Skiplinks

  • Tekst
  • Verantwoording en downloads
  • Doorverwijzing en noten
DBNL - Digitale Bibliotheek voor de Nederlandse Letteren
DBNL - Digitale Bibliotheek voor de Nederlandse Letteren

Hoofdmenu

  • Literatuur & Taal
    • Auteurs
    • Beschikbare titels
    • Literatuur
    • Taalkunde
    • Collectie Limburg
    • Collectie Friesland
    • Collectie Suriname
    • Collectie Zuid-Afrika
  • Selecties
    • Collectie jeugdliteratuur
    • Basisbibliotheek
    • Tijdschriften/jaarboeken
    • Naslagwerken
    • Collectie e-books
    • Collectie publiek domein
    • Calendarium
    • Atlas
  • Periode
    • Middeleeuwen
    • Periode 1550-1700
    • Achttiende eeuw
    • Negentiende eeuw
    • Twintigste eeuw
    • Eenentwintigste eeuw

meer over deze tekst

Informatie terzijde

Madoc. Jaargang 1994
Toon afbeeldingen van Madoc. Jaargang 1994zoom

  • Verantwoording
  • Inhoudsopgave



Genre

sec - letterkunde

Subgenre

tijdschrift / jaarboek


In samenwerking met:

(opent in nieuw venster)

© zie Auteursrecht en gebruiksvoorwaarden.

Madoc. Jaargang 1994

(1994)– [tijdschrift] Madoc–rechtenstatus Auteursrechtelijk beschermd

Vorige Volgende
[pagina 106]
[p. 106]

a priori

A priori: Weitin de Bras en Herman Hybradenheict



illustratie
Links: de snoek in het 13e-eeuwse Der naturen bloeme-handschrift Detmold, Lippische Landesbibliothek, Ms. 70, fol. 92vb. Onder: de artikelen over bars en heket in het Vroegmiddelnederlands Woordenboek.


bars znw. m. heket znw. m.
baars; Baars [8] snoek; Heekt [10]
(barse) 2/5/1 Limb 1240. bars; ns -; gs -; ds -, -e. Germ. *barsa- ‘baars’ is een mann. a-stam; daarnaast is er een vr. barsjō-, vgl. Ohd. bersa geattesteerd, dat in het Middelnederlands, met depalatalisatie, barse zou luiden, vgl. de aanh. uit het MNW. Wegens het ontbreken van de slot-e is voor de hier aangehaalde plaatsen de voorkeur gegeven aan het mannelijk grammaticaal geslacht, ondanks de pronominale referentie door se in Nat. Bl., die ook op een meervoudig geacht object kan duiden. (heket) 0/9/1 Dordrecht 1285. heket, (verbogen:) hekede(n); (als toenaam:) heect, hybradenheict (aaneengeschreven met het bnw.); ns heect, heict, heket; dp hekeden; ds hekede. Uit Wgerm. *χakida- ‘snoek’ (Kluge 1989, p. 298).
I 1. Baars (Perca fluviatilis). || percha: bars, Bern. 273,19 (Limb 1240). pertica: bars, Bern. 276,5 (Limb 1240). die bars die mach ebben urede voer des snoxs ghierechede hen si dat hise so bega dar (l. dat) hise biden houede va (De baars is veilig voor de gulzigheid van de snoek, het zij dan dat hij haar/hen zo benadert dat hij haar/ze bij de kop te pakken krijgt), Nat. Bl. D 259,22-25 (Wvla 1287). I 1. Snoek (Esox lucius; Nat. Rer. lucius), roofvis. Alle ambtelijke citaten stammen uit de stadsrekeningen van Dordrecht. Zie ook lucius (II), snoec, waterwolf. (Nat. Rer. 7,48). || Jtem van hekede iiij lb ende xlvi d, Corp. I 1013,8 (Dordrecht 1285). Hare tieleman vanden hekeden te wakene ende cnapen te draghene .vij. sol, Corp. I 1153,14-15 (Dordrecht 1285-1286). Clareboude ende sinen gesellen van hekeden xxxij. Corp. I 1153,27 (Dordrecht 1285-1286). Jtem an enen hekede x ͂s ende v d, Corp. I 1156,34 (Dordrecht 1286). Lucius es die heket dar liber rerum aue spreket ende seghet dat hi dus hetet bedi om dat het die water wlf si, Nat. Bl. D 258,32-35 (Wvla 1287).
In de verb. (die) bars. (De) Baars, toenaam van div. personen. || Weitin de bars .i. virtale van boidin swijts hofstede vor de stichle te beure an tkercof, Corp. I 1611,29-30 (Oudenaarde 1291). Jan de bars nam orlof te beuere te wonene. orconde der steuen van zeuencote ende dierman, Corp. I 1640,36-37 (Oudenaarde 1293). Jc gheue te minen iarghetide ende te mins wifs iarghetid[e ...] taudenarde .iij. ͂s. die bewisic op een stic lants tedelar dat [...]ieghen woutren den bars, Corp. I 2875,29-31 (Oudenaarde 1291-1300). gerrtin wauels .i. achtelinc Jhans bars oir .i. achtelinc, Corp. I 1611,61 (Oudenaarde 1291-1305). In de verb. die bars. De Baars; huisnaam te Oudenaarde (prov. Oost-Vlaanderen). || noch in audenarde .xviij. ͂s parisise op thuus ende erve dat staet tusschen den barse ende den zwane, Corp. I 1608,7-8 (Oudenaarde 1350). In de verb. die heket. De Heekt; toenaam van versch. personen. || Arnout de heect, Corp. I 170,13 (Gent 1270-1291). Ende ouer al dese voerseide sticke wetteleke te doene waren als man fastreit van riemslede. (...) jhan de heect. ihan damman, ende ihan van werefke. Corp. I 2121,39-42 (Kortrijk 1294).
  In de verb. ghebraden heket. Gebraden Heekt; toenaam van een zekere Herman. || (Op een lijst van personen die een paard voor de Brugse ruiterij moeten leveren:) herman hybradenheict i hers (paard) van xx lb, Corp. I 1876,36 (Brugge 1292-1293).

[pagina 107]
[p. 107]

De baars (Perca fluviatilis) komt algemeen voor in Europa. Het is daarom niet verwonderlijk dat hij ook in onze oudste Nederlandse teksten rondzwemt. Al in 1240 vermeldt het Limburgse Glossarium Bernense Middelnederlands bars als equivalent van Latijn percha en pertica. Ook komt hij, zij het niet in een eigen hoofdstuk, voor in Der naturen bloeme (omstreeks 1270), het ‘boek der natuur’ dat Jacob van Maerlant uit het Latijn in verzen vertaalde. Het is dus niet meer dan terecht dat we de baars aantreffen in het (uit 1885 stammende) eerste deel van het Middelnederlandsch Woordenboek (MNW): ‘BARSE, znw. vr. Baars. || Grondelinghe, barsen,.. bleckine ende snouckine, Jan Yp. 89.’ Volstaan wordt met slechts één verwijzing, naar een vindplaats in het veertiende-eeuwse chirurgiehandboek van meester Jan Yperman. Géén vermelding van Bernense of Der naturen bloeme, beide toch ook bronnen van het MNW. Maar er is meer.

In 1291 betaalt Weitin de Bars belasting voor een stuk land te Bevere (in Oost-Vlaanderen). Mogelijk is hij dezelfde als Wouter de Bars die eind dertiende eeuw een stuk land heeft in het nabijgelegen Edelare. Een naamgenoot, misschien zelfs een familielid, is Jan de Bars die zich in 1293 in Bevere vestigt. Zijn erfgenamen moeten enkele jaren later een bedrag aan belasting betalen. Ten slotte wordt rond 1350 in Oudenaarde een huis vermeld, dat De bars heet (waarschijnlijk naar een afbeelding van een baars in de voorgevel of op een uithangbord). Het woord ‘baars’ is dus alleen al uit de vroegste periode van het Middelnederlands acht maal overgeleverd, en één - veertiende-eeuws - citaatje in het MNW lijkt daarom een beetje mager.

In het Vroegmiddelnederlands Woordenboek (VMNW) tellen namen volwaardig mee. Toenamen of huisnamen zijn immers ook bewijsplaatsen voor het bestaan van een woord. Vaak is zelfs alleen de naam overgeleverd, niet het ‘gewone woord’, maar dit betekent toch dat het woord er moet zijn geweest. Bovendien is het interessant om te zien welke toenamen mensen droegen. Om bij de vissen te blijven: wij zouden Herman Hybradenheict, ‘Herman Gebraden Snoek’, niet in ons woordenboek willen missen!

Het VMNW wordt gebaseerd op alle overgeleverde, dertiende-eeuwse, ambtelijke en literaire handschriften. De meeste daarvan zijn uitgegeven door Maurits Gysseling in zijn Corpus van Middelnederlandse teksten (1977-1987). In totaal gaat het om ongeveer 1.650.000 woorden, die allemaal bij de bewerking worden betrokken, een volledigheid die voor het ruim drie eeuwen omvattende MNW niet haalbaar was. Naast informatie die ook het MNW geeft, bevat het VMNW voor ieder trefwoord onder andere een samenvatting van de betekenissen, het aantal vindplaatsen en de verdeling daarvan over de genres, het eventuele lemma in het MNW, localisering en datering van de oudste bewijsplaats, en de aangetroffen flexie.

De redactie streeft ernaar om het VMNW, dat zo'n 27.000 trefwoorden zal bevatten, in tien jaar (1989-1998) te voltooien. De geïnteresseerde onderzoeker hoeft overigens niet zolang te wachten: de materiaalverzameling en de reeds geredigeerde artikelen kunnen op verzoek nu al worden geraadpleegd.

 

Redactie Vroegmiddelnederlands Woordenboek (Instituut voor Nederlandse Lexicologie): Karina van Dalen-Oskam, Katrien Depuydt, Willy Pijnenburg, Tanneke Schoonheim


Vorige Volgende

Footer navigatie

Logo DBNL Logo DBNL

Over DBNL

  • Wat is DBNL?
  • Over ons
  • Selectie- en editieverantwoording

Voor gebruikers

  • Algemene gebruikersvoorwaarden
  • Informatie voor rechthebbenden
  • Disclaimer
  • Privacy
  • Toegankelijkheid

Contact

  • Contactformulier
  • Veelgestelde vragen
  • Vacatures
Logo DBNL

Partners

Ga naar kb.nl logo KB
Ga naar taalunie.org logo TaalUnie
Ga naar vlaamse-erfgoedbibliotheken.be logo Vlaamse Erfgoedbibliotheken

Over dit hoofdstuk/artikel

auteurs

  • Karina van Dalen-Oskam

  • Katrien Depuydt

  • W. Pijnenburg

  • Tanneke Schoonheim