Maatstaf. Jaargang 10

[p. 743]

Tekenen van tegenspraak

Als er in Nederland ongelovigen bestaan, hoe voelen die zich dan bij ons? Bij ons, de gelovigen? Toen een paar jaar geleden Szczesny's Die Zukunft des Unglaubes verscheen, wekte het ook in ons land enig rumoer. Even leek het erop, dat het tussen gelovigen en ongelovigen tot een discussie zou komen over de vraag, of ook in ons land de ongelovige een tweede-rangs burger is. Er is weinig van terecht gekomen. De meeste ongelovigen zullen bij ons wel gelovig zijn. En die het niet zijn, bestaan niet. Na december 1962 moet men wel tot die conclusie komen. In Nederland, waar van de andersdenkende veel verdraagzaamheid wordt verlangd, is de decembermaand altijd al zeer vol van ostentatieve gelovigheid en stille terreur jegens de ongelovige. De kerstboodschappen liegen er niet om. De wijdingen, die op departementen van algemeen bestuur worden gehouden en op openbare scholen, evenmin. Boodschappen kan men horen, maar niet geloven, zelfs als ze van staatshoofden komen. Zich aan wijdingen onttrekken is al moeilijker en vergt een mate van persoonlijke inzet, die van de gemiddelde ongelovige nauwelijks mag worden verwacht, temeer niet, omdat ze van de gemiddelde gelovige in het geheel niet wordt verwacht. De decembermaand 1962 bracht een kerstnachtdienst uit een nederlands hervormde kerk, door de televisie uitgezonden, waarin de echtgenote van de burgemeester van de hoofdstad des lands het kerstevangelie las. De veronderstelling, dat mevrouw Van Hall uitsluitend op grond van haar openbare functie daartoe werd uitgenodigd, lijkt te boud om haar te uiten. Houden wij het er dus op, dat zij lidmaat is van de nederlands hervormde kerk. Het toeval, dat dit lidmaatschap samenvalt met een zeer bijzondere burgerlijke staat, heeft aan een godsdienstoefening een specifieke karakter gegeven. Dit karakter: de plaatselijke overheid autoriseert dit alles. Het ‘Komt allen tesamen’ krijgt op deze wijze weliswaar geen imperatieve accenten, maar niettemin wèl een accentje. De ongelovige was intussen al verdraagzamer geweest, dan in de kerstnacht van hem werd verlangd. Het gehele staatsapparaat, de radio, de televisie en de nederlandse pers hadden hem duidelijk gemaakt, dat er na dit leven wèl een ander leven begint. De ongelovige daalt op zijn beurt in de catacomben af. Hij wacht op de Grondwet van Romme, wiens artikel nul bepaalt, dat de Staat der Nederlanden God erkent. Waarom zo'n drukte over dat artikel? Ook dan zal de wet vastleggen, wat reeds

[p. 744]

lang in het bewustzijn van het volk hecht verankerd was.

Ks

In zijn Sociologie de la littérature wijst Robert Escarpit erop, dat de onevenwichtigheden in de distributie van lectuur en die in de productie ervan (werkelijke litteratuur door zeer weinigen gelezen en de productie van lectuur past zich aan bij de vraag) aspecten zijn van één probleem. Het bevorderen van de productie door de instellingen van fondsen en van de distributie door culturele (niet-commerciële) organisaties zijn, zegt hij, niet meer dan technische lapmiddelen. ‘La solution, si solution il y a, ne peut se trouver qu'au niveau du comportement des groupes humaines envers la littérature, c'est à dire au niveau de la consommation.’ Men zou deze zin als een kanttekening willen plaatsen op alle stukken, die over de recente actie van een aantal auteurs worden geschreven en gewisseld. Gegeven de onmogelijkheid om in een beperkt taalgebied en met een onwaarschijnlijk klein publiek een schrijversbestaan op te bouwen, kan er blijkens de persreacties worden getwist over de rechtmatigheid van de eis der auteurs, dat ook op het terrein van de litteratuur de kloof tussen recette en kosten wordt gedicht door publieke middelen. Het feit van de vliesdunne markt is onbetwistbaar. In onze op de mythe van de productie gebaseerde samenleving is het fenomeen van een uit het raam kijkende schrijver blijkbaar moeilijk te verwerken. Even moeilijk schijnt het, zich voor te stellen, hoe in een sector van het culturele leven, die geheel door het Particulier Initiatief wordt beheerst, het naakte bestaan kan worden verzekerd van degeen, die door zijn werk het gehele proces van produktie en distributie mogelijk maakt. Het debat over deze zaken kan nu pas goed beginnen. Daarbij worde het fundamentele feit, dat Robert Escarpit vermeldt, niet vergeten. Zolang in onze samenleving auteurs, uitgevers, radio, televisie, pers, bibliotheken, volkshogescholen, onderwijzers en o, ja de overheid niet een geïntegreerd cultuurbeleid ontwerpen voor de letterkunde, zolang zal de rechtvaardiging van elk stipendium - mogen het er vele zijn - gevonden worden in het bestaansrecht van de auteur en niet in zijn publiek. Tenminste, wanneer men de zin tot zich laat doordringen van een andere stelling van Escarpit: ‘Savoir ce qu'est un livre, c'est d'abord savoir comment il a été lu’.

E.