Literatuur. Jaargang 14

[p. 11]

Middeleeuwse opschriften:
Aanzien doet gedenken

De jaargang 1997 zal Literatuur drie nieuwe columns bevatten. Ton Anbeek zal met ingang van het volgende nummer zijn succesvolle rubriek ‘De recensent, ook der recensenten’ hernemen; Wardy Poelstra start in nummer 2 een reeks interviews met musici, waarin zij ingaan op de rol die literatuur in hun leven en werk heeft gespeeld en nog speelt; Wim van Anrooij bergint hieronder een reeks over een nog weinig onderzochte tekstsoort uit de Middeleeuwen: spreuken en opschriften.

Tegenwoordig is het vrij gebruikelijk dat onderzoekers van de Middelnederlandse letterkunde zich interesseren voor allerlei soorten teksten. Of het nu gaat om geestelijke traktaten, artes-teksten, raadsels of kronieken: sinds een jaar of vijftien is er veel nieuws dat de aandacht trekt. De literaire canon vervult nog steeds zijn traditionele rol van esthetisch boegbeeld, maar in het onderzoek zien de Klassieken zich inmiddels omringd door tal van minder ‘fraaie’ teksten (‘niet-literaire literatuur’, in het jargon van de specialisten), die echter vaak wél interessant en belangwekkend blijken te zijn.

Bij alle belangstelling voor nieuwe tekstsoorten is er echter één aanzienlijke categorie waarvan nog betrekkelijk weinig werk is gemaakt: spreuken (spreekwoorden, spreukstrofen, dicta, sententies en dergelijke). De reden voor deze geringe interesse is even begrijpelijk als bedroevend: betrouwbare edities zijn er bijna niet, een inventarisatie is voorlopig nog een toekomstvisioen, en voorstudies zijn uiterst zeldzaam. Daar komt nog bij dat de omvang van het materiaal overstelpend is en dat vorm en inhoud divers en disparaat zijn.

Een van de vroegste collecties spreuken in het Middelnederlands komt voor in het Nederrijns moraalboek en dateert dus nog uit de late dertiende eeuw; de verzameling is vermoedelijk vertaald uit het Frans (het eerste artikel over deze kwestie moet overigens nog geschreven worden), en beloopt al direct honderden nummers. Gaat het hierbij nog om spreuken die op naam gaan van Seneca en andere wijze meesters, vanaf de eerste helft van de veertiende eeuw begint men voor het eerst volkstalige spreuken te verzamelen en op te tekenen. Er is misschien sprake van een tendens, want vanaf die tijd worden ook nieuwe spreuken gecomponeerd, in omvang variërend van twee tot twintig rijmende verzen (bij de wat langere gaat het dus eigenlijk om kleine gedichtjes). In de buitenlandse secundaire literatuur wordt de laat-vijftiende-eeuwse Proverbia communia - met spreekwoorden in het Latijn, met de Nederlandse pendant ernaast - vaak aangehaald als een Nederlandse mijlpaal in de Europese (genre)geschiedenis, omdat deze collectie vaak werd vertaald en van grote invloed was in het buitenland. Voor de eeuwen die eraan voorafgaan moet de Nederlandse schat echter nog worden opgedolven.

Voor de bestudering van de Middelnederlandse letterkunde (en trouwens ook voor die van de Renaissance) is een beter zicht op deze materie van het grootste belang: heel veel lange teksten - van Reynaert tot rederijkerij - bevatten bijvoorbeeld sententie-achtige uitspraken die zo uit het dagelijks taalgebruik lijken te zijn geplukt. Het probleem is vaak dat we dergelijke uit de orale sfeer afkomstige zinsneden niet altijd (meer) als zodanig herkennen. Pas als dat mogelijk wordt, kan de vraag worden gesteld naar de functie van dit verschijnsel (dat in de moderne literatuur door iemand als Gerard Reve wordt gecultiveerd), en naar de implicaties ervan voor de praktijk van het schrijven en voordragen van Middelnederlandse letterkunde.

Het is hier niet de plaats om de achterstand in het onderzoek ‘even’ in te lopen. De eerlijkheid gebied trouwens te zeggen dat tussen droom en daad dit keer dan misschien geen wetten, maar wel veel praktische bezwaren staan. Wat ik in de komende vijf nummers van Literatuur duidelijk hoop te maken, is dat zelfs een inventarisatie van alle spreuken in (en op de kaft van) handschriften nog geenszins volledig zou zijn. Ik wees zojuist al op het voorkomen van spreuken in lange teksten. Waar het me echter vooral om gaat is dat ze ook buiten de boeken te vinden zijn. We komen daarmee terecht

[p. 12]

in de sfeer van opschriften in de ruimste zin van het woord. Het gaat bij opschriften overigens niet alleen om spreuken. Op panelen en muren werden soms veel langere gedichten aangebracht, en ook bijvoorbeeld zestiende- en zeventiende-eeuwse houtsneden en gravures bevatten soms teksten van enkele tientallen of honderden verzen. In het kader van deze rubriek zal ik me echter tot de relatief korte opschriften beperken.

Spreukachtige opschriften werden in de loop van hun bestaan honderden zoniet duizenden keren gelezen. Vaak gaat het om teksten die in de volheid van het leven staan. De boodschap moet kernachtig zijn en bevat doorgaans een of enkele moreel-ethische lessen of gedragsvoorschriften die aanspraak maken op algemene geldigheid. Het vroeg-vijftiende-eeuwse Rechtsboek van Den Briel biedt in dit verband een leerzaam exempel, dat (met andere details) voordien al voorkwam in het Bonum universale de apibus van Thomas van Cantimpré en in de Gesta Romanorum. Het Rechtsboek is een optekening van Briels gewoonterecht door de klerk Jan Matthijs-sen. Voor literatuurhistorici is het een geschrift dat zeer de moeite waard is omdat de juridische regels nogal eens worden toegelicht aan de hand van een historisch voorbeeld. Waar de auteur te spreken komt over de stedelijke raadzaal, merkt hij op dat deze van binnen fraai beschilderd dient te zijn met portretten (te denken valt aan profeten, filosofen, de Negen Besten):

[...] ende bescreven mit goeden ouden wyser
leeren, dairmen verder wijsheit ende vroetscip
uut verstaen sal moghen; want men pleecht te
segghen: aensien doet ghedencken.

[...en beschreven met goede, oude wijze leringen,
waaruit men wijsheid en inzicht op kan
doen. Want men zegt gewoonlijk: aanzien
doet gedenken.]

Ter illustratie laat Matthijssen dan het verhaal volgen over een filosoof die op een jaarmarkt plaatsnam achter een lege tafel om er ‘wijsheit’ te verkopen. Een passerende jongeman wordt nieuwsgierig, beproeft zijn geluk en krijgt een briefje mee met de spreuk: Watstu doetste doch altoes wijsseliken, ende marc dat eynde dijns opsets ende begrijps [handel altijd wijs en denk aan de gevolgen van uw daden]. De filosoof geeft hem daarbij de raad er thuis zijn hele vertrek mee te bedekken. Op een keer komt de kapper op bezoek, die zich door de vijanden van de jongeman had laten overhalen om zijn scheermes eens flink uit te laten schieten en hem zo de keel af te snijden. Geconfronteerd met de wijze spreuk aan de wand kiest de kapper echter eieren voor zijn geld en laat hij zijn snode plan varen. Aanzien doet gedenken. Zo voorkwam een wijs woord dus op het nippertje een heuse moord.

Wim van Anrooij⁺

+ Wim van Anrooij is verbonden aan de vakgroep Nederlands van de Rijksuniversiteit Leiden.