Literatuur. Jaargang 8

Signalement

Bieb, Litworks, Chriet, Filip en Hans

‘Het programma is zeer eenvoudig te installeren op een computer met twee diskdrives of een harddisk.’ Met zo'n soort mededeling wordt de consument vaak lekkergemaakt bij de aankoop van software die hem het leven aanmerkelijk moet veraangenamen. In plaats van de slechts op één manier te gebruiken ouderwetse kaartenbakken wil men tegenwoordig toch erg graag beschikken over een data-base-programma dat de records op de gewenste manier door elkaar schudt voor chronologisch, systematisch of alfabetisch gebruik. Vooral in het bibliografisch stadium van het onderzoek kan zo'n data base goede diensten bewijzen. Nu kan man als dubbellinkshandige alfa wel zijn toevlucht nemen tot dBase of andere gelijksoortige pakketten, maar al gauw ontstaat de indruk dat men met een kanon op een mug aan het schieten is en vooral wanneer het aankomt op het verbinden van een centraal trefwoordensysteem aan verschillende files met tal van records zou men wensen over een eenvoudiger voorgeprogrammeerd systeem te beschikken.

Welnu, die zijn er. De Leidse universiteit werkt al enkele jaren met Odis, een uitgave van Stenfert Kroese Software & Courseware, dat ook op een pc onder ms-dos draait. Dit is een voor de bibliograaf redelijk werkend systeem dat wat betreft de lengte en het aantal velden zonder programmeerkennis tot op zekere hoogte aan te passen is aan de eigen behoeften en dat op een voor de leek begrijpelijke manier omgaat met het toekennen van een groot aantal trefwoorden per record. Naarmate het bestand groeit, duren de zoekacties echter wel lang.

Bij de vakgroep Methoden en Technieken van de Vrije Universiteit is het programma Litworks ontwikkeld (versie 1.1 dateert van 1987), ook voor bibliografische doeleinden, door W. Dijkstra en W.M. de Pijper. Dat zou best een mooi stukje software kunnen zijn als je het aan de praat kunt krijgen, maar de bijgeleverde handleiding blijkt zodanig ingewikkeld te zijn, dat het mij niet gelukt is. Misschien kunnen ze de afdeling taalbeheersing daar zover krijgen dat in modaal Nederlands wordt uitgelegd wat de bedoeling is. Litworks is een uitgave van Mental Works, Nassaulaan 2A, 2628 gh Delft, 015-620362.

Dan hebben ze het in Groningen beter bekeken. Daar ontwikkelt de firma SilverBlue Software (postbus 3090, 9701 bj Groningen, 050-139206) kant-en-klaarpakketten met een heel duidelijke gebruiksaanwijzing erbij voor de beschrijving van boeken, knipsels en grammofoonplaten. het dos-programma Bieb! De bibliotheek (1988) van N. Huizinga, bestaande uit niet meer dan één diskette, laat zich zonder moeite installeren op een pc (minimaal 320k geheugen) met of zonder harde schijf en stuurt je via niet meer dan zeven menu's vlekkeloos door invoer, wijziging en selectie van gegevens. Bij de invoer heeft men de beschikking over 12 velden voor de invulling van een code voor de auteur, titel, subtitel, categorie, uitgever, jaar, druk, isbn, een zelf eventueel toe te voegen aanduiding, trefwoord, korte inhoud en opmerkingen. Maar zoals bij de meeste van deze programma's zit men ook hier vast aan een maximaal aantal karakters per veld, waardoor Bieb! wel redelijk geschikt is om de eigen bibliotheek thuis te beschrijven, maar niet voldoet voor het zwaardere bibliografische werk met titels van meer dan 60 karakters en impressa waarin men ook de plaats van uitgave wil opnemen. Toekennen van meer dan één trefwoord per record is evenmin mogelijk.

Wie schrijft er nou eens heel eenvoudig op een paar a4'tjes hoe je precies te werk moet gaan om dBase aan de meest elementaire bibliografiebehoeften aan te passen? Voor zo'n handleiding lijkt me een markt te bestaan!

In het voorgaande zijn wat termen gevallen die in dit tijdsgewricht nog niet voor iedereen duidelijk zijn. Maar ook daaraan wordt gewerkt. Hans Paijmans schreef een verduidelijkend boekje Bootstraps en droogtrommels over de taal van de pc-gebruiker ('s-Gravenhage: sdu, 1989; 114 p.), dat mij in ieder geval geleerd heeft dat je ‘data base’ als twee woorden moet schrijven. Het

[p. 71]

zou echter ook in het Nederlands kunnen, waar ‘databank’ weer wel één woord is, zoals blijkt uit een tweede handig boekje, namelijk het Praktisch woordenboek nieuwe media van Chriet Titulaer en Filip van Brabander (2e dr.; Leuven: Davidsfonds, 1989; 112 p.). Dit alfabetisch op trefwoord ingericht naslagwerk legt keurig uit wat ascii is, wat het verschil is tussen bit en byte en wat honderden andere moderne dingen betekenen. Het kan tevens dienen als index op het boekje van Paijmans dat een trefwoordenlijst mist.

PJV

Over De avonden

‘Hoe heet zulk ondergoed met hemd en broek uit één stuk? Hansop, geloof ik. Hij bekeek de kleding nauwlettend. Aan de achterkant onder aan de rug, was een lange vertikale spleet, die open stond. - Ik kan zijn reet zien, dacht hij. De klep om te kakken staat open. - Almachtige God, zei hij bij zichzelf, zie toe: zijn reet is te zien. Zie deze man. Het is mijn vader. Behoed hem. Bescherm hem. Leid hem in vrede. Hij is uw kind.’ Deze passage is, zoals iedere lezer van De avonden (1947) van Gerard (toen nog Simon van het) Reve weet, tekenend voor de toon en de sfeer in deze roman. Diezelfde toon en sfeer maakten het boek tot een van de meest geruchtmakende en omstreden romans van na 1945. Want hoewel het boek in 1947 met de Reina Prinsen Geerligsprijs werd bekroond, was het oordeel erover niet eenduidig en heeft het als geen ander de literaire gemoederen verhit. Men was verrast, verbaasd, geschokt en gekwetst. De roman is in het jaar na verschijning in meer dan vijftig kritieken en artikelen verguisd en bejubeld. De critici schroomden niet elkaars standpunt te betwisten. Kortom, het ging er polemisch aan toe. Dan, na ruim tien jaar stilte, treedt een tweede receptieperiode in. De avonden staat opnieuw in de belangstelling om vervolgens bij de meesterwerken der Nederlandse literatuur te worden bijgezet. Meer dan honderd artikelen zijn er inmiddels over De avonden verschenen. Iedere zichzelf respecterende criticus heeft er in de loop der jaren dan ook zijn oordeel over geveld en dat kan de in Reve geïnteresseerde lezer nauwelijks ontgaan zijn.

G.F.H. Raat heeft de taak op zich genomen om de in zijn ogen belangrijkste publikaties te bundelen, omdat hij vond dat dat nu maar eens moest gebeuren. Zoiets valt uiteraard alleen al te rechtvaardigen met de in mijn ogen onomstreden kwaliteit van De avonden en met de invloed, die dit boek op de Nederlandse literatuur heeft gehad. En natuurlijk is het interessant en leuk om de meest uiteenlopende opinies van mensen als Hermans, Dubois, Bomans, Blaman, Fens of Schippers achter elkaar te kunnen lezen en met elkaar te vergelijken. En natuurlijk is het prettig om je geheugen op te frissen door opnieuw te lezen, hoe de beoordeling van het boek in de loop der tijden veranderde, hoe het boek eerst voornamelijk sociologisch en later meer psychologisch werd geïnterpreteerd en hoe slechts een enkeling oog had voor de ironie of voor de literair-historische situering. Maar was het nu echt nodig om al die meningen alsnog in één boek samen te brengen? Veel - en vooral de strekking van al die recensies - is door de jaren heen overbekend geworden. Veel boeken en tijdschriften (om er een paar te noemen: Podium [1948, nr. 6], het extra Revenummer van Dialoog [1969], Kort Revier [1973, Beekman/Meijer], hoei boei! [1980, Slootweg/Witteman], Omtrent De Avonden [1981, Wennekes/Cornelissen], Over De avonden van Gerard Kornelis van het Reve [1976, Kummer/Verhaar] en last but not least het Reve-nummer van Bzzlletin [1989, nr. 170/171]) hebben nogal wat aandacht aan de receptie van De avonden besteed. Het argument dat de kritieken en artikelen nooit eerder allemaal bij elkaar hebben gestaan, is nauwelijks een reden voor het samenstellen van deze bundel, want van de ruim honderd commentaren heeft Raat er slechts achtendertig uitverkoren voor publikatie. Deze bundel is dus alles behalve compleet en levert helaas geen nieuwe gezichtspunten op. Alleen de letterenstudent zal er zijn voordeel mee doen. Hem zal wat zoekwerk bespaard worden.

Het blijft overigens vermakelijk om na (her)lezing van al die reacties te constateren, hoeveel commotie dit boek veroorzaakt heeft. Je merkt dat de grootste schok toch was, dat Van het Reve genadeloos de leegte en verveling voelbaar heeft gemaakt. Van de meest recente reacties springt ‘De stilte en de passie’ (1985) van K. Schippers eruit. Hierin ontbreekt elk spoor van interpretatie of duiding. Het enige wat Schippers op overtuigende wijze duidelijk maakt, is dat hij in De avonden zijn eigen omgeving herkende en dat het boek hem en zijn vrienden een nieuwe eigen taal verschafte, waarmee hij de hem benauwende omgeving te lijf kon. Voor hem gold niet zozeer ‘Het is gezien’, maar meer ‘Het is gezegd’. Eindelijk. (Over de avonden, samenstelling G.F.H. Raat, Conserve, Schoorl 1989, 400 p., ƒ 49,90).

Els Broeksma

Van Gogh en de literatuur

Dominee-dichter Eliza Laurillard was volgens Vincent van Gogh een ‘kunstenaar in den waren zin des woords’. Reindert Groot en Sjoerd

[p. 72]

reindert groot, amsterdam
De woning van Vincent van Goghs oom Cor op de Marinewerf, waar Vincent in Amsterdam logeerde

de Vries, die in resp. beeld en woord iedere stap van Vincent van Gogh in Amsterdam hebben vastgelegd (Amsterdam: Stadsuitgeverij, 1990; 127 p.), memoreren in dit fraai uitgevoerde boek ook Vincents betrekkingen met de in die tijd oppermachtige dichtende predikanten. Met name met Laurillard, die hij in 1877-1878 in Amsterdam regelmatig ontmoette, had de predikant in spé die Van Gogh toen nog was, affiniteit. De plaatsen waar Vincent schilderijen en tekeningen in zijn Amsterdamse ‘periode’ (maart 1877-juli 1878, november 1881 en oktober 1885) maakte, zijn met grote speurzin door Reindert Groot weer gelokaliseerd en gefotografeerd; Sjoerd de Vries schreef er een prettig leesbare tekst bij.

Ruim voor het Van Gogh-jaar editeerde Fieke Pabst Vincent van Gogh's poetry albums (Zwolle: Waanders, 1988; 96 p.) als nr. 1 in de door het Van Gogh-museum uitgegeven serie Cahiers Vincent. Het betreft de twee poëziealbums die Vincent bijhield voor zijn broer Theo en één voor Matthijs Maris in 1875 en de bijdragen die hij leverde aan het album van Annie Slade-Jones in 1876. Verder worden enkele gedichten en prozafragmenten in het Frans en Engels die Vincent met brieven meeverstuurd moet hebben hier voor het eerst gepubliceerd, zodat er nu in combinatie met mededelingen in de brieven enig zicht komt op Vincents literaire interesse.

De teksten zijn in facsimile gegeven zonder transcriptie, hetgeen bij het duidelijke handschrift inderdaad ook niet nodig is. Het eerste album voor Theo van Gogh bevat uitsluitend Franse teksten; in het tweede is naast Franse, Engelse en Duitse poëzie het gedicht ‘De bestedeling’ van Jan van Beers opgenomen. In het album voor Maris treft men een flink aantal pagina's aan uit de Sprookjes en verhalen van H.C. Andersen, ‘in dichtmaat naverteld door J.J.L. ten Kate’. Het album van Annie Slade-Jones bevat enkele strofen van gezangen naar onder anderen Rhijnvis Feith, D.R. Camphuysen en Jodocus van Lodensteyn.

PJV

Engels-Nederlandse renaissance

Van de in 1985 overleden hoogleraar Jan van Dorsten van het Sir Thomas Browne Institute te Leiden zijn zeven opstellen op het terrein van zijn specialisme, de Engels-Nederlandse betrekkingen in de zestiende en zeventiende eeuw, gebundeld door J. van den Berg en Alastair Hamilton onder de titel The Anglo-Dutch Renaissance; seven essays (Publications of the Sir Thomas Browne Institute Leiden, new series, 10; Leiden enz.: E.J. Brill, 1988; viii + 90 p.; ƒ 33,-). A.G.H. Bachrachs lijkrede ‘In memoriam Jan A. van Dorsten (1933-1985)’ is voor in de bundel opgenomen, evenals een kort overzicht van persoonlijkheid, leven en werk door Roy Strong. Een bibliografie en een index besluiten de bundel.

De zeven opstellen betreffen de volgende onderwerpen: ‘i.c.o.: the rediscovery of a modest Dutchman in London’, achter welke initialen de koopman-schrijver Jacobus Colius Ortelianus schuilgaat (in het Nederlands gepubliceerd in het Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde in 1959); ‘Sidney and Languet’ (uit The Huntington Library Quarterly van 1966); ‘Mr. Secretary Cecil, patron of letters’ (uit English Studies van 1966); ‘Temporis filia veritas: learning and religious peace’ (in het Nederlands verschenen) in het Tijdschrift voor Geschiedenis van 1976); ‘Sidney and Franciscus Junius the Elder’ (uit The Huntington Library Quarterly van 1978); ‘Literary patronage in Elizabethan England: the early phase’ (in de bundel Patronage in the Renaissance van 1981); en ‘Recollections: Sidney's lster Bank poem’ (uit Dutch Quarterly Review van 1985).

PJV