Nederlandse Taalkunde. Jaargang 1
(1996)– [tijdschrift] Nederlandse taalkunde–
Auteursrechtelijk beschermd
[pagina 280]
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
* De distributie van het presentatieve er buiten de eerste zinsplaats
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 281]
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
0 InleidingDe voorbeelden (1)-(3) illustreren een zinstype dat in de taalkunde ‘existentiële’ of ‘presentatieve’ zin genoemd wordt. De variant van er die dit zinstype bevat wordt ondermeer ‘plaatsonderwerp’ of ‘repletief er’ (ANS 1984:395), ‘existentieel er’ of ‘presentatief er’ genoemd (wij gebruiken in dit artikel de laatste benaming). In (1)-(3) staat het presentatieve er op de eerste zinsplaats. In verband met de gebruikte voorbeelden dient te worden opgemerkt dat alle opgenomen zinnen - tenzij anders aangegeven - geattesteerde zinnen of paradigmatische varianten van geattesteerde zinnen zijn (paradigmatische varianten worden uitsluitend in de context van de geattesteerde variant behandeld). Geattesteerde voorbeelden worden gevolgd door een referentie naar hun vindplaats (DA = ‘De Aanslag’ van Harry Mulisch, DC = ‘De Coltmoorden’ van Jef Geeraerts en NRC = NRC Handelsblad; DA en DC samen worden verder het romancorpus genoemd). Paradigmatische varianten zijn herkenbaar door het ontbreken van een referentie.
Het presentatieve er kan ook zinsintern verschijnen, zoals in (4)-(6). In dat laatste geval bevindt het zich vlak na de persoonsvorm en is het - zo observeert de taalkundige traditie - in sommige gevallen ‘weglaatbaar’:
De distributie van het presentatieve er buiten de eerste zinsplaats is niet eenvoudig beregelbaar. Om te beginnen is de voorkeur voor er maar zelden absoluut. Enkel van (4) kan met enige stelligheid beweerd worden dat er absoluut noodzakelijk is; in de andere zinnen is de noodzakelijkheid van er veeleer een kwestie van meer of minder. Daarnaast blijkt de gewenstheid van er regionaal bepaald te zijn: in het Belgische NederlandsGa naar voetnoot1, zo is reeds vaker vastgesteld, bestaat er een grotere voorkeur voor handhaving van er. | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 282]
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Deze complexe situatie geeft in de bestaande beschrijvingen van er s zins-interne distributie aanleiding tot grote voorzichtigheid. Volgens de Nederlandse standaardgrammatica ANS zijn voor de aan- of afwezigheid van het presentatieve er buiten de eerste zinsplaats ‘geen strikte regels te geven. Het kan facultatief zijn, er kan stilistisch verschil zijn en er is veel individuele, soms ook regionale variatie’ (1984:820). Een van de weinige tendenzen waarop veel beschrijvers voorzichtig (en meestal zonder verdere toelichting) alluderen is de correlatie tussen de aard van de vooropgeplaatste bepaling en de aanwezigheid van er: ‘als de bepaling op de eerste zinsplaats een plaatsbepaling is, wordt er in de standaardtaal bij voorkeur weggelaten’ (ANS 1984:822, maar zie ook Van Es & Van Caspel 1971: 79 e.v., Jordens 1974: 168 en noot 8, De Schutter & Van Hauwermeiren 1983: 84 en De Rooij 1991: 114).
Enkel Van Es & Van Caspel (1971) en De Rooij (1991) gaan wat dieper in op mogelijke factoren die de aan- of afwezigheid van er buiten de eerste zinsplaats bepalen. Zo zijn de eersten van oordeel dat de combinatie er+zijn drie basisbetekenissen heeft: 1. Ter aanduiding van het bestaan van het subject, in algemene zin: er zijn reuzen - 2. ter omschrijving van de aanwezigheid of het voorhanden zijn van het subject in de eigen situatie van de spreker: er zijn gasten, er is genoeg suiker.- 3. ter omschrijving van de aanwezigheid van het subject op de aangeduide plaats (anaforisch): er (nl. in die tuin) is ook een vijver. (1971:79) Indien echter in een zin met er+zijn een plaatsbepaling op de eerste plaats staat, dan (...) is het anaforische er (van het type 3 - SG & MB) logisch overbodig. Toevoeging van er komt in gesproken taal wel voor, maar toch vooral als de locale aanloop zelf niet bepaald anaforisch is, en overigens lijkt dit insluipen van er toch wel sterk op een overgang naar de stereotiepe constructie ‘er zijn’ in de betekenis van ‘voorhanden zijn of bestaan’. Vergelijk: In andere gebieden was er een vaste regeringstijd van bijvoorbeeld zeven of negen jaar, waarna de koning ritueel gedood werd. (1971: 82) We leiden hieruit af dat er in plaatsbepalingzinnen met verbum zijn meestal wegvalt, tenzij er+zijn de betekenissen 1 of 2 uitdrukt. Ook als de zin een ander werkwoord dan zijn bevat, valt er volgens de auteurs weg. In het derde artikel uit een reeks waarin hij regionale variatie in het gebruik van er bestudeert, rapporteert De Rooij over een enquête waarmee hij bij Amsterdamse en Leuvense informanten naar de gewenstheid van er in zinnen met een plaatsbepaling peilt. Voorbeelden (7)-(13) zijn enkele testzinnen van De Rooij (1991: 119). Het cijfer tussen haakjes kwantificeert de voorkeur voor de aan- of afwezigheid van er (+er resp. -er) bij 26 Amsterdamse (A) en 28 Leuvense informanten (L); het theoretisch maximum is + 4 of - 4. | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 283]
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
De enquête bevestigt niet alleen dat er regionale verschillen zijn (merk in dat verband de grote discrepantie tussen A en L op in zinnen 7 en 13), ze laat tevens zien dat (i) de verschillen qua er-voorkeur zelfs tussen de verwante zinnen (7)-(10) - die alle een eigennaam in de plaatsbepaling hebben - vrij groot zijn en (ii) dat zinnen met een niet-plaatsbepaling voorop niet noodzakelijk meer er nodig hebben dan zinnen met een plaatsbepaling (want De Rooijs zinnen 11 en 12 komen in de hiërarchie van ‘er-noodzakelijkheid’ maar op plaats 12 en 13 van de 18). Een en ander bewijst volgens De Rooij duidelijk dat het plaatsaanduidende karakter van de bepaling niet de enige factor kan zijn die invloed uitoefent op de aan- of afwezigheid van er. Mogelijke andere factoren naast de aard van de bepaling zijn volgens De Rooij de aard van het werkwoord: zo blijken zinnen met het verbum finitum zijn over het algemeen moeilijker zonder er te kunnen (idem: 124). Dat komt volgens De Rooij tevens doordat er+zijn in de betreffende zinnen inderdaad geïnterpreteerd kan worden als verwijzend naar ‘het bestaan van het subject in algemene zin’ of ‘het bestaan van het subject in de concrete situatie van de spreker’, factoren die volgens Van Es & Van Caspel behoud van er bevorderen, zelfs als er een plaatsbepaling op de eerste zinsplaats staat. Ondanks dit alles besluit De Rooij dat ‘nog steeds geldt wat in de ANS over repletief er buiten de eerste zinsplaats in het algemeen wordt opgemerkt: “Voor de aan- of afwezigheid van er zijn geen strikte regels te geven” (ANS 1984:820). Misschien kunnen de hier vermelde enquêteresultaten en de mogelijke aanzetten tot verklaring daarvan als uitgangspunten en werkhypothesen dienst doen voor een werkelijk grondig onderzoek van dit probleemcomplex’ (1991:127). Dit artikel probeert enigszins tegemoet te komen aan deze verwachting. We trachten drie dingen aan te tonen. Om te beginnen hopen we te demonstreren dat het wel degelijk mogelijk is het kluwen van semantische, regionale, individuele en stilistische variatie rond er buiten de eerste zinsplaats te ontwarren. Tenminste, als men - om bij de kluwenmetafoor te blijven - erin slaagt het spreekwoordelijke begin terug te vinden van de draad die men wenst te ontwarren, i.e. de factor die de bestaande variatie in wezen bepaaltGa naar voetnoot2. Het is de voor- | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 284]
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
naamste intentie van dit stuk empirische evidentie aan te voeren voor de stelling dat de zinsinterne distributie van er in de eerste plaats semantisch gemotiveerd is, al zit die factor inderdaad bedolven onder een aantal stoorzenders. Er is, zo zullen we trachten aan te tonen, in geen geval ‘weglaatbaar’ of ‘facultatief’. In aansluiting daarbij zullen we laten zien dat de distributie van er wel degelijk beregelbaar is. ‘Strikte regels’ en ‘glasheldere onderscheidingen’ (De Rooij 1991:115) zijn daarbij inderdaad niet te geven: tenminste, als men met strikte regels iets als een algoritme bedoelt waarmee de aan- of afwezigheid van er in absolute termen voorspeld kan worden. Al hebben de principes die we zullen voorstellen eerder het karakter van sterke tendenzen en al zijn ze vaak op graduele eerder dan op binaire distincties gebaseerd, toch bieden ze de ANS-gebruiker een houvast bij zijn zoektocht naar het juiste gebruik van er, wat van de huidige formulering in de ANS niet gezegd kan worden. Dit artikel tenslotte heeft ook een methodologische ambitie, omdat het zich op de respectievelijke voordelen concentreert van twee empirische onderzoeksmethodes die een alternatief bieden voor de introspectieve of geëliciteerde grammaticaliteitsoordelen waarmee in veel syntactisch onderzoek gewerkt wordt. We bedoelen in dit verband corpusonderzoek en psycho-experimenteel onderzoek. Vooral de relatieve voordelen van de tweede methode zullen hier belicht worden. Het materiaal is als volgt georganiseerd. In een eerste paragraaf gaan we na wat een beperkt corpus van tekstcitaten ons leert over de aard van de factoren die de aan- of afwezigheid van er motiveren, en over de onderlinge relaties tussen die factoren. Op basis van die corpusgegevens belichten we de problematiek in paragraaf 2 vanuit een andere invalshoek: we tonen aan dat de relatie tussen de bepaling en er als een semantische ‘balansstructuur’ beschouwd kan worden en we bekijken die balansstructuur in een breder discursief perspectief. In functie van aanvullende ondersteuning van de balanshypothese vergelijken we in paragraaf 3 de relatieve waarde van corpusgegevens en psycholinguïstische data. Vervolgens - in paragrafen 4 en 5 - testen we de balanshypothese psycho-experimenteel in een ‘Subject Paced Reading’-experiment. In paragraaf 6 tenslotte stellen we een voorlopig regelsysteem voor de zinsinterne distributie van er voor en bespreken we enkele theoretische en methodologische conclusies. | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
1 Factoren die de aan- of afwezigheid van er bepalen: de corpusgegevensIn deze paragraaf trachten we op basis van het romancorpus te achterhalen welke factoren de postverbale aan- of afwezigheid van presentatief er bepalen en hoe die factoren zich tot elkaar verhouden. We baseren ons daarbij op de 173 zinnen in het romancorpus die de structuur ‘bepaling - werkwoord - (er) - NP’ instantiërenGa naar voetnoot3. De afhankelijke variabele is de postverbale aan- of afwezigheid van niet-anaforisch presentatief er. De onafhankelijke variabelen leiden we af uit | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 285]
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
de hierboven besproken literatuur. Daarin wordt ondermeer gesteld dat er een voorkeur voor deletie van er is wanneer de vooropgeplaatste bepaling een plaatsbepaling is. Wij onderscheiden daarom zinnen met locatieve bepalingen zoals in de gracht of op elk bureau (die de participant in de ruimte situeren), zinnen met temporele bepalingen zoals een paar weken geleden of nog dagenlang (die de participant in de tijd situeren), en zinnen met niet-situerende bepalingen (bvb. van modaliteit (misschien), toegeving (ondanks het kabaal), etc.). Daarnaast maakt de ANS gewag van regionale variatie: zelfs met een plaatsbepaling voorop zou regionaal toch nog een voorkeur voor handhaving van er bestaan. De Rooij (1991) heeft aangetoond dat die voorkeur vooral in de Belgische dialecten gemanifesteerd wordt. Wij onderzoeken daarom of zinsintern presentatief er anders gebruikt wordt in een Nederlandse en een Vlaamse roman. Zoals we zagen suggereren sommige beschrijvingen tenslotte dat de aard van het werkwoord eveneens van invloed is op de aan- of afwezigheid van er. De ANS merkt in dit verband trouwens op dat ‘een zin met alleen een getalsonderwerp (i.e. een zin zonder er- SG & MB) meer voorkeur heeft naarmate het gezegde een sterker handelingskarakter vertoont en/of de referent van het onderwerp een meer actieve rol speelt in het gebeuren’ (819). Bijgevolg contrasteren we in ons onderzoek zinnen die als hoofdwerkwoord zijn hebben met zinnen waarin het werkwoord met meer precisie de relatie of het proces specificeert waarin de participant betrokken is, zoals zitten, verschijnen, rijden, etc. (we formuleren dit onderscheid verder in termen van ‘generische’ en ‘specifieke’ werkwoordenGa naar voetnoot4).
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 286]
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
De tabellen 1 en 2 bevatten de absolute frequenties waarmee een bepaalde combinatie van variabelen aangetroffen wordt en, schuingedrukt, de relatieve frequenties. Op de verticale as contrasteren we er met de afwezigheid ervan. Op de horizontale as onderscheiden we in drie kolommen niet-situerende, temporeel situerende en locatief situerende bepalingen en, per kolom, zinnen met generische en specifieke werkwoorden. We willen er vooraf nog eens op wijzen dat de nu volgende beperkte steekproef niet de ambitie heeft definitieve oordelen te vellen in de complexe materie die hier aan de orde is. Dit vooronderzoek fungeert voornamelijk als opstapje voor de tweede fase van de studie die in paragraaf 2 beschreven wordt. De cijfers in de tabellen 1 en 2 bevestigen dat elk van de besproken factoren invloed uitoefent op de aan- of afwezigheid van presentatief er. Het effect van de aard van de getopicaliseerde bepaling springt daarbij het meest in het oog: zinnen met een temporele of niet-situerende bepaling voorop hebben in 82.6% (DC) en 66.9% (DA) van de gevallen een postverbaal er. Bij zinnen met een locatieve bepaling voorop is dat voor DC maar 17.1% en voor DA roman zelfs helemaal 0%! Vergelijk (14-17) met (18-19):
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 287]
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Ook de voorkeur voor er in zinnen met het generische hoofdwerkwoord zijn is duidelijk: 40.9% van de zinnen met zijn in DA en 74.1% in DC hebben er, terwijl dat in zinnen met specifieke werkwoorden maar respectievelijk 11.7% en 29.5% is. Vergelijk (20)-(21) met (22)-(23):
De cijfers in de tabellen 1 en 2 bevestigen tevens de vaststelling van De Rooij (1991:113) dat het postverbale presentatieve er ‘meer zuidelijk dan noordelijk’ is. Vergelijk in dat opzicht de gemiddelden van er over de verschillende condities heen: 39.7% in DC vs. 26.4% in DA. Echt opmerkelijk is de situatie in zinnen met een locatieve bepaling voorop: geen er aldaar in DAGa naar voetnoot6, maar wel in 7 van de 41 betreffende zinnen in DC:
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 288]
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Belangrijker dan de individuele invloed van de respectievelijke factoren voor wie regels voor het zinsinterne gebruik van er wil opstellen, is de interactie tussen de factoren. We zagen zonet al dat regionale variatie zich het sterkst manifesteert in contexten met een locatieve bepaling voorop. Crucialer nog is de correlatie tussen de bepalings-, de werkwoords- en de er-factor: zinnen met niet-locatieve bepalingen voorop en een generisch werkwoord hebben altijd er. Omgekeerd hebben zinnen met niet-locatieve bepalingen zonder er altijd een specifiek werkwoord. Anders geformuleerd, een ongrammaticale zin met niet-locatieve bepaling (zoals 31a of 32a) wordt beter door toevoeging van er of lexicale precisering van het uitgedrukte verbale proces:
Merk in verband met deze voorbeelden op dat ‘aan- en afwezigheid van er’ eigenlijk niet langer als onafhankelijke variabele beschouwd wordt, maar als een factor die net zoals ‘aard van de bepaling’ en ‘aard van het werkwoord’ ongrammaticale zinnen van het type ‘bepaling-pv-participant’ grammaticaal maakt. De welgevormdheid van bepalingszinnen is hier dus in feite afhankelijke variabele geworden. Voorbeeld (33) toont dat lexicale precisering van het verbale proces slechter werkt naarmate het onderwerp abstracter wordt: specifieke werkwoorden met een abstracte agens zoals een tweede fout (of een soort crisis (DC255), een andere geest (DC364) etc.) worden hoe dan ook best mét er geconstrueerd. De interessante mogelijkheid dient zich hierbij aan dat het al dan niet concreet zijn van de onderwerpsreferent een factor zou kunnen zijn die onafhankelijk van de aard van het werkwoord er-bevorderend werkt. Omdat de corpusdata deze hypothese voorlopig lijken te ondersteunen - 70 % van de abstracte onderwerpsreferenten in een bepalingszin wordt mét er geattesteerd, terwijl dat bij concrete onderwerpsreferenten maar 21.84 % is - betrekken we de variabele ‘concreetheid van het onderwerp’ in het verdere onderzoek. In zinnen met een locatieve bepaling voorop zijn de werkwoordsfactor en de er-factor veel minder cruciaal. De hogere frequentie van locatieve bepalingszinnen zonder er en zonder specifiek werkwoord t.o.v. niet-locatieve bepalingszinnen zonder er en zonder specifiek werkwoord (resp. 12 vs. 1 en 7 vs. 0) bewijst dat zinnen van het eerste type aan hun locatieve bepaling meestal genoeg hebben om grammaticaal te zijn. Vergelijk de volgende voorbeelden: | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 289]
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Versie a. in deze zinnen is voor niemand onwelgevormd, waar dat bij versie a. van (31)-(33) duidelijk wél het geval is. Variant b. daarentegen zal op de meeste Nederlanders wellicht wat gemarkeerd overkomen. We ronden de discussie van de corpusgegevens af met een eerste (voorlopige) regel voor de distributie van er in zinnen met een niet-locatieve bepaling voorop:
Let wel dat deze regel slechts een minimumdistributie genereert: hij voorspelt in welke contexten er moet aanwezig en mag afwezig zijn om een welgevormde zin te krijgen, maar doet geen uitspraak over waar er kan verschijnen zonder echt nodig te zijn voor grammaticaliteit. | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
2 Naar een alternatieve voorstelling van de problematiekDe in tabellen 1 en 2 vastgestelde interactie tussen er en aard van de bepaling kan op een andere manier geïnterpreteerd worden dan tot nu toe het geval was. Merk om te beginnen op dat de tolerantie ten opzichte van er-deletie in de tabellen 1 en 2 toeneemt van links naar rechts: in zinnen met niet-situerende bepalingen is de aanwezigheid van erover het algemeen meer nodig (78.95 % en 87.5 %) dan in zinnen met temporele bepalingen (66 % en 80 %) en zinnen met locatieve bepalingen (0 % en 17 %), hetgeen suggereert dat we de gewenstheid van er in een ‘noodzakelijksschaal’ kunnen vatten, met als positieve pool ‘er is absoluut noodzakelijk’ en als negatieve pool ‘er is overbodig en zelfs storend’ (het niet-absolute karakter van de gewenstheid van er komt in deze noodzakelijkheidsschaal overigens uitstekend tot uiting). De drie soorten bepalingen die we onderscheiden kunnen - ook dat is uit de tabellen duidelijk - eveneens in termen van een continuum gezien worden. Het continuum ‘situerend potentieel van de bepaling’ bevat aan de negatieve pool bepalingen zoals misschien en ondanks het kabaal, die de onderwerpsreferent niet met betrekking tot een andere entiteit situeren, en helemaal aan de andere kant bepalingen zoals in de huls of in de cleane, witte autopsiezaal, die de participant zeer nauwkeurig spatieel situeren. Tussen beide polen in bevinden zich de temporele bepalingen, die de participant weliswaar situeren, maar dan t.o.v. de dynamische en vluchtige notie tijd. | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 290]
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Merk op dat de overgang tussen temporeel en locatief conform het continuum-idee zeer geleidelijk is:
De bepaling in (37)-(38) kan niet zonder meer als ofwel temporeel ofwel locatief gecategoriseerd worden, want de prepositie bij roept in deze contexten zowel een locatieve interpretatie (op de plaats van de rellen, de rondleiding) als een temporele interpretatie op (op het moment van de rellen, de rondleiding). Ook binnen de respectievelijke bepalingsparadigma's zijn er overigens verschillen in situerend potentieel: In Italië en in de achtertuin van de villa zijn allebei plaatsbepalingen, maar de eerste situeert een participant natuurlijk veel minder precies dan de tweedeGa naar voetnoot7. De zinsinterne distributie van er kunnen we dan beschouwen als het resultaat van de interactie tussen de dimensies ‘situerend potentieel van de vooropgeplaatste bepaling’ en ‘noodzakelijkheid van er’: de noodzakelijkheid van er is daarbij omgekeerd evenredig met het situerend potentieel van de bepaling op de eerste zinsplaats. Deze interactie past op zijn beurt in een meer omvattende hypothese over de werking van presentatieve bepalingszinnen. In de literatuur werd reeds vaker gesuggereerd dat presentatieve zinnen pragmatisch gezien informatie-introducerende constructies zijn: ze vestigen de aandacht van de hoorder op de introductie van een nog onbekende maar communicatief belangrijke entiteitGa naar voetnoot8. Een cruciaal kenmerk van de semantische en syntactische organisatie van presentatieve zinnen is het feit dat de onbekendheid van de geïntroduceerde entiteit op een aantal manieren discursief gecompenseerd wordt. De hypothese die we in de rest van dit artikel verdedigen is dat vooropgeplaatste bepalingen met een hoog situerend potentieel bij die compensatie een centrale rol spelen, omdat ze de beperkte discursieve toegankelijkheid van de onbekende entiteit verbeteren door een ‘brug’ te vormen tussen de entiteit en de voorafgaande context. Ronald Langacker heeft het in dit opzicht over de rol van bepalingen als ‘referentiepunt’ (1993:26). Vooropgeplaatste bepalingen in zinnen zoals On the table sat a nervous calico cat of In her room were many exquisite paintings zijn volgens hem entiteiten die omwille van hun cognitieve saillant- | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 291]
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
heid (intrinsiek of contextueel bepaald) als referentiepunt opgezet worden voor de conceptie van andere, moeilijker concipieerbare entiteiten. Langackers visie is niet onmiddellijk makkelijk te operationaliseren omdat hij niet precies aangeeft wat volgens hem de relevante linguïstische parameters zijn van referentie-puntconstructies. We zullen in de rest van dit stuk trachten te bewijzen dat het situerend potentieel (of referentiepuntpotentieel) van een bepaling bepaald wordt door (i) de mate van discursieve activering van de entiteit waarnaar de bepaling verwijst en (ii) de graad van precisie van het locatieve zoekbereik van de bepalingGa naar voetnoot9. Wat de mate van discursieve activering betreft, de hoorder zal een nieuwe entiteit allicht sneller kunnen plaatsen als de zinsinitiële bepaling een in de voorafgaande context sterk geactiveerde (en dus makkelijk terugvindbare) referent bevat die als ‘kapstok’ kan fungeren waaraan de nieuwe entiteit wordt opgehangen: de hoorder wordt door de canonieke ordening van bepalingszinnen uitgenodigd eerst de makkelijk terugvindbare referent van de bepaling te activeren, waarna hem duidelijk gemaakt wordt dat de referent van het onderwerp zich - op de een of andere wijze - in de buurt van de bepalingsreferent bevindt. Het is in dit opzicht natuurlijk niet toevallig dat 73.4% der locatieve bepalingen - vs. slechts 18% van de niet-locatieve bepalingen - in het romancorpus een syntactisch definiete referent bevat: definietheid is een belangrijke syntactische indicatie van contextuele activeringGa naar voetnoot10. Vergelijk in dit verband (39):
De bepalingsreferent huls is op het moment dat de bepalingszin geproduceerd wordt reeds twee maal letterlijk genoemd in de voorafgaande context en dus sterk geactiveerd. Daardoor kan de bepaling als een soort ‘adres’ fungeren langs-waar de geïntroduceerde entiteit een cilinder van vuurvast glas makkelijk teruggevonden kan worden. Daarnaast is het plausibel te veronderstellen dat de toegankelijkheid van de onderwerpsreferent bevorderd wordt als het zoekbereik van de bepaling niet te ruim is: in de cleane, witte autopsiezaal bakent in veel sterkere mate het aantal mogelijke locaties af waar de onderwerpsreferent zich kan bevinden - en vergemakkelijkt daardoor identificering door de hoorder van de gepresenteerde enti- | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 292]
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
teit - dan een bepaling als in Nederland, waaruit maar weinig kan afgeleid worden over de aard van de gepresenteerde referent. Ook in (39) is er sprake van zeer precieze situering. Merk op dat de semantiek van de prepositie daarbij een belangrijke rol speelt: in identificeert de huls als een container en anticipeert daardoor de aanwezigheid van een ‘bevat’ element. Op het moment dat het onderwerp in (39) gerealiseerd wordt weet de hoorder er al vrij veel over: hij weet dat de entiteit stoffelijk is en qua massa beperkt genoeg om in de huls te passen, hetgeen het aantal mogelijke kandidaat-onderwerpsreferenten natuurlijk sterk beperkt. Er is volgens de hier geformuleerde hypothese enkel nodig als de vooropgeplaatste bepaling niet genoeg bijdraagt tot het verhogen van de toegankelijkheid van de gepresenteerde entiteitGa naar voetnoot11. Dat niet-situerende en temporeel situerende bepalingen in dit opzicht zwakke bepalingen zijn - en dus mét er geconstrueerd worden - ligt voor de hand. In slechts 18% van de temporele of niet-situerende bepalingen - vs. 73.4% bij de locatieve bepalingen - wordt van reeds geactiveerd materiaal gebruik gemaakt. Ook op het andere criterium, situerende precisie, scoren niet-locatieve bepalingen begrijpelijkerwijze laag. Dat sommige locatieve bepalingen ook er behoeven is eigenaardiger. Hebben de locatieve bepalingen die met er geattesteerd werden dan te weinig situerend potentieel? Een blik op de geattesteerde locatieve er-zinnen uit DC en NRC - 29 plaatsbepalingszinnen werden in deze laatste bron mét er geattesteerd - suggereert dat dat inderdaad het geval is:
Al de bepalingen in locatieve bepalingszinnen met er scoren op tenminste één van beide parameters slecht. Zo wordt in 34 van de 36 gevallen niet naar een precies afgebakende ruimte verwezen, maar naar metaforische ruimtes zoals literatuur (40) of wiskunde (41), of vaagspatiële ruimtes zoals natuur (42). Boven- | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 293]
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
dien - zo wijst een studie van de voorafgaande context uit - bevatten 30 op 35Ga naar voetnoot12 bepalingen een referent die wel terugvindbaar genoeg is om syntactisch definiet te zijn, maar contextueel gezien niet- of laaggeactiveerd (en bijgevolg niet erg geschikt voor verankering van de gepresenteerde entiteit in de voorafgaande context). In (29) bijvoorbeeld signaleert de definietheid van de teevee weinig meer dan dat het televisietoestel bedoeld wordt waarmee moderne huizen conventioneel zijn uitgerust, niet dat teevee al geactiveerd is in de voorafgaande context. (26) is een gelijkaardig voorbeeld: het corps is definiet omdat in DC uitsluitend van het Belgische Rijkswachtcorps sprake is, niet omdat corps recent nog geactiveerd is. Een verdere indicatie van de invloed van de situerende precisie en de contextuele geactiveerdheid van de bepaling op de aanwezigheid van er is de hoge frequentie (15 op 36) in bepalingszinnen met er van locatieve bepalingen die uit een eigennaam bestaan (cf. 43)Ga naar voetnoot13. Die hoge frequentie hoeft ons niet te verwonderen: eigennamen scoren op beide parameters laag omdat ze én een veel te ruim zoekbereik hebben én definiet zijn zonder daadwerkelijk geactiveerd te hoeven zijn in de contextGa naar voetnoot14. | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
3 Een vergelijking van de bruikbaarheid voor dit type onderzoek van corpusgegevens en psycho-experimentele dataHoe kunnen we onze nieuwe hypothese nu verder onderzoeken? Baseren we - zoals De Rooij (1991:117) adviseert - bijkomend onderzoek op een veel groter corpus, of zijn andere methodes voor dit type onderzoek geschikter? Naast corpusonderzoek (de observatie van niet-geëliciteerd taalmateriaal) onderscheidt William Labov (1972) als empirische methodes in de taalkunde nog introspectie en elicitering van data door middel van enquêtes en experimenten. Voordat we toelichten waarom het aanbeveling verdient psycho-experimentele data in het onderzoek te betrekken, bespreken we eerst twee belangrijke redenen waarom geattesteerd materiaal met de nodige omzichtigheid benaderd moet worden. Om te beginnen is er het probleem van de implementering op geattesteerd materiaal van de factoren waarvan we vermoeden dat ze de aanwezigheid of afwezigheid van postverbaal er bevorderen. Tot nu toe hebben we de correlatie tussen de semantische aard van de bepaling en er uitsluitend aangetoond door te laten zien dat bepalingen die met er geconstrueerd worden bepaalde kenmerken vertonen zoals ‘naar een metaforische of vaagspatiële ruimte verwijzend’ en/of ‘naar een niet of nauwelijks geactiveerde referent verwijzend’. Dat | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 294]
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
is methodologisch echter gevaarlijk omdat de causale relatie tussen bepaling en er omgedraaid wordt: wat oorspronkelijk afhankelijke variabele is wordt hier namelijk onafhankelijke variabele. De correctheid van de interactie-hypothese wordt enkel bevestigd wanneer aangetoond kan worden dat een bepaald type bepaling significant vaker met er voorkomt dan een ander type bepaling, hetgeen op zijn beurt impliceert dat de geattesteerde bepalingen semantisch geclassificeerd moeten worden. En dat is niet zo makkelijk: de a posteriori onderverdeling - die een corpusanalyse toch altijd is - op basis van dimensionele criteria als ‘mate van situerende precisie’ leidt omwille van de schemerzone tussen volledig concreet en volledig metaforisch onvermijdelijk tot ad hoc distincties. Keren we bij wijze van voorbeeld terug naar de geattesteerde plaatsbepalings-zinnen met er. De correlatie tussen de semantiek van de plaatsbepaling en er verklaart enerzijds waarom het corpus bijna geen zinnen bevat met een concrete plaatsbepaling en er, en anderzijds waarom een zin als (46) - waarin de bepaling in de geschiedenis van het corps zich qua abstractheid helemaal aan het andere uiteinde van het continuum bevindt - verplicht er bevat:
De methodologische problemen beginnen echter bij (45), dat zich qua abstractheid midden op de schaal tussen zeer concreet (44) enerzijds en zeer abstract (46) anderzijds in bevindt. Hoe classificeren we een bepaling als bij de BOB, die eigenlijk naar een metaforische locatie verwijst maar die op metonymische basis ook een spatiële interpretatie toelaat? Beschouwen we bij de BOB als een abstracte dan wel als een concrete bepaling, of definiëren we voor dat soort zinnen liever een aparte ‘tussenliggende’ categorie? Moeten in deze laatste categorie dan ook zinnen met een eigennaam in de plaatsbepaling - zoals (43) - of zijn die zinnen omwille van de geringere contextuele geactiveerdheid van een bepalingsreferent zoals Nederland niet vergelijkbaar met (45)? Hoe het ook zij, het ontbreken van duidelijke breekpunten op de te implementeren parameters maakt het erg moeilijk bepalingen te classificeren. Daarnaast is er het probleem van de neutralisering van de ongewenste variatie die interfereert met de variatie die ons hier interesseert. Bij geattesteerd materiaal nu is de uitzuivering van stoorzenders maar tot op zekere hoogte mogelijk. Wie bijvoorbeeld denkt dat de regionale variatie in het corpus geneutraliseerd kan worden door het corpus te beperken tot Belgisch Nederlands of Nederlands Nederlands materiaal komt bedrogen uit. De plaats van uitgave van een tekst garandeert namelijk niet dat de tekst in kwestie ook representatief is voor het op die plaats gesproken Nederlands. Is het toeval dat 8 van de 29 in het NRC geattesteerde locatieve bepalingszinnen met er uit de België-bijlage van 16-5-92 komen (waarvoor de redacteuren naar eigen zeggen veel Vlamingen hebben geïnterviewd)? Daarnaast is er ook nog allerlei pragmatische variatie in het materiaal: niet alle bepalingszinnen hebben discursief gezien dezelfde functie. Een voorbeeld in kwestie is het onderscheid (waarop we in voetnoot 13 reeds alludeerden) tus- | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 295]
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
sen (7) enerzijds en (8)-(9) anderzijds, zinnen die qua semantische ingrediënten nochtans erg verwant zijn. We zagen hierboven dat presentatieve zinnen zoals (7) informatie-introducerende strategieën zijn die H's aandacht op het communicatief belangrijke onderwerp vestigen. De aanwezigheid van ook in de bepaling van (8)-(9) suggereert echter dat deze laatste zinnen niet het onderwerp in beeld brengen maar de bepaling zélf. Dat wordt bevestigd door de welgevormdheid van (47)-(48), waarin (8)-(9) ingebed worden in een context die wél hun onderwerp maar niet hun bepaling activeert (waardoor er natuurlijk geen sprake kan zijn van onderwerpspresentatie):
Merk op dat attestatie van (7) in een dergelijke context niet waarschijnlijk is: (49) is tekstueel incoherent omdat onvoldoende wordt duidelijk gemaakt dat de presentatieve bepalingszin hier niet zijn defaultfunctie - i.e. het profileren van het onderwerp - heeft:
De variatie die (47)-(49) illustreren is van een type dat best geneutraliseerd wordt bij onderzoek met een bij uitstek pragmatisch uitgangspunt; we beperken ons dan ook zoveel mogelijk tot typische presentatieve zinnen. Het onderscheid tussen wat in de analyse opgenomen moet worden en wat buiten beschouwing gelaten moet worden is (ondermeer omwille van het ontbreken van suprasegmentele informatie in een geschreven corpus) echter niet altijd makkelijk te maken. Op basis van de voorgaande alinea's is hoe dan ook duidelijk geworden dat de observatie van niet-geëliciteerd materiaal best aangevuld kan worden met andere empirische gegevens. Vooral die technieken waarbij de onderzoeker zélf stimuli kan construeren - i.e. bij elicitering door enquête of experiment - vormen bij onze vraagstelling een geschikte aanvulling op corpusmateriaal. Bij zelf geconstrueerde zinnen kunnen de gewenste parameters om te beginnen gemakkelijk geïmplementeerd worden. Het graduele karakter van onze variabelen omzeilen we door in eerste instantie slechts de extreme parameterwaarden te implementeren: voor de variabele ‘situerende precisie van de bepaling’ zou dit kunnen betekenen dat we bepalingen die ondubbelzinnig naar spatiële ruimtes verwijzen vergelijken met bepalingen die ondubbelzinnig naar volledig metaforische ruimtes verwijzen, en zinnen zoals (45) voorlopig buiten beschouwing laten. Het probleem van de neutralisering van interfererende variatie stelt zich bij zelf geconstrueerde zinnen al evenmin: ongewenste pragmatische variatie van het zonet besproken type neutraliseren we door uitsluitend gebruik te maken van presentatieve bepalingszinnen waarin het onderwerp gepresenteerd wordt. Eventuele regionale variatie wordt beperkt door de geïnterviewde populatie homogeen Vlaams of Nederlands te houden. | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 296]
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Rest nog de vraag of we de zelf geconstrueerde stimuli best in een enquête of in de vorm van een experiment aanbieden. De laatste methode heeft als nadeel dat linguïsten er meestal de hulp van hun collega-psychologen voor moeten inroepen, maar ze heeft een aantal voordelen die haar aantrekkelijker maken voor ons type onderzoek. Om te beginnen werd reeds vaker aangetoond (zie bvb. Labov 1972:103) dat er een immens verschil kan bestaan tussen de intuïties die informanten in een enquête rapporteren en hun feitelijke taalgedrag: het inzicht dat informanten hebben in de flexibiliteit waarmee ze er in werkelijkheid gebruiken zou best nogal beperkt kunnen zijnGa naar voetnoot15. Dat inzicht is daarbij nog verre van stabiel: de intuïties omtrent zinsintern er-gebruik zijn zo ijl dat informanten op exact dezelfde stimulus in een tweede enquête soms volkomen anders reagerenGa naar voetnoot16. Ook de vaak gehoorde observaties van informanten m.b.t. het ‘gewenningseffect’ - het feit dat ongrammaticale zinnen aanvaardbaarder worden naarmate men er langer naar staart - zou de enquêterende onderzoeker tot de grootst mogelijke voorzichtigheid moeten aanzetten. Wij opteren er omwille van dit alles voor om tijdens een online experiment reëel taalgedrag te observeren. In de volgende paragraaf beschrijven we eerst design en opzet van de ‘Self Paced Reading’-techniek. Vervolgens bespreken we bondig de hypotheses die getest worden, alwaarna op de resultaten ingegaan wordt. | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
4 Opzet van de Self Paced Reading-proefSelf Paced Reading (of Subject Paced Reading, zie ondermeer Frazier & Clifton 1995) is een online leesexperiment waarbij op een computerterminal een zin aangeboden wordt in constituenten die in de juiste volgorde na elkaar in beeld komen. Het eerste scherm toont een sjabloon van puntjes dat overeenkomt met de woorden van de zin. Vervolgens verschijnt door een spatiebalkdruk (sb) de eerste constituent. Nadat de proefpersoon die constituent gelezen heeft drukt hij de spatiebalk opnieuw in en verschijnt de volgende constituent (waarbij de vorige verdwijnt), enzoverder totdat de proefpersoon de hele zin gelezen heeft:
De tijd tussen twee spatiebalkdrukken (de tijd die de proefpersoon m.a.w. nodig heeft om het aangeboden zinsdeel te lezen) wordt in milliseconden geregistreerd en in een databank opgeslagen. | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 297]
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
De afhankelijke variabele in dit experiment is in eerste instantie de discursieve toegankelijkheid van de subjectsreferent, geïdentificeerd als de leestijd in ms. van de subjects-NP. De achterliggende gedachte is dat een lange leestijd van het onderwerp signaleert dat de hoorder moeite heeft de subjectsreferent discursief te plaatsen, terwijl een korte leestijd signaleert dat de hoorder weinig problemen heeft een bepaalde entiteit te concipiëren. In tweede instantie meten we het al dan niet gewenst zijn van er - geïdentificeerd als de leestijd van er - rechtstreeks. Een lange leestijd van er betekent dan dat er verschijnt in een context waar het niet verwacht wordt en niet gewenst is. We vergelijken de leestijd van het onderwerp in een aantal zinnen die op basis van 4 onafhankelijke variabelen onderscheiden worden. De variabelen ‘situerend potentieel van de locatieve bepaling’ en ‘concreetheid van de onderwerpsreferentGa naar voetnoot17’ hebben als parameterwaarden beide ‘sterk’ en ‘zwak’. Sterke plaatsbepalingen (stbep) zoals in de keukenkast of in het koffertje coderen spatiële, driedimensionale afbakeningen. De prepositionele semantiek van in signaleert bovendien dat deze locaties de referent van het onderwerp omvatten. Zwakke plaatsbepalingen (zwbep) zoals in haar fantasie of in het halfduister verwijzen naar metaforische of vaagspatiële ruimtes en coderen enkel metaforische inclusie. Sterke onderwerpsreferenten (stO) zijn in de ruimte afgebakende, makkelijk waarneembare entiteiten zoals een plastic thermosfles of een zilveren kruisbeeld. Zwakke onderwerpsreferenten (zwO) zoals de referenten van de NP's een vijandige stemming of een verzengende hitte zijn niet-afgebakende abstracte of marginaal waarneembare entiteiten. Deze eerste twee onafhankelijke variabelen delen de testzinnen in vier hoofdgroepen ‘stbep-stO’, ‘stbep-zwO’, ‘zwbep-stO’ en ‘zwbep-zwO’ in, geïllustreerd in de voorbeelden (51)-(54):
Om ongewenste variatie zoveel mogelijk uit te schakelen wordt ervoor gezorgd dat de testzinnen zo gelijkvormig mogelijk zijn. Per hoofdgroep worden 6 zinnen aangeboden die allemaal uit 7 woorden bestaan, voorop een plaatsbepalende PP van de structuur ‘P-DefArt-N’ hebben, een verbum finitum in de o.v.t., en een onderwerps-NP van de structuur ‘IndefArt-A-N’. Er wordt op gelet dat het onderwerp in de verschillende externe condities ongeveer even lang is. Elk van de 24 resulterende zinnen komt in het experiment voor in 4 interne varianten die op basis van de variabelen ‘aan- of afwezigheid van er’ en ‘conceptuele sterkte van het werkwoord’ (met parameterwaarden ‘specifiek’ vs. ‘generisch’) onderscheiden worden. Voor het hierboven gegeven voorbeeld van hoofdgroep 1 geeft dat de volgende varianten: | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 298]
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
De proefpersonen krijgen van de 24 basiszinnen slechts één interne variant te zien (van de eerste zin variant a., van de tweede zin variant b., enz.). Merk op dat de 24 aangeboden zinnen random tussen 160 andere zinnen verspreidGa naar voetnoot18 zitten. Er zijn 54 Vlaamse proefpersonen aan wie op voorhand verteld wordt dat de proef waaraan ze deelnemen een parsingmodel tracht te verifiëren. Om de aandacht van de proefpersonen te garanderen tijdens het lezen volgt op 15 zinnen (niet de zinnen van het experiment dat hier aan de orde is) een comprehensievraag met online feedback. We brengen nog even in herinnering dat we in dit experiment de relatieve geschiktheid van verschillende types bepalingen als discursieve kapstok voor nieuw materiaal trachten te achterhalen. Geschiktheid als ophangpunt wordt bepaald door een hoge graad van situerende precisie van de bepaling en een hoge graad van discursieve geactiveerdheid van de bepalingsreferentGa naar voetnoot19 en correleert negatief met insertie van postverbaal er. Dit uitgangspunt kan in de volgende deelhypotheses opgesplitst worden:
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 299]
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Ook bij hypothese (iii) - die als zodanig geen deel uitmaakt van de basishypothese - vertrekken we van de basisverwachting dat er overbodig is als de discursieve toegankelijkheid van een nieuwe referent op de een of andere wijze verzekerd is. Niet enkel bepalingen met hoog situerend potentieel anticiperen de onderwerpsreferent naar de hoorder toe; in bepalingszinnen kondigen specifieke werkwoorden het onderwerp in zekere zin ook aan: als men op de tweede plaats van een bepalingszin heerst tegenkomt - zoals in (60b) - dan weet men namelijk zeker dat er verderop in die zin nog een heerser zal volgen (al is dat dan een heerser in de zin van de 3e betekenis die Van Dale opgeeft, i.e. iets dat zich met meer kracht dan iets anders doet gelden):
In zinnen met hoofdwerkwoord zijn is dat niet het geval: op in hun rangen was kan materiaal van velerlei semantisch en syntactisch allooi volgenGa naar voetnoot20:
We wijzen er, voordat we de resultaten bespreken, nog op dat op de data een variantie-analyse werd uitgevoerd (over proefpersonen (F1-analyse) zowel als over stimuli (F2-analyse)) om na te gaan of het verschil tussen de condities voldoende groot was in vergelijking met de variabiliteit van de meetgegevens binnen de condities. Tenzij anders aangegeven bespreken we enkel effecten die bij beide analyses significant zijn op het 0.05 niveau. | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
5 Psycholinguïstische resultatenTabel 3 bevat alle leestijden van het onderwerp. Bekijken we om te beginnen hypotheses (i)-(iii), over de respectievelijke invloed op de leestijd van het onderwerp van de drie faciliterende factoren ‘sterke bepaling’, ‘er’ en ‘specifiek werkwoord’, met als uitgangspunt de conditie waarin al die factoren geneutraliseerd zijn (d.w.z. zinnen zonder er, zonder sterke bepaling en zonder specifiek werkwoordGa naar voetnoot21). Deze conditie - die correspondeert met de gearceerde cellen in tabel 3 - bevat voorbeelden als:
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 300]
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Het zal niemand verbazen dat de zinnen in deze conditie de traagste leestijden van het onderwerp opleveren (gem. 931 ms. bij een totaal gemiddelde van 805 ms.), wat betekent dat de proefpersonen nogal wat moeite hebben met de discursieve situering van de onderwerpsreferent. Merk in dit verband op dat échte ongrammaticaliteit - zoals in de volgende zin die werd aangeboden in een vroeger experiment met identieke design en betrachting - in een markant tragere leestijd resulteert:
Met een sterke bepaling voorop duurt het lezen van het onderwerp in zinnen als (64)-(65) significant minder lang (stbep 771 ms. < zwbep. 931 ms. bij pl < 0.001/p2 < 0.02), hetgeen bevestigt dat accurate spatiële situering (d.m.v. een bepaling als in het tabernakel of in de wachtzaal) het onderwerp veel toegankelijker maakt dan metaforische of vaagspatiële localisering. De statistische analyse van de data confirmeert eveneens de faciliterende invloed van er op de minimumconfiguratie. Mét er leest het onderwerp sneller dan zonder (+er 802 ms. < -er931 ms. bij p1 < 0.05/p2 < 0.01), hetgeen aantoont dat de conceptuele toegankelijkheid van het onderwerp ook door aanwezigheid van er bevorderd wordt. Het bevorderende effect van een specifiek werkwoord wordt door de experimentele data minder duidelijk bevestigd dan door de corpusgegevens. Tabel 3 laat wel een verbetering van de gemiddelde leestijd met 103 ms. zien, maar dat verschil bereikt geen statistische significantie (p1 > 0.1/p2 > 0.08). Hoewel er bij uitbreiding van het staal tot alle zinnen met een zwakke bepaling (ook die mét er) een sterkere tendens tot significantie is (p1 < 0.06 en p2 < 0.11) | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 301]
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
moeten we concluderen dat het effect van specifieke werkwoorden minder uitgesproken is dan dat van een sterke bepaling of van erGa naar voetnoot22. Zoals bij de corpusgegevens kunnen we bij de geëliciteerde data rechtstreeks de interactie tussen de factoren ‘bepaling’ en ‘er’ bekijken. Een eerste blik op tabel 3 blijkt hypothese (iv) al te bevestigen. Als we de gemiddelde leestijden voor sterke en zwakke bepalingen (in de vetgedrukte kolommen 4 en 7) vergelijken, valt op dat toevoeging van er bij sterke bepalingen tragere leestijden oplevert (resp. 771 ms. en 740 ms. vs. resp. 791 ms. en 812 ms.), terwijl toevoeging van er bij zwakke bepalingen net tot veel betere leestijden leidt. (resp. 931 ms. en 828 ms. vs. 802 ms. en 765 ms.). Een en ander is overzichtelijker weergegeven in tabel 4:
Ook de statistische gegevens tonen een significante interactie tussen ‘aard van de bepaling’ en ‘er’ (p1 < 0.01 en p2 < 0.02). We interpreteren tabel 4 als volgt: met een sterke bepaling voorop beïnvloedt er de leestijd van het onderwerp eerder in de negatieve zin (al is het verschil tussen -er en +er bij sterke bepalingen niet significant). Met een zwakke bepaling voorop wordt het onderwerp significant sneller gelezen als er aanwezig is (p1 en p2 < 0.02).
Dat er na sterke bepalingen minder gewenst is dan na zwakke bepalingen kunnen we trouwens op een directere manier vaststellen. De data in tabel 5 laten zien dat er na een sterke bepaling significant trager gelezen wordt dan na een zwakke bepaling (stbep 449 ms. > zwbep 429 ms. bij p1 < 0.04/p2 < 0.05), hetgeen aantoont dat proefpersonen er niet verwachten als er zich op de eerste zinsplaats een entiteit bevindt die als discursieve brug opgezet kan worden. | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 302]
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Bij deze resultaten dienen twee bemerkingen gemaakt te worden. Om te beginnen kunnen de verschillen tussen de leestijden van het onderwerp niet als een rechtstreekse indicatie van grammaticaliteit of ongrammaticaliteit van de bevattende zin gebruikt worden: ze vertellen ons niet in absolute termen waar er moet staan of waar het niet mag staan. Dat is ook niet nodig: de hier gepresenteerde gegevens bieden een zeer realistische indicatie van hoe gradueel de voorkeur voor er is - en van hoe hopeloos bijgevolg de zoektocht naar haarfijne maar scherp begrensde distincties in dit domein moet zijn. Ten tweede, hoewel de experimentele gegevens goeddeels de corpusdata bevestigen blijft voorzichtigheid bij de interpretatie geboden. De analyse van de correlatie tussen de situerende precisie van de bepalingsreferent en er moet om te beginnen nog aangevuld worden met onderzoek naar de rol van de graad van discursieve geactiveerdheid. Daarnaast laten de experimentele gegevens slechts toe te generaliseren over de situatie in het Belgische Nederlands. Om de distributie van zinsintern er in het hele Nederlandse taalgebied in kaart te brengen is een identiek experiment met Nederlandse proefpersonen nodig. | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
6 Discussie en conclusiesOverlopen we nog eens kort de bevindingen. In verband met het methodologische uitgangspunt van dit artikel stellen we vast dat geëliciteerde, psycholinguïstische gegevens een belangrijke aanvulling vormen op niet-geëliciteerd corpusmateriaal bij het onderzoek naar syntactische variatie. Geattesteerde corpuszinnen bieden het voordeel dat ze de onderzochte constructie in taal-in-context weergeven, waardoor de onderzoeker factoren die het zinsverband overstijgen - zoals de discursieve factor waarvan sprake is - op het spoor kan komen. Dat corpusmateriaal de onderzochte constructie in al zijn linguïstische verscheidenheid toont is echter niet enkel een voordeel, omdat die variatie niet altijd onder controle kan gehouden worden. Een ander nadeel van corpusevidentie is het feit dat het graduele karakter van de gewenstheid van er té onrechtstreeks weergegeven wordt. Online data vormen de enige evidentie die de flexibiliteit van het er-gebruik wél adequaat weergeeft, maar de zelfgeconstrueerde stimuli waarop deze gegevens gebaseerd zijn missen de linguïstische rijkdom van het geattesteerde materiaal, omdat een aantal factoren bewust buiten beschouwing gelaten wordt. Individuele of collectieve introspectie is metho- | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 303]
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
dologisch gevaarlijk bij onderzoek naar syntactische variatie, omdat beide types evidentie beroep doen op een vermogen dat de taalkundige informant - zij het de linguïst zelf, zij het de geënquêteerde - niet heeft, i.e. het vermogen om accuraat te rapporteren over de flexibiliteit waarmee hij er gebruikt. Wat de zinsinterne distributie van presentatief er betreft hebben we aangetoond dat we in het Belgische Nederlands - zodra regionale, zinssemantische en individuele variatie geneutraliseerd zijn - een duidelijke, door corpusdata en psycholinguïstische gegevens ondersteunde correlatie vinden tussen de semantische aard van de vooropgeplaatste bepaling en de gewenstheid van er. er wordt noodzakelijker naarmate de bepaling op de eerste zinsplaats minder situerend potentieel heeft, en daardoor minder geschikt is als discursief aanhechtingspunt voor het gepresenteerde materiaal. Plaatsbepalingen met contextueel sterk geactiveerde referenten en een nauwkeurig locatief zoekbereik zijn de meest geschikte aanhechtingspunten en kunnen altijd zonder er. Bij plaatsbepalingen die één van beide of beide kenmerken missen is de Vlaamse taalgebruiker sneller geneigd postverbaal er te gebruiken. Niet-situerende en temporele bepalingen, die ongeschikt zijn als discursief ophangpunt, worden haast altijd mét er geattesteerd, tenzij het verbale proces met enige precisie uitgedrukt is en een concrete agens heeft. In de psycholinguïstische studie worden de invloed van het werkwoord en het al dan niet concreet zijn van de onderwerpsreferent op de gewenstheid van er niet voldoende bevestigd om op basis van de huidige bevindingen duidelijke uitspraken te doen. De verkregen resultaten, tenslotte, moeten op tenminste twee punten aangevuld worden. Om te beginnen dient de invloed van de discursieve geactiveerdheid van de bepaling op de aanwezigheid van er grondiger experimenteel getest worden. Daarnaast dient het hele experiment nog eens met Nederlandse informanten uitgevoerd te worden (als we tenminste de situatie van zinsintern er in het hele Nederlandse taalgebied in kaart willen brengen). De zonet gepresenteerde bevindingen hebben consequenties voor de normatieve en voor de taalwetenschappelijke beschrijving van er. In verband met het eerste stellen we het volgende (zeer voorlopige) regelsysteem voor de zinsinterne distributie van presentatief er in het Belgische Nederlands voor:
We beseffen terdege dat dit een regelsysteem is dat de waterdichtheid en de haarfijne distinctiviteit mist die de ANS graag aan zijn gebruiker aanbiedt (vooral | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 304]
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
(iii) is veel meer een kwestie van meer of minder dan van wel of niet). We beseffen dat het hanteren ervan diagnostische kennis veronderstelt die het petje van de niet-linguïst te boven gaat. Eerder echter dan een hanteerbaar regelsysteem aan te bieden was het in dit stuk onze bedoeling aan te tonen dat het in principe mogelijk is een dergelijk regelsysteem op te stellen. Ook voor de linguïstische beschrijving van er, tenslotte, hebben de voorgestelde bevindingen belangrijke consequenties. Om te beginnen kan het o.i. onmogelijk nog langer volgehouden worden dat er een ‘dummy’ zou zijn met louter zinsstructurerende functie (zie ondermeer Bech 1952:13; Nieuwborg 1968:187; Leys 1979:244): de experimentele data tonen ondubbelzinnig aan dat er een zelfstandige semantische bijdrage levert aan de presentatieve zin, en de precieze aard van die semantische bijdrage kan op basis van de gerapporteerde bevindingen verder onderzocht worden. Een andere (zij het minder hardnekkige) veronderstelling die door de data wordt tegengesproken is de hypothese dat er en de locatieve bepaling in presentatieve zinnen derivationeel verwant zouden zijn. In zijn meest extreme vorm (zie Kuno 1971) stelt deze hypothese dat een zin als There are two books on the table als onderliggende structuur On the table are two books heeft, en dat there in de eerste zin een vooropgeplaatste thematische kopie is van de bepaling. Wij hebben aangetoond dat er (tenminste in het Belgische Nederlands) geen sprake kan zijn van identiteit tussen er en de plaatsbepaling: de data laten zien dat er en de bepaling zich veeleer complementair ten opzichte van elkaar verhouden, omdat er zinnen met een te zwakke vooropgeplaatste bepaling grammaticaal maakt. Hoe het ook zij, er rest nog heel wat werk alvorens er zijn geheimen prijsgeeft. Wij hopen dat het inzicht in de zinsinterne distributie van er dat dit artikel ambieert als fundament kan dienen voor een beter inzicht in de functie en de semantiek van één van de meest raadselachtige woordjes uit het Nederlands. | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Bibliografie
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 305]
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||