Maatstaf. Jaargang 32

[p. 43]

Geert van der Kolk De Praagse Lente

Het schilderij werd kort na de oorlog gevonden, in de bezemkast van het bisschoppelijk museum in Göttingen. Vaklui uit Keulen moesten eraan te pas komen om jaren stof en eeuwen vuil vernis te verwijderen. Te voorschijn kwam het portret van een rijzige, beeldschone vrouw van ongeveer dertig jaar, met roodbruin haar, wijde jukbeenderen, blauwgroene ogen en, als je goed en met overtuiging keek, een vriendelijke glimlach. Op de achtergrond rechts was een detail zichtbaar van de Karelsbrug in Praag. Op het donkere veld links stond geschreven: ‘De Heilige Olga, op aarde Prinses Olga de Stoute’.

De administratie van het bisschoppelijk museum was tijdens het Brits-Amerikaanse bombardement van 17 september 1944 verloren gegaan, maar er waren nog wel, in tal van bibliotheken in Duitsland en ook in het buitenland, oude catalogen bewaard gebleven. In geen enkele catalogus werd het schilderij echter beschreven. Overigens hadden inwoners van Göttingen die het museum voor het in 1938 werd gesloten hadden bezocht, al meteen aan een oorlogscorrespondent van de New York Tribune verteld dat ze het schilderij nog nooit hadden gezien. De restaurateurs stelden vast dat aan de onderkant van het schilderij een strook was afgesneden. Dat verklaarde dat Olga's borsten nu een beetje vreemd op de lijst hingen, en volgens de hoofdrestaurateur ook dat de naam van de schilder ontbrak, hoewel hij later toegaf dat hij niet zeker wist of het schilderij ooit gesigneerd was geweest. Kunsthistorici van internationale faam uit verschillende landen sloten unaniem en onmiddellijk de mogelijk van een vervalsing uit en zij besloten dat zij hier te maken hadden met een meesterwerk van rond 1500, hoewel een wetenschappelijk medewerker van de universiteit van North Carolina in Chapel Hill volhield dat zijn collega's dat niet met volledige zekerheid konden zeggen. In de vakliteratuur werd het schilderij ‘De Stoute Olga van Bohemen’ gedoopt, vanwege de Karelsbrug. Er werd met feiten gestaafd en weloverwogen gegist: Da Vinci werd genoemd, en Rafaël, en de kunsthistoricus Williamson Tyler van de universiteit van Manchester pleitte in een provocerend maar goed gedocumenteerd artikel voor Velasquez. Na een lange en zware campagne wisten noch Leonardo, noch Rafaël een meerderheid te behalen. Stoutmoedige Amerikaanse promovendi gingen, met beurzen van de Crest Foundation en de National Endowment for the Humanities, op zoek naar een onbekende nieuwe meester, en zij keerden na verloop van tijd uitgeput en met het hoofd in de schoot terug naar Harvard en Princeton.

In de kerk zelf was de kwestie niet minder pikant. De gewone Heilige Olga kon het niet zijn, want die had met Praag of Bohemen niets van doen gehad. Ze was bovendien volgens alle Levens een saai mens geweest, die voor de bijnaam ‘de Stoute’ geenszins in aanmerking kwam. En tenslotte had van haar geen enkele schilder, hoe devoot ook, ooit iets aantrekkelijks weten te maken. Het Vaticaan gaf de kwestie alle verdiende aandacht, maar wilde ook weloverwogen te werk gaan, waardoor de commissie van onderzoek pas werd ingesteld na de beslissende overwinning van het proletariaat in Tsjecho-Slowakije, hetgeen een onderzoek ter plaatse voorlopig onmogelijk maakte.

Het rapport van de commissie verscheen pas in het najaar van 1960, maar daar was ook alle reden voor. Het onderzoek was buitengewoon ingewikkeld geweest. De enige historische bron waarin het Leven van de Stoute Olga van Bohemen werd beschreven was de ‘Nieuwe geschiedenis van de kerk in de moderne tijd’ van de Spaanse theoloog Cerberus Borgesius. Het boek was in Rome zelf uitgegeven, in 1693, toen Borgesius doceerde aan de Vaticaanse Academie. De moderne tijd was aan Borgesius niet voorbij gegaan, en hij beschrijft zonder moraliseren de ver-

[p. 44]

schillende Levens van de Heilige Olga die toen op de markt der mondelinge overlevering verkrijgbaar waren.

Olga was in ieder geval een buitenechtelijke dochter, van koning Karel, van de brug in Praag, of van Johannes Hus, hetgeen diens pathologische protestantisme verklaarde, of van een joodse horlogemaker en de dienstbode van de Praagse vertegenwoordiger van het Ausburgse bankiershuis Fugger. Haar jeugd was afwisselend zeer frivool geweest - een bordeel in Rennes wordt genoemd - en zeer devoot - ze zou tot haar achttiende jaar in een klooster in Saksen hebben gewoond.

Ze had natuurlijk een macht mirakels op haar naam. Ze zou Praag achtereenvolgens van de Hunnen, de Teutoonse Broederschap, de Jagiellonen, de Moren en de pest hebben gered; twee manken, een blinde, en een van de duivel bezeten timmerman hebben genezen; en volgens een legende door Cerberus Borgesius opgetekend na de getuigenis van de kapelaan van Kattowitz in Silezië, bovendien de Onnozele Kinderen van Bethlehem in het aangezicht van de dood hebben geschaakt en hen in een Phoenicische koopvaarder de Donau stroomopwaarts hebben geleid naar Znojmo in Moravië, aldus de grondslag leggend voor de Moravische Broederschap. Bij dit laatste zet Borgesius echter een vraagteken, omdat de oorsprong van de Broederschap elders met meer autoriteit is gedocumenteerd.

Een kloosterorde had de Stoute Olga van Bohemen niet gesticht, maar in heel Midden-Europa was haar in de 15de en 16de eeuw een curieuze verering ten deel gevallen. De bisschoppelijke annalen van Breslau, Halle, Erfurt, Pilzen en Passau melden in dit verband dat vrouwen, arm en rijk zonder onderscheid, te biecht kwamen met zeer gemengde gevoelens. Aan hun echtgenoten, zo verklaarden zij, was de Heilige Olga verschenen en de mannen hadden daarop niet alleen hun overspelige gewoonten opgegeven, maar zij weigerden nu ook in het echtelijke bed hun plicht te doen. Pas na Luther en Calvijn en de zegetocht van de Inquisitie schijnt deze merkwaardige devotie in onbruik te zijn geraakt. Borgesius' laatste hoofdstuk over de Stoute Olga van Bohemen is gewijd aan het Grote Schisma. Aan de moderne lezer ontsnapt de ironie in hetgeen hij beschijft niet, maar Borgesius was een humanist van het oude stempel, die de mens serieus nam en zich tot de feiten beperkte.

In 1427 werd Olga de Stoute van Bohemen door de paus in Avignon heilig verklaard. De paus in Rome verklaarde nog in hetzelfde jaar dat Olga een ketter was, en bovendien een heks. Een bemiddelingspoging van de Duitse keizer mislukte, en pas toen de Franse koning, die zijn zinnen had gezet op een bondgenootschap met de zeer gelovige keurvorst van Brandenburg, erin slaagde in een paleisintrige Innocentus ix te vervangen door zijn stroman Gregorius iv, werd Olga ook in Avignon van de lijst geschrapt. Het jaar daarop stierf echter in Rome Benedictus viii. Hij werd na een lang conclaaf opgevolgd door de achterdochtige Ignatius iii, die, op zijn hoede voor de Franse koning en lang niet zeker van de loyaliteit van de Keizer die immers zelf ook politieke ambities in Italië had, de stad en de wereld liet weten dat zijn voorganger Benedictus de Florentijnen naar de mond had gepraat en vervolgens tegen de zin van zijn staatssecretaris kardinaal Lasagnesi de Stoute Olga bijzette in de galerij der Heiligen van de eerste rang, waarop Lasagnesi een verbond sloot met de coterie der Piemontezen en Venetiërs, een verbond waarin de rol van de Romeinse afgezant van de Keizer nooit is opgehelderd, hoewel de vijanden van de kardinaal erop wezen dat het gif in de wijn van Ignatius sterke overeenkomst vertoonde met het gif dat een tragisch einde had gemaakt aan het leven van de Landgraaf van Anhalt, de schoonvader en aartsvijand van de Keizer. Terwijl het nieuwe conclaaf nog voortduurde annuleerde kardinaal Lasagnesi alle opdrachten voor portretten van de Stoute Olga van Bohemen, hetgeen de Romeinse schilders in armoede stortte. Of een van die portretten ooit is afgemaakt vermeldt Borgesius niet, tot verdriet van de kunsthistorici. Uit naïeve begeerte zijn ware meester, de koning in Parijs, te plezieren, deed Gregorius iv een overhaaste en doorzichtige poging de eenheid van de kerk onder Franse leiding te herstellen, en hij deed de boodschap uitgaan dat niets

[p. 45]

de verzoening tussen Rome en Avignon meer in de weg stond nu Olga van het toneel was verdwenen. De Franse koning had echter andere ijzers in het vuur. Zijn afgezant Merveilleu had een geheime overeenkomst gesloten met de Napolitanen, waarbij Siena zich aansloot, Siena, dat al sinds lang in een bitter conflict met Piemonte was gewikkeld, waardoor Merveilleu, nadat hij er door bemiddeling van zijn neef de graaf van Toulouse in was geslaagd de neutraliteit der Castilianen en Aragonezen te kopen, met een formidabele kandidaat voor de dag kon komen, Benedictus ix, die later bekend werd als de eerste vroege-Renaissance-paus en meer belangstelling had voor politiek en sterrenkunde dan voor de kerkvaders en naar het schijnt de zaak van de Stoute Olga heeft laten sloffen, waardoor Cerberus Borgesius in de late 17de eeuw niet in staat was met zekerheid vast te stellen of Olga nu heilig was of niet, en dit verklaart vanzelfsprekend dat de commissie van onderzoek pas na ruim tien jaar haar rapport aan de paus kon aanbieden. De commissie was geneigd Olga het voordeel van de twijfel te gunnen, te meer daar men het meer dan waarschijnlijk achtte dat Rome, in de stormachtige 16de eeuw, toen alle reservisten werden opgeroepen, ook Olga tegen Luther en Calvijn in de strijd had geworpen.

Juist op dat moment echter keerde het commissielid professor Rädecker van de katholieke universiteit van Salzburg terug van een studiereis naar Spanje en hij rapporteerde dat Cerberus Borgesius een verholen vrijdenker was geweest en dat zijn ‘Nieuwe geschiedenis van de kerk in de moderne tijd’ nooit was herdrukt en dat hij bovendien in 1695 zijn post aan de Academie had moeten opgeven, waarna hij naar Spanje was teruggekeerd, waar hij opnieuw vanwege zijn gedachten in conflict raakte zoals bleek uit een document in het archief van de bisschop van Valladolid, zodat hem geen andere weg openstond dan te emigreren naar de Spaanse koloniën in Zuid-Amerika, en dat zijn vertrek op 5 april 1703 inderdaad was geregistreerd door de havenmeester van Cadiz. In Buenos Aires was hij vreedzaam oud geworden, dichtend aan zijn posthuum en onder pseudoniem uitgegeven allegorie ‘De naakte mens en de geurende rozen Gods’, welks zevende vers van hoofdstuk vier, ‘Zo stond de naakte mens alleen

noch kind noch kraai

van al verlaten

en rondom slechts geween’

al lang een ereplaats heeft in de bloemlezingen van het continent, hoewel Borgesius' genie in Europa pas zeer recent is herondekt dankzij het pionierswerk van de kleine literaire uitgeverij ‘Chica Critica’ in Tarragona.

Nu door de onthullingen van professor Rädecker de referenties van Cerberus Borgesius in een bedenkelijk daglicht kwamen te staan kon van een officiële her-heiligverklaring van de Stoute Olga van Bohemen natuurlijk geen sprake meer zijn. Borgesius' boek was immers de enige bron over haar leven en weldaden. De commissie van onderzoek suggereerde in haar rapport aan de paus dat het wellicht beter was de hele zaak maar te vergeten. De paus, Johannes xxiii, had net als zijn verre voorganger Benedictus ix een hartstocht voor politiek en hij wilde ten koste van alles voorkomen dat de zaak-Olga op het Tweede Vaticaanse Concilie een punt van tweestrijd zou worden met kardinaal Albinoni, de stroman van de machtige bisschop van Keulen, wiens handen op zijn beurt gebonden waren door de kanselier, terwijl hij zelf toch al zijn eigen handen volhad met de oude kliek van Pius xii, en op aandrang van zijn persoonlijke raadgevers, die buiten de muren van het Vaticaan ook wel bekend waren als zijn Venetiaanse Mafia, weigerde hij, ten einde de hele kwestie over het Concilie heen te tillen, het rapport van de commissie te aanvaarden. De commissie verzocht de autoriteiten in Tsjecho-Slowakije professor Rädecker bij te staan in een onderzoek ter plekke naar de jeugd en het leven van Olga de Stoute, en schortte, in afwachting van antwoord uit Praag, haar werkzaamheden op.

De kwestie leefde nog even op aan het begin van de jaren zeventig, toen de marxistische theoloog Brunner van de universiteit van Beromunster zijn ‘Het onrecht van de macht en het recht der machtelozen’ deed verschijnen, waarin hij, zich beroepend op het leven van de Stoute Olga van

[p. 46]

Bohemen, aantoonde dat er iets scheef zat in de schepping. Als geschiedkundig werk stelde het boek niet veel voor; het was niet meer dan een zelfs wat slordige samenvatting van het relaas van Cerberus Borgesius.

Pas rond de eeuwwisseling begon men echt ongerust te worden, eerst de suppoosten van het gemeentemuseum, toen de politie, vervolgens ook de kerk, en ten slotte zelfs de kanselier en zijn bondgenoten. Zolang de commissie van onderzoek in Rome wachtte op antwoord uit Praag kon de bisschop van Göttingen het portret van de Heilige Olga natuurlijk bezwaarlijk in zijn museum ophangen. Het schilderij werd daarom in leen gegeven aan het gemeentemuseum. Omdat de verpletterende schoonheid van Olga veel bezoekers trok was de curator van het gemeentemuseum daar aanvankelijk zeer door in zijn nopjes.

Tot het eerste incident plaatsvond.

De suppoost van het gemeentemuseum vertelde later dat hij eerst dacht dat de man gewoon een hardnekkige jeuk had, en omdat hij zelf niet katholiek was kwam het niet in hem op dat de man in werkelijkheid op zijn rug een kruis sloeg. De man had, zo vervolgde de suppoost, de hele middag met gebogen hoofd voor het portret van de Stoute Olga van Bohemen gestaan, en toen het vijf uur geworden was weigerde hij de zaal te verlaten. Hij was heel koppig geweest, zodat de politie er aan te pas had moeten komen. Bij het opmaken van het verbaal werd vastgesteld dat hij een Franse zakenman in goede doen was, die in de buurt van Lyon woonde. De man zelf legde geen verklaring af, hij zei alleen herhaaldelijk:

‘Ik ben haar ontrouw geweest.’ De politie had de zonderling natuurlijk gewoon naar huis gestuurd. Pas de volgende morgen vond de schoonmaker op de plint onder het portret van de Stoute Olga de gouden trouwring. De curator liet de ring naar Lyon sturen en beschouwde het incident als gesloten.

Nog geen twee weken later, echter, stond een andere man, zeker tien jaar jonger, met gebogen hoofd voor het schilderij, en ook hij sloeg met regelmaat een kruis op zijn rug. Op sluitingstijd moest de politie er weer bij komen. Een wakkere agent keek op de plint, en daar lag de trouwring van de man. De agent wilde de ring teruggeven, maar de man, een geoloog uit Baden-Wurtemberg bleek later op het bureau, weigerde het kleinood aan te nemen. ‘Die ring is nu voor Haar’, zei hij, en Haar sprak hij uit met een hoofdletter, ‘Ik ben Haar al die jaren ontrouw geweest’. De politie registreerde de ring onder gevonden voorwerpen en stuurde de man naar huis.

Twee dagen later herhaalde de geschiedenis zich, deze keer met een Nederlandse journalist uit Amsterdam. Toen de maandag daarop de Russische honorair-consul uit Hannover zijn trouwring offerde, en die woensdag een chirurg uit Casablanca verscheen en vrijdag de eerste pelgrims uit Japan en toen maandagmorgen om zeven uur al de trappen van het gemeentemuseum volstonden met wachtende mannen, met gebogen hoofden, zwijgend, bewegingloos, alleen af en toe een kruis slaand op hun rug, nam de curator maatregelen. Eerst sloot hij het museum voor verbouwing. Vervolgens belde hij de bisschop, dankte hem hartelijk voor het uitlenen van het schilderij en beloofde het onmiddellijk terug te brengen. De bisschop sputterde dat er toch echt geen haast bij was, maar de curator zei met veel nadruk dat hij geen misbruik wilde maken van de generositeit van Monseigneur. De bisschop overlegde met zijn secretaris, belde vervolgens Keulen, liet toen de bezems uit de kast halen en stopte het portret van de Stoute Olga erin en deed de deur op slot.

Toen na de lunch de verbouwing van het gemeentemuseum voltooid was stroomden de mannen met gebogen hoofden naar binnen. Hun tal was aangezweld tot bijna honderd. In de zaal waar Olga had gehangen bleven ze een ogenblik besluiteloos staan, sloegen een kruis op hun rug, en trokken toen, zonder een woord te spreken, als door een onzichtbare gids geleid, naar het bisschoppelijk museum. Ze dwaalden door de zalen en stopten in de gang voor de kast waar de bezems nog tegen de muur stonden. Ze sloegen een kruis op hun rug, deden hun trouwring af en legden die voor de kastdeur en bogen hun hoofd. Zo stonden ze daar tot sluitingstijd, tot

[p. 47]

de politie kwam die niet meer de moeite nam ze te verbaliseren. De mannen gingen echter niet naar huis. Ze bleven op het plein voor het museum hangen, ook toen de avond viel. Hier en daar op het plein lichtten kleine vuurtjes op tegen de kou, en geleidelijk aan legden de mannen zich gewikkeld in hun overjas te slapen op de keien. Gedurende de nacht kwamen nog meer pelgrims in Göttingen aan, zwijgend, met gebogen hoofden, en zij voegden zich bij de menigte op het plein.

Om negen uur de volgende morgen schuifelden ze weer het museum in, op zoek naar de Stoute Olga, en ze verzamelden zich voor de bezemkast. Driehonderd trouwringen schitterden nu voor de deur. De bisschop belde de politie al om elf uur en sloot het museum wegens verbouwing. De zwijgende menigte op het plein groeide tot over de duizend, en begon nu ook de zijstraten te bezetten. De bisschop belde Keulen, en Keulen belde eerst de kanselier en daarna Rome.

De rest van het verhaal is snel verteld. Paulus viii, net in bitter conflict gewikkeld met kardinaal LaPonte, de aartsbisschop van Chicago over de benoeming van een nieuwe prelaat in Warschau en nog maar nauwelijks bekomen van de affaire-Camareri die tot een frontale botsing met de president in Parijs had geleid en de Franse kerk bijkans in stukken had gescheurd, riep de commissie van onderzoek bijeen, tot verbazing van de leden die nog wachtten op antwoord uit Praag, maar de ambitieuze afgezant van de kanselier eiste doortastende maatregelen met het oog op de gespannen toestand in de Balkan, waarop staatssecretaris kardinaal Lamborghini Keulen belde en opdracht gaf het portret van de Stoute Olga van Bohemen te vernietigen. Daar had de bisschop van Göttingen niet op gerekend, en een brandstapel was in zijn museum niet voorhanden. De conciërge van zijn residentie stelde voor het schilderij uit de lijst te snijden en in de oven van het fornuis te verbranden. Terwijl Olga roosterde keek de bisschop angstig vanuit een raam op de tweede verdieping naar de menigte op het plein. Tot zijn verbazing en niet geringe opluchting was van woede of wanhoop niets te bespeuren. Integendeel, de mannen dromden links van de fontein samen en zij kwamen druppelsgewijs uit de menigte te voorschijn, blij lachend, en sommigen zelfs zingend, nee, jubelend, en met beide handen iets dat op een stuk papier leek tegen hun hart klemmend. Zo verlieten zij de stad. De bisschop stuurde zijn conciërge naar beneden met de opdracht uit te vinden wat er gaande was. De conciërge keerde pas na een uur terug, verfomfaaid en klagend dat hij bijna door de meute was vertrapt. Hij vertelde dat Hans Stefan Künzel, die er in Göttingen niet best opstond en zelden biechtte, in de kiosk van het gemeentemuseum alle ansichtkaarten met het portret van de Stoute Olga van Bohemen had opgekocht en deze nu bij de fontein te koop aanbood voor honderd mark per stuk. De conciërge maakte er een punt van dat hij zeker wist dat de ansichten origineel niet meer dan een kwartje gekost konden hebben. Künzels voorraad was natuurlijk snel uitgeput, maar hij nam bestellingen op en accepteerde American Express, Visa, MasterCard en zelfs persoonlijke cheques. Al de volgende maand trof een oorlogscorrespondent van de Miami Herald een van Künzels ansichten aan op een altaar vol traditioneel houtsnijwerk in een kampong tien mijl achter het front op Borneo.

De bisschop van Göttingen sleet zijn laatste dagen in wroeging en ongemak. Hij was gedwongen zijn maaltijden te gebruiken in een Hützenstube, een bierhuis voor gelovigen van minder allooi, omdat al wat zijn kok op het residentiële fornuis bereidde naar rozen geurde.