Mededelingen van het Cyriel Buysse Genootschap 30

[p. 79]

Realiteit en fictie in Buysses ‘Een onbekende martelaar’ en in ‘Meester Gevers’
door Jan Luyssaert

In haar inleiding bij deel vijf van Cyriel Buysse Verzameld Werk schrijft A.M. Musschoot over de novelle ‘Meester Gevers’ onder meer het volgende: ‘Het portret dat Buysse schetst (in “Meester Gevers”) gaat terug op een figuur en op toestanden die reëel hebben bestaan maar in tegenstelling met de uitbeelding van de schoolstrijd door zijn tante Virginie Loveling, die haar roman Sophie (1885) direct onder de indruk van het gebeurde geconcipieerd en geredigeerd heeft, ligt de “herinnering” betrekkelijk ver in het verleden terug, wat overigens ook ruimte schept voor het vervormde aandeel van de verbeelding’.⁽¹⁾

In 1974, het jaar waarin ‘Meester Gevers’ opnieuw werd uitgegeven, was die andere novelle van Buysse, ‘Een onbekende martelaar’⁽²⁾, nog niet teruggevonden. In zijn inleiding bij ‘Een onbekende martelaar’ is A. van Elslander van mening dat dit verhaal kan worden beschouwd als ‘een wellicht onbeholpen voorstudie’ van ‘Meester Gevers’ en dat we net als in deze laatste novelle in ‘Een onbekende martelaar’ naar ‘de verhouding realiteit-fictie slechts kunnen gissen’.⁽³⁾

In deze bijdrage zoeken we het ‘vervormde aandeel van de verbeelding’ in ‘Een onbekende martelaar’ en in ‘Meester Gevers’ en toetsen we deze personages aan informatie in krantenberichten en officiële en gemeentelijke documenten over het leven van de Meigemse onderwijzer Désiré Wauters, die voor beide novellen model heeft gestaan.

(1) A.M. Musschoot, ‘Inleiding’, in Cyriel Buysse, VW5, p. XIV.

(2) Cyriel Buysse, ‘Een onbekende martelaar (Eene herinnering uit den schoolstrijd van 1879)’, in MCBGIII, 1987, p. 49-64.

(3) A. van Elslander, ‘Cyriel Buysse: Een onbekende martelaar (Eene herinnering uit den schoolstrijd van 1879)’, in MCBGIII, 1987, p. 47.

[p. 80]

De figuur van Van Hoof in ‘Een onbekende martelaar’ en ‘Meester Gevers’ versus Désiré Wauters

Van Hoof:

‘Van Hoof - Van Hoofje - zooals hem zijn medeburger<s> noemden - bekleedde daar reeds meer dan veertig jaren, het ambt van onderwijzer. Het was een klein, nog al dik mannetje, van acht en zestig jaren [...] hij stond bekend als zeer godvruchtig. Zijne vrouw was eene boerendochter. Nooit hadden zij kinderen gehad’.⁽⁴⁾

Meester Gevers:

‘Meester Gevers was de onderwijzer van het dorpje. Hij was, toen ik hem leerde kennen, een man van omstreeks vijfenveertig’.⁽⁵⁾

‘Hij woonde met zijn oude vader en zijn jongere zuster in het schoolhuis, naast het schoollokaal: twee banaal-lelijke roodbakstenen gebouwen, met kleine sombere boograampjes’.⁽⁶⁾

Désiré Wauters, werd op geboren te Aarsele bij Tielt op 15 februari 1850, als zoon van Charles Louis Wauters en Rosalie Baudonck.⁽⁷⁾ Op de leeftijd van 16 jaar ging hij naar de normaalschool in Torhout. Hij behaalde in 1870 zijn diploma van onderwijzer op zeer voldoende wijze.⁽⁸⁾ Hij was van oktober 1870 tot oktober 1871 hulponderwijzer in Tielt en van oktober 1871 tot 31 december 1874 hulponderwijzer in Moorsele. In Wevelgem was hij hulponderwijzer van januari tot maart 1875.⁽⁹⁾

Na het overlijden van de Meigemse gemeenteonderwijzer Jan Francies van Berghen op 18 februari 1875,⁽¹⁰⁾ verhuisde Désiré Wauters samen met zijn moeder Rosalie Baudonck, weduwe van Charles Louis Wauters, op 18 juni 1875 naar Meigem en nam er zijn intrek in het

(4) Cyriel Buysse, ‘Een onbekende martelaar (Eene herinnering uit den schoolstrijd van 1 879)’, p. 49.

(5) Cyriel Buysse, VW5, p. 3.

(6) Cyriel Buysse, VW5, p. 4.

(7) Hij is dus niet geboren in Nevele, zoals Joris van Parys schrijft in Het leven, niets dan het leven. Cyriel Buysse en zijn tijd, Antwerpen/Amsterdam, 2007, p. 107.

(8) Lijkreden uitgesproken bij het graf van Mr. Désiré Wauters, Snelpersdrukkerij van Coppenolle, gebroeders, Deynze, 1889.

(9) Stadsarchief Deinze (verder SAD), briefwisseling 1883-1892, brief van 15 oktober 1884.

(10) SAD, bevolkingsregister van 1867-1880, p. 174.

[p. 81]

schoolhuis, gelegen in de Kerkstraat nr. 1. Pas op 16 augustus 1882 verhuisde ook de broer van zijn moeder, Jan Baptiste Baudonck, naar het schoolhuis in Meigem.

Toen Buysse Wauters leerde kennen, was hij omtrent 29 jaar en woonde hij samen met zijn oude moeder en haar broer in het schoolhuis in Meigem en dus niet met ‘zijn oude vader en zijn jongere zuster’. Wanneer Buysse Wauters leerde kennen, is niet zo duidelijk. Misschien in Le Caveau.⁽¹¹⁾

Het schoolhuis werd gebouwd in 1861 en had oorspronkelijk één bouwlaag. In vergelijking met het schoolhuis in Nevele zag het er zeer eenvoudig uit: gebouwd in rode baksteen, een deur in het midden met links en rechts één venster en boven de deur een dakkapel. In 1920, na de vernielingen van de Eerste Wereldoorlog, werd het huis verhoogd met een bovenverdieping.⁽¹²⁾

(11) J. van Parys, Het leven, niets dan het leven, p. 106.

(12) C. Bogaert en K. Lanclus, Bouwen door de eeuwen heen, deel 12n3, kantons Deinze-Nazareth, Turnhout, 1991, p. 111-112.

Meester Speliers versus Bernard Pattyn

Meester Gevers:

‘De enige buitenhuise vermaken van meester Gevers waren de twee wekelijkse kaartavondjes met enkele voorname ingezetenen van de gemeente in Den Dobbelen Arend, en af en toe een namiddagbezoek bij meester Speliers, de onderwijzer uit 't naburige dorp’.⁽¹³⁾

Deze ‘onderwijzer uit 't naburige dorp’ is Bernardus Pattyn, geboren te Mariakerke op 20 april 1851⁽¹⁴⁾ en op 30 maart 1880 schoolhoofd benoemd van de gemeentelijke jongensschool in Nevele⁽¹⁵⁾, waar hij het schoolhuis bewoonde in de Tieltstraat nr. 19.

(13) Cyriel Buysse, VW5, p. 9.

(14) R. Pattyn, ‘De familie Pattyn uit het Land van Nevele’, in Mensen van toen, 6 (1996) 1, p. 2-11.

(15) P. de Stoop en W. van Parys, Bijdrage tot de geschiedenis van het gemeentelijk onderwijs Nevele, Nevele, 1986, p. 13.

[p. 82]

Het dorp van Speliers

Meester Gevers:

‘t Was er een groter, ruimer, mooier, vrijer dorp, bijna een kleine stad, met spoor en telegraaf, en ook het schoollokaal was een gebouw van degelijkheid en van pretentie zelfs, met versierde gevel en quasi-gotische boogramen, die dadelijk een opvallende indruk maakten’.⁽¹⁶⁾

In januari 1874 werd Leonce Mulle de Terschueren tot burgemeester benoemd van Nevele;⁽¹⁷⁾ zijn schepenen waren Leo Diaz en Louis Buysse, vader van Cyriel. Mulle was wellicht geen politicus van formaat, maar is toch een burgemeester geweest met initiatief, met vooruitstrevende ideeën. Voor de schoolstrijd van 1879 trachtte hij de gemeente aantrekkelijker te maken en uit te rusten met een degelijke administratie. In januari 1875 was hij burgemeester af maar in 1884 werd hij opnieuw burgemeester. Hij overleed op 18 december 1888, enkele dagen voor de begrafenis te Nevele van Désiré Wauters op 24 december 1888.

Nevele was in 1879 een kleine stad - er was zelfs een stadhuis - met een post- en telegraafkantoor maar zonder spoorverbinding. Pas op 28 januari 1911 werd de tramlijn Gent-Nevele in bedrijf genomen.⁽¹⁸⁾

De school was een bakstenen gebouw met zeven traveeën en twee bouwlagen onder zadeldak en dateert vermoedelijk van ca. 1863. Het was een indrukwekkend gebouw met boogvormige vensters.⁽¹⁹⁾

(16) Cyriel Buysse, VW5, p. 10.

(17) J. van de Casteele, ‘Het burgemeesterschap van Leonce Mulle de Terschuere: zoals het was en wals Buysse het zag’, in Het Land van Nevele, 6 (1975) 2, p. 38-85.

(18) A. Bollaert en E. de Keukeleire, ‘De buurtspoorweg en de tram in het Land van nevele’, in Het Land van Nevele, 42 (2011) 4, p. 10.

(19) K. Lancklus, Bouwen door de eeuwen heem, deel 12n1, kanton Nevele, Turnhout, 1989, p. 139.

De kinderen van Speliers versus die van Pattyn

Meester Gevers:

‘Richard en Leocadie, de twee bleke wurmen van kinderen, kwamen slap over de trap naar beneden, het meisje met haar viool onder de

[p. 83]

arm, om samen hun dagelijkse les in te studeren. Richard, die zeventien was, nam ook zangles [...]’.⁽²⁰⁾

Berardus Pattyn was getrouwd met de Nevelse Marie Julie Kneuvels. Tijdens de schoolstrijd hadden zij nog twee kinderen in leven, Hamilcar Gabriël (^o1880) en Bérénice Mathilde Marie (^o1882), dus respectievelijk een en drie jaar oud.⁽²¹⁾

(20) Cyriel Buysse, VW5, p. 16.

(21) R. Pattyn, ‘De familie Pattyn uit het Land van Nevele’, p. 2-11.

De nieuwe schoolwet en de rol van de pastoor in Meigem

Van Hoof:

‘De Juliwet was gestemd en als één man trok de geestelijkheid, als afgevaardigde der gansche klerikale partij, te velde om overal, met het vrij onderwijs, de officiëele scholen des lands te bestrijden en te verdelgen. Een der eersten ontving Van Hoofje het bezoek van zijnen pastoor’.⁽²²⁾

‘Toen zette hij (de pastoor) zich neêr en herhaalde nog eens de reden zijns bezoeks: de noodzakelijkheid voor Van Hoof, onmiddellijk zijn ontslag van officiëelen onderwijzer in te zenden’.⁽²³⁾

Meester Gevers:

‘Op een ochtend kwam meneer pastoor bij hem en zei: [...] Zue als ge weet komt onz' huele partije in opstand tegen de schandwet; we goan overal nieuwe scholen beiwen, vrije scholen, scholen mee God, uek op dees gemiente, en 'k kom ou vroagen of da w'op ou meuge rekenen?’⁽²⁴⁾

Pierre Edouard Van Humbeeck (1829-1890), liberaal politicus en minister, lag aan de basis van de tweede organieke wet op het lager onderwijs, goedgekeurd op 1 juli 1879. De hoofdbepalingen van deze wet waren dat iedere gemeente minstens een officiële school moest onderhouden; de gemeenten geen vrije school mochten subsidiëren;

(22) Cyriel Buysse, ‘Een onbekende martelaar (Eene herinnering uit den schoolstrijd van 1879)’, p. 50.

(23) Cyriel Buysse, ‘Een onbekende martelaar (Eene herinnering uit den schoolstrijd van 1879)’, p. 51.

(24) Cyriel Buysse, VW5, p. 13.

[p. 84]

de onderwijzers in de gemeentescholen een diploma van een rijksnormaalschool moesten bezitten; godsdienstonderricht uitsluitend buiten de lesuren kon gegeven worden en alleen op uitdrukkelijk verzoek van de ouders mocht worden ingericht. Het katholieke antwoord op die tweede organieke wet was ongemeen hard. De katholieken richtten in korte tijd en met grote inzet van financiële middelen een katholiek scholennet op en zo onttrokken zij veel leerlingen aan de openbare school. Een groot aantal leerkrachten stapte over naar de vrije katholieke school.⁽²⁵⁾

Pastoor Jan Baptiste Verhellen (^o1850)⁽²⁶⁾ probeerde de enige onderwijzer van Meigem, Désiré Wauters, te overhalen ‘om d'officiëele schole, de slechte schole, de schole zonder God te verloaten’ en naar zijn ‘schole mee God over te komen’.

(25) K. de Clerck, B. de Graeve en F. Simon, Dag meester, goedemorgen zuster, goedemiddag juffrouw. Facetten van het volksonderwijs in Vlaanderen (1830-1940), Tielt, 1984, p. 17-19.

(26) Verhellen woonde samen met de oude pastoor Serafin Eeuwaert (1801-1882) in de pastorij van Meigem (SAD, bevolkingsregister van Meigem van 1880-1890, p. 2). Gezien de hoge leeftijd van Eeuwaert tijdens de schoolstrijd mogen we aannemen dat met ‘deze, een soort van reus in geestelijke kleeren’ (MCBG III, p. 50), ‘die groot en fors was van gestalte’ (VW5, p. 13) niet de stokoude Eeuwaert was bedoeld, wel de jonge Verhellen.

Van Hoof en meester Gevers blijven in de gemeenteschool, zoals ook Désiré Wauters

Van Hoof:

‘Wij zullen voorloopig blijven waar wij zijn en indien wij ondervinden dat men mij aan kinderen slechte of onzedelijke dingen wil doen leeren, onmiddellijk van het staatsonderwijs aftreden’.⁽²⁷⁾

‘[...] dit zweer ik (=de pastoor) u, na de vacantiën zal er geen enkel leerling naar uwe geuzenschool meer komen’.⁽²⁸⁾

Meester Gevers:

‘'k Blijve! 'k Blijf aan de gemienteschole, zuchtte hij toonloos’.⁽²⁹⁾

(27) Cyriel Buysse, ‘Een onbekende martelaar (Eene herinnering uit den schoolstrijd van 1879)’, p. 53.

(28) Cyriel Buysse, ‘Een onbekende martelaar (Eene herinnering uit den schoolstrijd van 1879)’, p. 54.

(29) Cyriel Buysse, VW5, p. 21.

[p. 85]

Désiré Wauters bleef in dienst als hoofdonderwijzer van de gemeenteschool en zag zijn leerlingenaantal gestaag dalen tot hij uiteindelijk in oktober 1879 geen enkele leerling meer had terwijl 135 leerlingen waren ingeschreven in de pas opgerichte katholieke school.⁽³⁰⁾ De Godsdienstige Week van 17 oktober 1879 schreef triomfantelijk: ‘De katholiek vrije school is geopend; al de kinderen gaan er naar toe; de geuzenschool heeft er niet één’.⁽³¹⁾

(30) P. Huys, ‘De schoolstrijd 1879: de katholieke schoolbeweging in de dorpen rond Deinze’, in Contactblad van de KGK Deinze en de Leiestreek, 25 (2005) 3, p. 3336.

(31) P. Huys, ‘De schoolstrijd 1879’, p. 3334.

De nieuwe katholieke school

Van Hoof:

‘Die nieuwe school, welke zij met reuzenschreden zagen opbouwen, dat prachtig huis er nevens (...) alles bewees hun, dat het iets ernstigs gold, dat er, evenwel als in de andere school, een goed bestaan vast was’.⁽³²⁾

Op 14 augustus 1879 had pastoor Eeuwaert⁽³³⁾ van Meigem samen met zijn zuster een perceel grond gekocht om er ‘eene christelijke school vrije school op te bouwen, alsook een huis voor den meester’. De bouwwerken waren eind september 1879 klaar en de katholieke school werd geopend in de eerste helft van oktober 1879.⁽³⁴⁾

(32) Cyriel Buysse, ‘Een onbekende martelaar (Eene herinnering uit den schoolstrijd van 1879)’, p. 57.

(33) Serafin Feliciaan Martinus Eeuwaert (1801-1882) woonde samen met zijn zuster Marie Theresia Eeuwaert (1814-1882) en pastoor Jan Baptiste Verhellen (^o1850) in de pastorie in Meigem (SAD, bevolkingsregister van Meigem van 1880-1890, p. 2).

(34) P. Huys, ‘De schoolstrijd 1879’, p. 3334.

Pesterijen, kleine vervolgingen en baldadigheden

Van Hoof:

‘De kleinere vervolgingen [...] werden van kant gelaten om voor echt baldadige, bijna crimineele aanslagen de plaats te ruimen. Thans werden des nachts met kasseien of kareelsteenen, hunne (van Van Hoof)

[p. 86]

vensters aan stukken gegooid [...]’.⁽³⁵⁾ [...] ‘Eetwaren, huisbehoeften weigerde men hun thans overal, in alle winkels’.⁽³⁶⁾

Meester Gevers:

‘[...] 't duurde niet lang of de zuster ondervond allerhande moeilijkheden om in in de winkeltjes van 't dorp de nodige levenswaren te bekomen. [...] Men wilde hen uithongeren [...]’.⁽³⁷⁾

‘Die nacht, voor 't eerst sinds hij was in de ban van 't ganse dorp geslagen, werd de meester in zijn woning gemolesteerd’.⁽³⁸⁾

‘Eensklaps midden in het gebrul, hoorde hij een ruit aan scherven vliegen. [...] Maar plots daarop vlogen de ruiten van zijn eigen slaapvertrek aan stukken en een steen sloeg in zijn bed [...]’.⁽³⁹⁾

Op 3 februari 1880 schreef Virginie Loveling in La Flandre Libérale een artikel ‘On nous écrit de M., petit village de la Flandre Orientale’, waarin zij enkele pesterijen tegenover de gemeenteonderwijzer aanklaagt in de kleine gemeente M. Een paar feiten in dit artikel versterken onze overtuiging dat met M. de gemeente Meigem is bedoeld en dat ze de onderwijzer Désiré Wauters voor ogen had. Het artikel is ondertekend W. en Virginie Loveling schreef zelf aan haar neef P. Fredericq dat zij de auteur ervan was.⁽⁴⁰⁾ In haar artikel bevestigt Loveling dat onder druk van de jonge onderpastoor J.B. Verhellen (^oRonse 1850)⁽⁴¹⁾ de gemeenteonderwijzer werd beschouwd als een paria en dat hem melk, brood, zout enz. in de dorpswinkels werden geweigerd.⁽⁴²⁾

(35) Cyriel Buysse, ‘Een onbekende martelaar (Eene herinnering uit den schoolstrijd van 1879)’, p. 58-59.

(36) Cyriel Buysse, ‘Een onbekende martelaar (Eene herinnering uit den schoolstrijd van 1879)’, p. 59.

(37) Cyriel Buysse, VW5, p. 28.

(38) Cyriel Buysse, VW5, p. 43.

(39) Cyriel Buysse, VW5, p. 44.

(40) Zie D. Vanacker, ‘Virginie Loveling en de schoolstrijd’, in MCBG III, 1987, p. 113, noot 43. Maria Rosa van Wonterghem, Virginie Lovelings grootmoeder van moederszijde, was van Meigem afkomstig (J. Luyssaert, ‘De voorouders en bloedverwanten van Virginie Loveling’, in Mensen van toen, 8 (1998) 4, p. 74-84). Vandaar allicht de belangstelling van Loveling voor de toestanden in Meigem.

(41) SAD, bevolkingsregister van 1880-1890, p. 2.

(42) ‘[...] le jeune coadjuteur [...] - le vieux curé étant tombé en enfance - un zélé fantastique [...] l'instituteur communal doit être considéré par tous comme un paria; qu'on est tenu de lui refuser le lait, le pain, le sel etc., et qu'on doit le fuir comme un pestiféré’ (La Flandre Libérale, 3 februari 1880).

[p. 87]

In de kranten en in de gemeentelijke archieven van die tijd vinden we geen enkel bewijs dat het huis van Désiré Wauters werd aangevallen. Wel zijn er twee documenten die het tegenovergestelde aantonen: op 28 september 1879 werd een PV opgesteld wegens de schending van de katholieke school⁽⁴³⁾ en in De Godsdienstige Week van 31 oktober 1879⁽⁴⁴⁾ lezen we: ‘Maandag laatst hebben zij (= de geuzen) zich 's nachts natuurlijk in de duisternis, willen wreken tegen de nieuw opgebouwde school (= de katholieke school): zij hebben de ruiten met steenen aan stukken geslagen en verders aan deuren en vensters schade toegebracht’.

(43) SAD, briefwisseling, brief van 28 september 1879.

(44) P. Huys, ‘De schoolstrijd 1879’, p. 3334.

Liberale onderwijzers?

Van Hoof:

‘Van Hoof was dus een liberaal, een bedekte geus, die veertig jaren maar eene gelegenheid om zijne denkwijze te uiten afgewacht had’.⁽⁴⁵⁾ ‘In gansch het kanton en zelfs tot in Gent maakte deze onverwachte gebeurtenis een echten oproer en lieten de liberalen zich de handelwijze van Van Hoofje op 't dweepzuchtig Egelaer⁽⁴⁶⁾ als voorbeeld van vrijzinnigheid en heldenmoed voorstaan’.⁽⁴⁷⁾

Nogal wat onderwijzers die tijdens de schoolstrijd van 1879 lid waren van het Willemsfonds kozen voor de officiële school. In Meigem was Désiré Wauters lid van deze vereniging van 1880 tot 1888 en ook zijn collega Bernard Pattyn uit Nevele was lid van 1880 tot 1886 en in 1891.⁽⁴⁸⁾ In alle landelijke gemeenten rond Deinze vinden we onderwijzers als lid van het Willemsfonds.

(45) Cyriel Buysse, ‘Een onbekende martelaar (Eene herinnering uit den schoolstrijd van 1879)’, p. 54.

(46) Egelaer is helemaal geen fantasienaam (MCBG III, p. 45) van Cyriel Buysse maar de naam van een wijk in Nevele die in de volksmond Egelare wordt/werd genoemd en in de oudste attestaties Legelare heet. Zie J. Luyssaert, Meetjeslandse toponiemen tot 1600. Nevele, Sint-Denijs-Westrem/Poesele, 2011, p. 21 en p. 190-191.

(47) Cyriel Buysse, ‘Een onbekende martelaar (Eene herinnering uit den schoolstrijd van 1879)’, p. 54-55.

(48) P. Huys, ‘Willemsfondsleden in de streek van Deinze (late 19^e eeuw)’, in Contactblad van de KGK Deinze en de Leiestreek, 29 (2009) 3, p. 3859-3862.

[p. 88]

Grievenonderzoek

Gevers:

‘Intussen waren op de dorpen de grievencomités aan 't werk geraakt.’⁽⁴⁹⁾ ‘Op een ochtend waren ze daar [...] in de grote zaal van het gemeentehuis’.⁽⁵⁰⁾

In 1880 werd door de kamer van volksvertegenwoordigers een parlementaire commissie aangesteld die als opdracht kreeg een ‘onderzoek te doen over den zedelijken en stoffelijken toestand van het lager onderwijs in België, over de uitslagen der wet van 1n juli 1879 en over de middelen, gebruikt om de uitvoering dier wet te belemmeren’.⁽⁵¹⁾ De hoorzittingen gebeurden per kanton. In de kantonhoofdplaats Nevele zetelde de commissie op 20 december 1880 in het vredegerecht dat was ondergebracht in het stadhuis. In de hoorzitting van het kanton Nevele werden 23 getuigen gehoord, allen uit Nevele.⁽⁵²⁾ Uit de andere dorpen binnen het kanton Nevele, zoals Meigem, werd geen enkele getuige opgeroepen, terwijl toch de schoolstrijd ook in die gemeente bijzonder bitsig verliep. Getuige Bernard Pattyn haalde in zijn getuigenis enkel voorbeelden aan uit Nevele zelf, hoewel hij zeer goed de toestand in Meigem moet gekend hebben door zijn vriendschappelijke contacten met Désiré Wauters.

(49) Cyriel Buysse, VW5, p. 39.

(50) Cyriel Buysse, VW5, p. 40.

(51) P. Huys, ‘De parlementaire schoolenquête van 1880 betreffende het kanton Nevele met het proces-verbaal van de getuigenissen over het eerste jaar van de schoolstrijd’, in Het Land van Nevele, 40 (2009) 2, p. 70-108.

(52) Getuige Jan-Frans vander Cruyssen, kantonnaal inspecteur, was Nevelaar van geboorte maar het gezin verhuisde voor 1880 naar Deinze.

De nieuwe onderwijzer van de katholieke school

Van Hoof:

‘[...] en al had men voor de aanstaande nieuwe katholieke school reeds eenen meester Van Dommele, den zoon des kosters in 't oog; deze, niet gediplomeerd, kon maar als eene slechte aanwinst beschouwd worden, en zou wel beter, onder het bestuur van Van Hoof, het ambt van hulponderwijzer vervullen’.⁽⁵³⁾

(53) Cyriel Buysse, ‘Een onbekende martelaar (Eene herinnering uit den schoolstrijd van 1879)’, p. 55-56.

[p. 89]

Voor het eerst wordt op 13 december 1883 in de gemeentelijke correspondentie van Meigem⁽⁵⁴⁾ de naam genoemd van de ‘privaat onderwijzer’, d.i. de katholieke onderwijzer, Ivo Octaaf Van Wassenhove. Hij was afkomstig van Merendree waar hij in 1857 geboren werd. Pas op 13 september 1886 behaalde hij het vereiste diploma.⁽⁵⁵⁾

(54) SAD, briefwisseling 1883-1892, brief van 13 december 1883.

(55) SAD, briefwisseling 1883-1892, brief van 13 september 1886.

Dood en begrafenis van Désiré Wauters

Van Hoof:

‘De liberale muziek van Axpoele, de kantonale liberale kring van Lauwegem; de gedeeltelijk liberale schuttersgilde van Raevel, al wat in de omstreken openlijk den naam liberaal of vrijzinnig dorst dragen was vertegenwoordigd’.⁽⁵⁶⁾

‘Toen werden de lijkreden afgelezen. Drie waren er, zooveel als kronen’.⁽⁵⁷⁾

Gevers:

‘Zijn dood en zijn begrafenis herinner ik mij nog, of het gisteren was. Op een vroege junimorgen hoorden wij de droeve tijding. Het was [...] een grijze, kille, winderige morgen, in storend contrast met het zomerse jaargetijde. Een gure wind, die paste bij regen en sneeuw, woei en suisde over de hoge, grijsgroene, schommelende korenzee’.⁽⁵⁸⁾ ‘Het is meneer Paré, die in 't Frans zijn officiële lijkrede afleest’.⁽⁵⁹⁾

Désiré Wauters overleed in zijn woning in de Kortemunt nr. 12 in Nevele op 22 december 1888 om twee uur 's nachts.⁽⁶⁰⁾ Zijn overlijden werd de volgende morgen op het gemeentehuis van Nevele aangegeven door zijn oom Jean Baptiste Baudonck (81 jaar) en zijn buurman August Campe (47 jaar). In de overlijdensakte staat vermeld ‘in beschikbaarheid gestelde hoofdonderwijzer van Meygem’.⁽⁶¹⁾

(56) Cyriel Buysse, ‘Een onbekende martelaar (Eene herinnering uit den schoolstrijd van 1879)’, p. 61-62.

(57) Cyriel Buysse, ‘Een onbekende martelaar (Eene herinnering uit den schoolstrijd van 1879)’, p. 63.

(58) Cyriel Buysse, VW5, p. 49.

(59) Cyriel Buysse, VW5, p. 52.

(60) Gemeentearchief Nevele (verder GAN), bevolkingsregister van 1880-1890, p. 32.

(61) GAN, overlijdensregister van 1888, akte van 23 december 1888.

[p. 90]

Kort na de begrafenis van Désiré Wauters verscheen in 1889 een ‘Verslag der Begraving’.⁽⁶²⁾ Op maandag 24 december 1888, midden in de winter, werd Désiré Wauters te Nevele ten grave gedragen; het regende die dag. De plechtigheid werd opgeluisterd door de muziekmaatschappijen Voorwaarts van Nevele waarvan Wauters bestuurslid was en St.-Cecilia van Aalter. Er werden op het graf vier kronen neergelegd, evenveel als er lijkreden werden gehouden. Die lijkreden werden uitgesproken door de twaalfjarige Emma Dauwels, in naam van de Gentse en Ledebergse vrienden; door Emiel De Smet in naam van de Deinse liberale vrienden en dus naar alle waarschijnlijkheid in naam van ‘de kantonale liberale kring van Lauwegem’⁽⁶³⁾; door Cyriel Buysse in naam van het letterkundige genootschap Le Caveau en door de hoofdonderwijzer van Nevele Bernard Pattyn, die sprak als vriend en in naam van het onderwijzerskorps en van de leden van de muziekmaatschappij Voorwaarts. We hebben de naam van Désiré Wauters niet teruggevonden als lid van de Nevelse schuttersmaatschappij Sint-Sebastiaan, ‘de gedeeltelijk liberale schuttersgilde van Raevels’.

De vier lijkreden werden zonder uitzondering in het Nederlands gehouden. De begrafenis was voorzien om 15 uur, maar onderwijzer Pattyn kreeg van de gemeente Nevele de toestemming niet om de lessen een uur vroeger te schorsen om zo op de begrafenis aanwezig te kunnen zijn. Om Pattyn toch de kans te bieden de uitvaart van zijn goede vriend bij te wonen, bleef de stoet zo lang mogelijk dralen aan het sterfhuis en uiteindelijk zette hij zich in beweging om 15u30. De geestelijkheid kwam terug uit de kerk en ging het lijk tegemoet. In vijf minuten was alles gezongen. De twee muziekmaatschappijen speelden treurmarsen tot om vier uur de klassen geëindigd waren en Pattyn zijn school kon verlaten om naar de begrafenis te gaan.

(62) Lijkreden uitgesproken bij het graf van Mr. Désiré Wauters.

(63) Gewoonlijk bedoelt Cyriel Buysse met Lauwegem de gemeente Landegem (W. Verkerken, Het land van Buysse, volgens Cyriel Buysse. Een inventaris van de realiteit en het fantasierijke realisme in de topografie van het oeuvre van Cyriel Buysse, Cyriel Buysse Genootschap, Gent, 1994, p. 35-36). Het is ons niet bekend dat er in Landegem een liberale kring gevestigd was.

[p. 91]

Krantenverslag van 1879

Van Hoof:

‘Twee dagen later stond in een liberaal Gentsch dagblad het volgende te lezen: Eergisteren, veertienden September, om vier ure namiddag; greep te Egelaer de plechtige begraving plaats van den aldaer overleden officiëelen, aan de wet getrouw gebleven onderwijzer, Mijnheer Honoré Van Hoof. Een indrukwekkende stoet, samengesteld uit nagenoeg al de Liberalen van 't omliggende, heeft het stoffelijk overblijfsel overblijfsel van den geachten en zoo diep betreurden, vrijzinnigen man, naar zijne uiterste rustplaats vergezeld’.⁽⁶⁴⁾

A. van Elslander⁽⁶⁵⁾ zocht ‘in een liberaal Gentsch dagblad’ het verslag van de begrafenis van schoolmeester Van Hoof, die op 14 september 1879 plaats zou gehad hebben, maar vond het in geen enkele Gentse krant van 1879 terug. Aangezien we Van Hoof mogen identificeren met Désiré Wauters, kan het verslag pas na 24 december 1888, de dag van de begrafenis van Désiré Wauters, in een krant zijn verschenen. Van Elslander liet zich (mis)leiden door de ondertitel Eene herinnering uit den schoolstrijd van 1879 en zocht dit verslag in Gents liberale kranten van het jaar 1879.

Niet in 1879 maar op 5 januari 1889 verscheen in het Vlaams-liberale weekblad Het Volksbelang onder de titel ‘Slachtoffers’ en ondertekend door een zekere Zweep een verslag van de begrafenis van Désiré Wauters.

Van Elslander oppert de mening dat het krantenverslag door Buysse kan zijn uitgedacht en niet noodzakelijk hoeft te refereren aan een reële gebeurtenis. Het verslag van Buysse klopt helemaal niet met het echte krantenverslag van Désiré Wauters' begrafenis. Buysses verslag geeft ongeveer het verloop weer van de begrafenis van Van Hoof, d.i. Désiré Wauters, die plaats vond op 24 december in 1888. Op die begrafenis was inderdaad een ‘indrukwekkende stoet, samengesteld uit nagenoeg al de Liberalen van 't omliggende’ aanwezig. De

(64) Cyriel Buysse, ‘Een onbekende martelaar (Eene herinnering uit den schoolstrijd van 1879)’, p. 64.

(65) A. van Elslander, ‘Cyriel Buysse: een onbekende martelaar (Eene herinnering uit den schoolstrijd van 1879)’, p. 45-46.

[p. 92]

dagbladtekst zoals Buysse die afdrukt in ‘Een onbekende martelaar’ is door Buysse bedacht. De ondertitel ‘Eene herinnering uit den schoolstrijd van 1879’ refereert wel aan een reële gebeurtenis die zich in dat ‘nederig, verloren dorpje van vierhonderd zielen’ zou hebben afgespeeld, met name in Meigem.⁽⁶⁶⁾

(66) Cyriel Buysse, ‘Een onbekende martelaar (Eene herinnering uit den schoolstrijd van 1879)’, p. 50.

Tot slot

Een vergelijking tussen het leven van Van Hoof en van meester Gevers met dat van Désiré Wauters leert ons dat het leven van Van Hoof in ‘Een onbekende martelaar’ nauw aansluit bij het verloop van de schoolstrijd waarvan Désiré Wauters het slachtoffer was: zijn keuze voor de officiële school, het oprichten van een katholieke school, de pesterijen in het dorp, de leegloop van de gemeenteschool, de fysieke ondergang van de onderwijzer en het verloop van de begrafenis. Enkele details zoals de leeftijd, de burgerlijke stand, de gezinstoestand van de onderwijzer en de locatie van het verhaal werden door Buysse gefantaseerd.

In ‘Meester Gevers’ gaat het verhaal een totaal andere kant op: enkel de keuze voor de officiële school, de pesterijen in het dorp, de fysieke ondergang van de onderwijzer en het verslag van de begrafenis refereren aan de schoolstrijd en doorheen dat verhaal weeft Buysse een liefdesverhaal van meester Gevers.