakt heeft van het determinisme, van de herediteit (= nu: de predestinatie van het pantheïsme). Ieder dogma heeft slechts half-waarde.

[p. 280]

gebrek in zijn organisatie of, metaphysisch: door een niet-rijp-zijn van zijn tijd. Daardoor onvruchtbaarheid, niet noodzakelijk in voortbrengselen, maar in gevolgen. Omdat dit een neven-vorm is, een vervollediging (alias: gevolg) van een egoïsme, dat zich niet boven zijn persoonlijkheid kan verheffen - heb ik Henri de Graaff gemaakt een hypochonder. (Zoo nog meer symboliek komt in den roman voor. Als men maar kon lezen). Daden ontstaan uit een lijden, dat zuivert. Bij het half-genie komt het lijden niet tot oplossing (door zie-hierboven), m.a.w. zijn hoogste uiting voert het tot haat en wrok.

‘Meer zeg ik van mijn plannen niet.

‘Wat is nu het voornaamste gebrek van het werk? Dat ik me niet voluit heb durven geven, teveel met symbolen heb gewerkt, omdat ik geen publiek had en nog niet den moed, om mijn kunst hoog boven uit het publiek te stellen. Het besef van te kunnen krijgt men niet zoo spoedig, wanneer er niemand is die dit in ons doet ontwaken. En dáárom vind ik vragen als: hoe weet ge dat? zoo onplezierig, omdat ze me er toe zouden kunnen brengen, nóg meer in runen te gaan schrijven dan ik reeds gedaan heb.

‘Een boek heeft hetzelfde recht als een schilderij (ook al komen in beide ons-lijkend-kinderachtige penseelstreken voor). Men moet trachten uit te vinden wat de kunstenaar heeft willen doen, en hem niet tegemoet komen met een spottenden twijfellach. Scepticisme moge modern zijn, het is niet het allermodernste, het heeft reeds bankroet geslagen en ons laten zitten in een desolaten boel. Geloof slechts (niet aan theologische dogma's) geloof slechts kan de menschheid geven wat ze allernoodigst heeft: daden.

‘Ten slotte nog dit. De N. Gids doet me de eer aan (als ook dit niet zoogenaamd parlementair is) van me te verwachten, “een volks-zedenroman, waarin het volk tot op het naakte lijf (vóór-laatste mode) wordt uitgekleed”. In mijn plan komen 4 deelen voor, (ná het vierde) die het volkslijden zullen behandelen. Over eenige jaren hoop ik daaraan te beginnen. Als de natie tot rust zal zijn gekomen, dàn zal ik geven, zonder terughouding, het leven van le peuple. Ik kan dat uitstel voor mezelf verantwoorden, hetgeen voldoende is.

***

‘Dit is de eerste en laatste keer, dat ik voor mij zelf heb gesproken. Men zie er geen blijk van geringschatting in (daartoe ben ik niet voornaam genoeg) indien ik mogelijke aanmerking niet beantwoord. Behalve omdat ik bijna niets lees dan wat voor mijn werk noodig is, is daarvoor nog een andere reden: Praten schijnt verbonden te zijn

[p. 281]

aan de fataliteit, ongeschikt te maken tot doen, tot uitvoeren van wat men zelf erkent te-móeten-zijn. Daar ik werken wil, zal ik me in godsnaam getroosten verkeerd beoordeeld te worden. Dat doodt men het radikaalst door zijn leven.’

***

Het antwoord op den brief van Kloos van 10 Maart werd 12 Maart 1890 geschreven en luidt:

W. Heer!
Terecht verontschuldigt ge u over uw niet-antwoorden, doch ge bedriegt u in de verklaring ervan. - Daar ik reden heb te meenen, dat mijn brieven niet door u-alléén gelezen worden, deed ik misschien wijzer voorzichtig te zijn. Ik hoop echter, dat het met dezen níet het geval zal zijn. Ik hóud niet van achterbakschheden, alias politiek... wijzer voorzichtig te zijn, níet te schrijven, want ik weet, me door dezen bloot te stellen aan de verdenking van lichtgeraaktheid, kwalijknemendheid enz. Ik wil echter een oogenblik mijn reedsgestorven voorganger aan het woord laten. -
In mijn ingezonden stuk in den Amsterdammer van Dinsdag zal u gelezen hebben wat mijn voornaamste grief is tegen uw beoordeeling. Eerlijk gezegd had ik geen beoordeeling verwacht - omdat ik door iets niet-noodig-nader-aan-te duiden in uw October No. merkte dat uw tijdschrift mijn werk niet waardeeren kan. Nogmaals betuig ik mijn spijt dat ik u met het 2e gedeelte ben lastig gevallen. Tot mijne verontschuldiging moge dienen dat ik het le gedeelte zond op uw verlangen, en dus niet vooruit kon weten, dat u het tweede liever niet plaatste.
Dit laatste echter zoo zijnde, had u het moeten weigeren, had me daardoor de onaangenaamheid bespaard, dat ik een oogenblik van erge mismoedigheid, die gij wel zult kennen, mijn werk verloochend heb, al was het ook slechts in een particulier schrijven.
Ik releveer dit alleen als motiveering van: dat ik in uw tijdschrift geen bespreking verwachtte, óf een eerlijk-afbrekende. In geen geval een water-en-melk kritiek. Zóó scheept men bedelaars af. - Daarbíj nog ging u den nadruk leggen op mijn novellen. Wel is waar dat u

[p. 282]

zeer waarschijnlijk niet gelezen heeft wat ik¹⁾ in den Amsterdammer verklaarde: dat mijn novellen, (die ik niet zal uitgeven) me niet voldeden²⁾ - maar ge hadt, daar ge mijn werk nu eenmaal beoordeelen woudt, slechts den román te bespreken. Ik vrees, ik vrees, dat ge u hebt laten inspireeren. Enfin, das ist gewesen.
Mijn menschenkennis zou al zeer gering zijn, zoo 'k niet de mogelijkheid voorzag, dat dit schrijven door u zeer kwalijk genomen kan worden. (In dat geval ben ik allermínst genegen er een sylabe van terug te nemen.) Maar, zoo dat al mogelijk is, ik ben niet zoo pessimistisch om het voor noodzakelijk te houden. Onder kunstenaars ís men zoo kwalijknemend niet. Daarom ga ik nòg iets onaangenaams zeggen.
Om persoonlijke redenen spijt het me, dat juist den heer van der Goes de schrijver is van het artikel van Fr. Netscher. Die mogen me echter niet weerhouden te zeggen, wat ik te zeggen heb. Ik heb aan den heer N. bijna geen kennis. In den laatsten tijd hebben we elkaar slechts een paar keer gezien - Zijn boek heb ik in 't geheel niet gelezen. Maar al wil ik op zeggen van den heer v.d.G. aannemen, dat het schrijven ervan een speculatie was, dàn nog had uw tijdschrift het in het geheel niet moeten bespreken. Daardoor was èn aan de kunst, èn aan de humaniteit voldaan. Als iemand zich ontvalt, dan bestaan er altijd termen van verschooning. Wie weet wat voor een kunstenaar gebrek is, spreekt niet op zóó'n wijze over zulke zaken.
De recensie's uit Spectator en Nederland, de laatste me gezonden, zijn met de uwe de eenige die ik gelezen heb. De voornaamste bezwaren betreffen den Walpurgisnacht geloof ik. Verder zinswending, spelling, enz. Ik kan er niets aan doen. Die van Spectator is nog al ongunstig, daarom ben ik die gaan lezen. De latere deelen zullen den schrijver overtuigen, dat alles goed is zooals het is, drukfouten natuurlijk uitgezonderd.
Nu moet ik het hebben over wat in uw brief het eerste staat. Het honorarium. Ik mag niet zeggen, dat ik dat gedeelte het minst gewichtig vind, ook omdat dit een leugen zou zijn. Ik heb geld zeer, zeer noodig, vooral omdat me niet betaald is, waarop ik gerekend had, mòcht rekenen. Dit is echter geen reden, om maar zoo klakke-

1) Hier volgt een onleesbaar woord (?) of teken. ('s-Gr.)

2) In de ‘Anti-Kritiek’ staat dit niet. In dat dagblad heb ik ook elders geen verklaring van Van Groeningen kunnen vinden. ('s-Gr.)

[p. 283]

loos te accepteeren.¹⁾ Ik kan het alleen aanvaarden, als u werkelijk meent, dat ik het verdiend heb, dat moet gij zelf weten. Een afspraak bestond daaromtrent niet. - Maar, daar ik het ellendige ken van wachten op geld, en me daaraan niet weêr wil blootstellen, omdat ik dan niet werken kan, stel ik dít: Of u meent bij nader inzien dat het niet verdiend is, en dan zendt ge me niets. - of wèl, maar dan nog déze week. - Om u geheel vrij te laten, voeg ik hier nog bij, dat ik nooit méér een fragment van een roman in een tijdschrift plaats en dat van de kleinigheden, die ik den laatsten tijd geschreven heb, slechts eenigen bestemd zijn onder de oogen van publiek te komen, en daar moet ik nog eerst over denken.
Beschouw dit alles slechts als voorzorgsmaatregelen tegen mezelven.
Aan deze afspraak houd ik me.
Ik hoop dat dit schrijven nu eens niet door anderen, wie dan ook, gelezen zal worden. Alles geldt u persoonlijk.
Mijn groete aan de heeren Boeken en Breitner.’

Men ziet, ondanks de soms scherpe toon en het vermoeden, dat Kloos de brief kwalijk zou nemen, is er toch in sommige mededelingen iets vertrouwelijks en tevens iets wantrouwends (het overbrengen van de inhoud aan anderen. Het is uit het antwoord van Kloos gebleken, dat hij inderdaad met anderen over de plannen en inspiraties van Van Groeningen heeft gesproken en dat is wat de briefschrijver óók zeer geërgerd had. Wie weet op welke manier het Van Groeningen is overgebracht! Voor hem was het een vertrouwelijke mededeling.)

Het uitvoerig antwoord van Kloos, dat hierop gevolgd is, heeft het hooghartige, dat vaak zijn houding hebben kan en tevens toont het zijn geraaktheid, al zegt hij niet boos te zijn. Het slot moet Van Groeningen diep getroffen hebben, wat ook gebleken is uit de brief aan Van Eeden. In die brief is nog deze zin tekenend voor de gemoedstoestand, waarin Van Groeningen verkeerde: ‘U zal 't met mij eens zijn, er is leed, dat zich alleen in stilte laat uitweenen, ver weg van vreemden, die somwijlen het slechts half begrijpen...’

De brief van Kloos moge hier tot slot en als laatste document in zijn geheel volgen:

Amsterdam, 13 Mrt 1890
Jan v.d. Heydenstraat 259
‘Mijn menschenkennis zou al zeer gering moeten zijn’, zoo

1) Ik vind het zeer vreemd, dat u met dit voorstel eerst nu komt.

[p. 284]

schrijft gij. En ik antwoord: Ja, zeker, geachte Heer, uw menschenkennis, tenminste van menschen, zooals ik er een ben, blijkt, volgens uw brief uiterst gering te wezen. Gij dicht mij allerlei pieterige kleingeestigheden toe, die ik maar half begrijp, met toespelingen, sous-entendu's en half uitgesproken aanduidingen, waar ik heelemáál niet uit wijs kan worden. En ik zou het stellig beneden me geacht hebben van zoo'n brief notitie te nemen, als de schrijver niet Aug. P. van Groeningen was, en ik niet wist dat die man onbesuisd, overmoedig en onbeleefd kan wezen, maar dat hij altijd recht-uit en eerlijk zijn oogenblikkelijken indruk zegt.
Met zoo iemand kan men wel is waar moeielijk bedaard-redeneeren, maar men behoeft hem nooit te wantrouwen. En dat is heel wat in het leven.
Neen, boos ben ik niet geworden, wel voor den heelen dag ontstemd. Boos wordt men over zulke dingen alleen, als men voelt ze verdiend te hebben. En het beste bewijs dat ik niet boos ben, is dat ik u antwoord. Want gij hebt mij, daargelaten nog wàt gij beweert, toegesproken op een toon, zooals niemand mij durft toespreken. Dat is niet de manier om aan mij zijne vermeende of werkelijke grieven bloot te leggen. En, wederom, als die brief niet van u kwam, ik had hem stellig niet ten einde gelezen en zou verder niet over de zaak gedacht hebben. Ziedaar het algemeene, wat ik van uw brief te zeggen, nu komen de details.
Als ik mij niet bedrieg valt gij mij lastig op de volgende punten:

1^o.	laat ik brieven, de gij mij schrijft, aan anderen lezen.
2^o.	kan mijn tijdschrift uw werk niet waardeeren, ‘door iets niet-noodig-nader-aan-te-duiden in het Octobernummer.
3^o.	had ik het 2e gedeelte (dat is Op den Naaiwinkel) niet moeten plaatsen, omdat ik het (volgens u) niet goed vind.
4^o.	zou ik gesproken hebben in mijne recensie over uwe Novellen, terwijl ik dat alleen over den roman mocht doen.
5^o.	had ik beter gedaan géén recensie te schrijven, dan ‘zoo'n water- en melkachtige’
6^o.	wilt gij 't honorarium alleen aanvaarden, als wij vinden, dat ge 't verdiend hebt, en ook alleen, als 't u nog deze week wordt gestuurd.
7^o.	is het vreemd, dat ik met dat voorstel van honorarium eerst nu kom.

Ziedaar uw brief geëxerpeerd. Wat ge van het artikel over Netscher zegt staat hier buiten en gaat mij persoonlijk niet aan.

[p. 285]

Luister nu eens goed naar wat ik u zeg, en geloof me als ik u zeg, dat ik niet anders dan de exacte waarheid spreek.
1^o laat ik nooit brieven van u of anderen, die ik in mijn qualiteit als secretaris ontvang, aan anderen lezen, dan in zooverre zulks geoorloofd is, n.l. algemeene beschouwingen aan een of ander van mijn beste vrienden, en opinies over stukken in de N.G. van mijn mederedacteuren. Meestal echter bepaal ik mij zulke dingen uit brieven meê te deelen en er over te praten. Dat zal ik met een brief van u ook wel eens gedaan hebben. Noem mij den naam van den betrokken persoon, dan kan ik mij herinneren wat er van aan is. Zeker weet ik b.v.: dat ik over de door u aangeduide theorie in uw brief van 7 Dec. l.l. gesproken heb met menschen, die ik wist, dat in zulke dingen belang stelden. Ik zie daar niets verkeerds in, en zoo gij dat wel vindt moet gij uwe aspiraties voortaan maar in u zelf, als in een graf, opsluiten. Want dat zal u met iedereen gebeuren.
Dat ik er niet op antwoordde, is heel verklaarbaar. Mijn opinies over literatuur, die ik mij door jaren lang denken en mij te oefenen heb verworven, staan vast, en alleen de historische ontwikkeling onzer letteren in de phasen door komende werken vertegenwoordigd kan daar iets toe of afdoen.
Ik vind mededeelingen van dien aard, voor zoekende jongelui, altijd heel interessant (ik krijg veel zulke brieven) zij herinneren mij mijn eigen ploeteren, toen ik zoo jong was. Maar daar op ingaan, dat mag en kan ik niet. Eerst als een artist aankomt met de resultaten van zijn Ahnungen, met zijn boeken, dan maak ik het mij tot een ernstige taak, het werk te beoordeelen. Begrijpt gij dit niet?
2^o. Van dit punt begrijp ik niets, voordat ik weet, wat dat is: dat niet-noodig-nader-aan te duiden in het Octobernummer. Ik zweer u, dat ik dat niet begrijp, dat ik het nummer nog eens doorbladerd heb, maar niets heb kunnen vinden. Vriendelijk verzoek ik u om verklaring hiervan, die gij wel niet zult weigeren, nu gij mijn nieuwsgierigheid eerst zoo gaande hebt gemaakt.
3^o. Hoe gij aan deze bewering komt begrijp ik niet. Ik heb altijd tegen iedereen gezegd, dat ik dit 2e gedeelte Op den Naaiwinkel het beste vind, wat ik ooit van u gelezen heb, en van niet plaatsen is nooit aan gedacht. Alles is me hier totaal duister. Expliceer u nader s.v.p.
4. Ik verzoek u mij in mijn Kroniek aan te wijzen, waar ik over uwe novellen heb gesproken. Ik heb altijd alleen op het oog gehad ‘Op den Naaiwinkel’, dat op zichzelf als schets kan gelezen worden, maar dat toch een stuk van uw roman is.

[p. 286]

Ziet ge, zulke beschuldigingen kan ik niet goed uitstaan. Als iemand zoo maar, in het wilde weg fantaseert, zonder op de feitelijke werkelijkheid te letten, en dan anderen die fantasieën naar den kop gooit. Dat is wat ik bedoel met uw onbesuisdheid.
5^o. Dit punt ligt te mijner beslissing en niet ter uwe. Ik zeg altijd in mijn Kronieken, wat ik meen, en het staat iedereen vrij daar van te denken wat hij wil, maar ik zal daarom niet nalaten door te gaan, zooals mij dat goed voorkomt. Wat gij water- en melkachtig noemt, begrijp ik wel. Ik heb uw boek met genoegen gelezen, toen ik over de eerste teleurstelling, die gij kent, heen was. Maar bij nadenken, vond ik het toch weêr jammer, dat gij, die doen kondt voor onzen tijd, wat Bredero voor den zijne heeft gedaan, dat gij uwe ware roeping miskendet en andere wegen op gingt. Onder die twee indrukken, ‘Als analyse, is het goed’ en ‘Wat jammer dat hij niet bij de epische plastiek is gebleven’, schreef ik mijne recensie, en daardoor is er wat halfs in, dat ik zeer goed voelde, maar dat ik niet veranderen kon.
6^o en 7^o. Dit zijn staaltjes van een nukkige baasspeelderij, een ondankbare veel-eischendheid en een ergerlijke en tevens onnoozele verdachtmaking - gij ziet, ik verberg u mijn meening niet - die, als gij doorgaat ze in praktijk te brengen, u in het leven veel verdriet en nadeel zullen berokkenen. En dit is ook het eenige in uw brief, waarom ik ernstig verstoord op u ben. Want het geldt hier niet meer mijn persoonlijk gevoel, maar ik treed hier op als vertegenwoordiger eener corporatie, waarvoor gij eerbied en sympathie hebben moest en wier waardigheid gij daarentegen met onbeschaamdheid aantast. Luister goed, wat gij gedaan hebt.
De Redactie van De Nieuwe Gids, bezig hare zaken te regelen en hare boeken in orde te brengen, bemerkt tot haar vreugde, dat het tijdschrift nog welvarender is, dan zij wist. Wat doet zij nu? Inplaats van de handen op de zakken te houden en te denken ‘zoo gaal-i-goed’, neemt zij het besluit om enkele medewerkers, die zij waardeert, en die het gebruiken kunnen, eenige geldelijke tegemoetkoming te gunnen, en dat besluit terugwerkend te maken tot het eerste artikel, dat van hen geplaatst werd. Let wel, de Redactie, geeft geheel vrijwillig, uit pure humaniteit, zonder dat gij er eenig recht op hebt, honorarium voor bijdragen, waaronder er zijn van bijna twee jaren geleden, welke gij in de verste verte nooit had kunnen denken, dat nog eens gehonoreerd zouden worden. En wat doet gij daarop? Gij gaat op uw achterste pooten staan, twijfelt er aan of

[p. 287]

wij wel vinden, dat gij 't verdient, (verbeeld je dat we zelfs maar copie plaatsen zouden, die we niet goed vonden, en dan nog honorarium op den koop toe!!), en zegt dat ge 't op staanden voet moet hebben, want dat ge zoo dikwijls bedrogen zijt! Schaam u, schaam u!
En ten slotte nog een verdachtmaking zonder doel, zonder fonds: Het is zeer vreemd, etc. Ajasses!
Ja, mijnheer van Groeningen, een groot deel der maatschappij is u onbekend gebleven. En evenals uw Henri de Graaff geen grein heeft van den gentleman, die hij moet voorstellen, maar een werkman in een heerenpakje, die tevens pedant blagueert met een beetje schoolkennis, evenmin kunt gij de sentimenten en de beweegredenen van De Nieuwe Gids begrijpen.
En nu ben ik benieuwd naar wat gij antwoorden zult. Ik verzoek u duidelijk te zijn en ronduit voor den dag te komen met wat gij meent te weten over mij, dat u niet aanstaat. Dat is het zooals het tusschen goede en verstandige menschen hoort.
Achtend
uwdw
Willem Kloos
Den Heer Aug. P. van Groeningen.
Uw artikel in den Amsterdammer heb ik nog niet gelezen: ik hoorde Dinsdagavond van v. Looy, dat het er instond. Ik zal zien nog een exemplaar te krijgen.

***

Het lijkt mij gewenst op deze brief nog enige kanttekeningen te maken. Ik wees er reeds op, dat Kloos erkende over de brieven van Van Groeningen gesproken te hebben. Wat de feiten betreft, kan men het best verwijzen naar de ‘Notulen van de Nieuwe-Gids-vergaderingen, door den redacteur-secretaris Willem Kloos’ (opgenomen in ‘De Nieuwe Gids’ van October 1925).

Op 25 Februari 1890 heeft, zo lees ik daar, de penningmeester (Van der Goes) gewezen op het feit, dat de heer Van Groeningen nog nooit honorarium heeft genoten. ‘Zoodra de kas in orde is, zal hierin moeten worden voorzien.’

Daarna volgt op 1 Maart van dat jaar een vergadering, waarin de heer B(oekhoudt, een boekhouder) een concept-kasboek overlegt, dat wordt ingezien. ‘De avond wordt verder besteed met het opmaken eener totaallijst der betaalde en te betalen honoraria.’ Op 22 Maart blijkt nog te betalen ƒ580 aan honorarium.

Ik wil er de aandacht op vestigen, dat ‘De Nieuwe Gids’, volgens

[p. 288]

Kloos, geen honorarium betaalde aan medewerkers. Geld werd ‘geheel vrijwillig’ gegeven, ‘uit pure humaniteit, zonder dat gij (d.i. Van Groeningen) er eenig recht op hebt.’¹⁾ Dat Van der Goes op het niet-betalen van Van Groeningen de aandacht vestigde is tekenend. Immers hij wist, dat Van Groeningen ook op betaling van het ‘Radicaal Weekblad’ had aangedrongen en geld hard nodig had. (Verwey was in die tijd geen redacteur meer.) Daar was het hem beloofd zonder dat hij het ontving. Het is dus begrijpelijk, dat hij nu op spoed aandrong. Of Van Groeningen het geld toen ontvangen heeft staat te bezien, want Kloos heeft hem pas op 10 Maart het bericht gezonden en 22 Maart werd het bedrag van honoraria vastgesteld.

Ook de quaestie van het schrijven in de recensie over novellen is begrijpelijk. Kloos doelde op een fragment uit een roman en het moet voor Van Groeningen zonderling hebben geklonken, dat dit fragment als een novelle werd beschouwd, aan welke mogelijkheid hij niet gedacht heeft. Echter, als hij beter gelezen had, zou hij die opmerking niet gemaakt hebben.

Wat de schrapping betreft: ik heb er reeds op gewezen, dat Van Groeningen zelf de bewuste passage had aangegeven en alleen het supprimeren van de scène met de mand met brood eigenmachtig door Kloos is geschied.²⁾ In onze ogen is deze daad van de redacteur-secretaris onbegrijpelijk. Dat Kloos Van Groeningen niet begrepen heeft is te verklaren uit het feit, dat de verkeerde aflevering werd aangeduid (October inplaats van Augustus), maar met een beetje goede wil van Kloos zou het toch op te lossen zijn geweest. Daarom houd ik dit voor een punt van ondergeschikt belang.

Tenslotte de houding ten opzichte van Van der Goes en diens critiek op Netscher. Dat Van Groeningen hier op wees bewijst, dat hij in de woorden van de criticus een verwijt las, dat Netscher ter wille van het geld een boek in het licht gegeven had. De armoede van Van Groeningen deed hem een verdediging schrijven van de kunstenaar-in-nood. Dat juist Van der Goes, als sociaal voelend mens, dit had gedaan was voor de licht-kwetsbare Van Groeningen een grote teleurstelling. Door op deze enkele feiten te wijzen meen ik een beter begrip te hebben gegeven van de houding van de jong gestorven, moeilijk levende Rotterdamse schrijver, die zulke grote

1) Deze mededeling van Kloos is onjuist. Hijzelf, Verwey en andere medewerkers werden wèl betaald. Van Eeden en Van der Goes jaren niet, wat mij uit de kasboeken is gebleken. ('s-Gr.)

2) Het is grappig te lezen wat De Meester schreef in 1898: ‘O.m. hebben de Nieuwe Gidsers moed gebracht in onze letteren.’

[p. 289]

plannen had, maar door zijn vroege dood niet in staat was ze te verwezenlijken. Verbitterd moet hij zijn heengegaan.

Rest mij nog te wijzen op het feit, dat de documenten, hier gepubliceerd, behalve uit het Gemeente-archief (Letterkundige Verzameling) der Gemeente 's-Gravenhage, afkomstig zijn uit het Nieuwe-Gids-archief van de Koninklijke Bibliotheek, waar men mij steeds met de grootste bereidwilligheid geholpen heeft, en uit het Verwey-archief, waar ik van de familie toegang kreeg. Aan alle instellingen mijn oprechte dank.

Bijlage

Nu het slechts mogelijk was drie nummers van het ‘Radicaal Weekblad’ in handen te krijgen lijkt het mij van belang de volgende conceptbrief van Aug. P. van Groeningen aan Nieuwenhuis en zijn artikeltje over de Franse Revolutie hier af te drukken. De brief, waaruit weer zijn afkeer van de politiek blijkt, luidt:

‘Hierbij iets naar aanleiding v. de Fr. R. - Ik was zóó zeker, dat vele medewerkers deze zouden verheerlijken - iets waar ik me gedeeltelijk bij kan neêrleggen - dat ik meende, iets anders te moeten zeggen, meer actueel, een korte vaderlandsche geschiedenis in 20 regels.

‘Mijn bijdrage is alleen bestemd opgenomen te worden in het geval, dat niet uitsluitend mannen van uw partij meêwerken. Ik verkies in alles buiten den partijstrijd te staan en daar zelfs den schijn van te vermijden. Dan heeft niemand last van me en ik draag slechts de verantwoordelijkheid voor eigen daden, wat me 't meest verkieselijk voorkomt...

‘Fouten die ík maak, kan ik - ook wetenschappelijk - verdedigen, niet die de drukker onwillekeurig maakt. Trouwens, mezelf hinderen die óók. Ge weet, wat Multatuli zei: “Slordig schrijven is een bewijs van slordig denken” - Fouten staan het verwerken-van-een-impressie-bij-den-lezer in den weg, een physiologische waarheid als een koe. 't Vermijden er van moet den drukker toch licht vallen, dunkt me, met copie naast zich.’

In een andere, eveneens ongedateerde conceptbrief, geeft hij de volgende toelichting op zijn bijdrage:

‘Bij dezen voldoe ik aan het verzoek. Daar ik de gestelde grenzen niet overschrijden mocht, moest ik mijn gedachten zeer samenpersen. Ziehier de toelichting.

‘Met Busken Huet beschouw ik de bourgeoisie als Reintje-de-Vos, een epos uit de Middeleeuwen. De Fr. R. zag Reintje dan zegevieren.

[p. 290]

Toen hij eenmaal meester was, werd hij zachtmoedig. Nu vind ik zachtmoedigheid heel mooi - ná den strijd. Opmerkelijk is het, dat het volk het meest verdrukt werd, het meest had te lijden, in tijden van zachtmoedigheid. De Germanen, vrije gewapende mannen - de arbeiders der middeleeuwen (vrije arbeiders nl.) met hun gewapende gilden - Stel die tegenover onze wapenlooze arbeiders - De bourgeoisie weet wel wat ze doet, met haar humaniteitsverkondiging: het is een oratio pro domo. Ik ben óók humaan, maar tóch tégen de absolute op-den-voorgrond-stelling daarvan, zoolang er nog zooveel geleden wordt.

‘Ge ziet dus, dat ik in die 24 regels een geheele geloofsbelijdenis heb afgelegd. Doch ik heb meer gedaan: mijn lust en mijn leven is de bourgeoisie een hak te geven, en dat kan niet beter gedaan worden dan op de fijne manier van Busken Huet. In den 6en en 7en regel een herinnering aan het bestaan der accijnzen en aan de Pall-Mall schandalen; in den 13en een waarschuwing aan het volk; in den 1 1/2 laatsten een aankonding (verschrijving voor aankondiging. 's-Gr.) van het eind der bourgeois-heerschappij.

‘En bovenal - zal het ze leelijk ergeren, en dat vind ik plezierig. Ze zullen me houden voor een soort Marat, of Robespierre, die dat lezen.

‘Al lijkt het dus niet direct op de Fr. R. te slaan, het is wel degelijk iets in verband daarmee + een beschouwing ervan.’

Het artikeltje uit het ‘Radicaal Weekblad’ van 4 Augustus 1889 volgt thans:

‘Het stemt tot meesmuilen, de bourgeoisie, die hetgeen-ze-is te danken heeft aan de Fransche-Revolutie, haar afkeer-van-“bloedvergieten” te hooren rondroepen. We zijn er bij geneigd te denken aan een passie-preekenden Reintje-de-Vos die een pater-peccavi huilt, ná volle provisie kamers geleêgd en maagdelijke coppe's opgepeuzeld te hebben. - Zachtmoedigheid en andere dergelijke deugden zijn voorzeker zeer prijzens- en begeerenswaardige eigenschappen; maar de verkondiging-er-van-door-Reintje lijkt ons zóó onweerstaanbaar-komisch, dat we vergeten den-boer-toe-te-roepen op-zijne-ganzen-te-passen, en we, tranen-in-onze-oogen-van-'t-lachen en pijn-in-onze-handen-van-'t-applaudizeeren, slechts kunnen denken om hoe-jammer-'t-is, dat niet een geestig teekenaar Reintje den Boet-prediker-ex-Revolutionair een plaatsje geeft in het groote album, waarin De Menschheid de herinnering bewaart aan hén, die Haar vermaakt hebben. Reintje-Tartuffe is een kostelijk slot der “historie van den vos Reinaerde”.’