Neerlandia. Jaargang 79

[p. 185]

Hoofdstuk III
Voor een modern internationaal cultuurbeleid

Het Droghedareport adviseerde het volgende: ‘However, even when private channels of communications are many and good, the United Kingdom Government will still require official propaganda in order to explain their policy abroad. Individuals and newspapers can give the foreigner a British view but not the British official view’⁽⁵⁶⁾. Hierbij sluit de tendens aan om het ‘beleid’ van de internationale culturele betrekkingen in handen te geven van Buitenlandse Zaken: ‘...omdat alleen B.Z. geschikt is het vak-aspect “Buitenlandse Betrekkingen” te verzekeren, en alleen B.Z., aan de hand van de door de Minister van B.Z. gevoerde algemene buitenlandse politiek, de politieke wenselijkheid en de prioriteiten kan vastleggen’⁽⁵⁷⁾.

De traditionele motivering voor een modern internationaal cultuurbeleid is er steeds een geweest van dienstverlening aan de politieke, economische of militaire expansie van het betrokken land. Dit blijft ook na de oorlog nog gelden. C. Doka drukt het als volgt uit: de culturele samenwerking moet een gunstig klimaat tussen twee landen tot stand brengen en, ‘si ce climat est positif, il ne se manifeste pas non plus de façon mesurable mais dans un bon vouloir dont se ressentent les relations générales des deux Etats. Ce climat peut influencer favorablement les négociations entre les gouvernements et laisser sa marque dans les liens aussi bien politiques qu'économiques’⁽⁵⁸⁾. Doka stelt het nog voor alsof deze politieke en economische voordelen zelf niet het onmiddellijke doel zijn, maar een als het ware gunstig nevenresultaat. Minder dubbelzinnig klinkt het standpunt van de Engelse onderzoekscommissie: ‘The aim of the Information Services must always be to achieve in the long run some definite political or commercial result. Overseas propaganda which meets a demand without producing some ultimate political or commercial benefit for this country represents so much public money wasted’⁽⁵⁹⁾.

In beide gevallen is men er zich wel van bewust dat deze culturele politiek slechts een marginale invloed heeft op het verloop van de politieke en economische gebeurtenissen. ‘Elle (met name de culturele propaganda) accumule un capital de confiance dont le revenu est incalculable; il fera son office dans des circonstances imprévisibles, y compris, par conséquent, dans des situations critiques’⁽⁶⁰⁾. De negende algemene resolutie van het Droghedareport stelt dat ‘the effect of propaganda on the course of events is never likely to be more than marginal. But in certain circumstances it may be decisive in tipping the balance between diplomatic success and failure. A Great Power with worldwide commitments is therefore well advised to pay the comparatively small premiums represented by the cost of efficient Overseas Information Services’⁽⁶¹⁾. Met dit standpunt voor ogen begrijpen we waarom de culturele propaganda het eerste terrein is waar bezuinigingen doorgevoerd worden in geval van recessie.

⁽⁵⁶⁾Droghedareport, p. 6.

⁽⁵⁷⁾Zie R. Van Elslande, op. cit., p. 17.

⁽⁵⁸⁾C. Doka, op. cit, p. 32-33.

⁽⁵⁹⁾Droghedareport, p. 6.

⁽⁶⁰⁾C. Doka, op. cit., p. 33.

⁽⁶¹⁾Droghedareport, p. 7.

Nieuwe perspectieven

De culturele problemen worden internationale problemen. Zoals de politiek en de economie sedert de jongste wereldoorlog een schaalvergroting ondergingen naar universele dimensies toe, zo overstijgen ook de actuele culturele problemen de nationale begrenzingen. Gedeeltelijk was dit reeds zo in de voorbije eeuwen: godsdienstige, culturele en ideologische vraagstukken hebben steeds gans Europa beroerd. Toen echter vonden deze problemen hun beslag binnen het eigen staatsverband. Oorlog was dan ook het enige middel om geestelijke goederen te verspreiden via een uitbreiding van de politieke invloedssfeer. De godsdienstoorlogen (Islam, Christendom enz.) exporteerden religieuze standpunten, de Napoleontische oorlogen droegen de stempel van het ideologisch imperialisme. Hetzelfde geldt voor het Nazisme en de wensdroom van de communistische wereldrevolutie. Thans geven culturele verschillen - theoretisch althans - geen aanleiding meer tot agressie. Het besef groeit dat de internationale culturele betrekkingen geen dienende rol meer hoeven te spelen voor politieke, economische of militaire belangen. Ze worden een doel op zichzelf, gericht op hogere humanitaire doeleinden. ‘De nieuwe dimensies heten: internationalisatie en wereldopenheid, verstandhouding en samenwerking’⁽⁶²⁾.

Alhoewel de theorieën hieromtrent slechts dateren van de zestiger jaren, ligt de oorsprong van deze conceptie in de omstandigheden tijdens en onmiddellijk na de Tweede Wereldoorlog. De mensonterende praktijken uit die periode hadden een diep pessimisme aangaande de zin van mens en leven voor gevolg gehad. Uit deze gevoelens van verontwaardiging groeide het bewustzijn dat de menselijke waardigheid als dusdanig diende beschermd te worden op het hoogste, internationale vlak. Het resultaat hiervan vinden we in de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens van 1948. De culturele waarden worden er uitdrukkelijk vermeld:

art. 22 spreekt van economische, sociale en culturele rechten, essentieel voor de waardigheid en de vrije ontplooiing van de persoonlijkheid;

⁽⁶²⁾R. Van Elslande, op. cit., p. 9.

[p. 186]

art. 26 handelt over het recht op opvoeding, waarbij een gratis en verplichte elementaire opvoeding als eis wordt gesteld, evenals het openstaan voor iedereen van technische vorming en beroepsopleiding;
art. 27 kent iedereen het recht toe deel te nemen aan het culturele leven van de gemeenschap, om van de kunsten te genieten en te delen in de wetenschappelijke vooruitgang en voordelen die daar het gevolg van zijn. Iedereen heeft het recht op bescherming van zijn morele en materiële rechten in verband met wetenschappelijke, literaire en artistieke creativiteit.

De bedoeling zat voor een supranationale druk uit te oefenen teneinde de individuele mens te beschermen, eventueel tegen zijn eigen staatsoverheid. ‘L'objet de la Déclaration et de la Convention est la protection morale et si possible matérielle de ces droits de l'homme, au sein de l'Etat et s'il le faut, contre l'Etat, pour servir ainsi les intérêts de la paix et le progrès de l'humanité. Ces deux instruments doivent être considérés comme l'expression d'une opinion publique supranationale qui exerce sa pression (Déclaration) ou qui frappe de sanctions la violation d'un droit de l'homme’⁽⁶³⁾. Hoe edel de bedoelingen ook waren, toch bleef de uitwerking van deze verklaring beperkt: vooreerst gold hier wat van toepassing was op elke internationale norm, met name de afwezigheid van sancties; bovendien moet de interpretatie van termen als ‘menselijke vrijheid’ en ‘innerlijke ontplooiing’ onoplosbare moeilijkheden hebben meegebracht wegens de verschillende interpretaties hiervan in Oost en West⁽⁶⁴⁾. Anderzijds richtten artikels 26 en 27 zich hoofdzakelijk tot de nationale regeringen: bij hen berustte de verantwoordelijkheid voor de uitbouw van een onderwijsnet. De internationale instellingen vervulden slechts een aanvullende taak (bv. in de ontwikkelingshulp). De verschillende concepties inzake de verhouding politiek en cultuur waren ook oorzaak van het feit dat ‘het recht om deel te nemen aan de cultuur van de gemeenschap’ niet nader bepaald kon worden. Voorlopig kon er maar overeenkomst bereikt worden op regionaal vlak: ‘Quoi qu'il en soit, une évolution future, instaurant un 'droit à la culture’ et le réalisant sur le plan international ou même supra-national se trouve amorcée dans les accords sur la base régionale et universelle. Ceux-ci ne visent point le citoyen de l'Etat mais l'homme tout court et impliquent un droit fondamental qui se fait valoir sans considérations de temps et de lieu, et non plus seulement par rapport à l'état A mais aussi à l'état X’⁽⁶⁵⁾.

Het tekort aan eensgezindheid omtrent de inhoud van deze fundamentele rechten en de afwezigheid van een formulering in een fundamenteel recht van de traditionele internationale culturele uitwisseling⁽⁶⁶⁾ zijn beslist de belangrijkste oorzaken geweest van de beperkte armslag van de UNESCO⁽⁶⁷⁾. Aanvankelijk diende deze organisatie zich te beperken tot ‘het behoud van de historische monumenten, tot de internationale uitstraling van de cultuur van kleinere taalgebieden, tot een betere bekendmaking van de wereldculturen uit Oost en West, tot steun aan de Afrikaanse, Zuid-Amerikaanse en Aziatische landen om hun artistiek patrimonium tegen het verval en de vergetelheid te vrijwaren’⁽⁶⁸⁾. Deze taak sloot echter bij de tijdsgeest aan: in de besluiten van de Conventie van Den Haag van 14 mei 1954 werd de bescherming van cultuurgoederen als zeer belangrijk beschouwd: ‘...la protection des biens culturels spécifiés nommément - en tant que patrimoine, symbole de la civilisation à défendre - touche l'intérêt culturel de l'humanité tout entière’⁽⁶⁹⁾. Aan beide uitspraken lag allicht dezelfde reden ten grondslag.

In een later stadium zouden de strevingen van de UNESCO evolueren naar een bredere, meer dynamische, toekomstgerichte programmatie: dit blijkt uit haar beginselverklaring van 4 november 1966: ‘Artikel 3: De internationale samenwerking zal alle aspecten van de geestelijke en creatieve activiteiten die verband houden met onderwijs, wetenschap en cultuur, omvatten. Artikel 5: De culturele samenwerking is een recht en een plicht voor alle volken en naties, die hun kennis en bekwaamheden met elkaar behoren te delen’⁽⁷⁰⁾. Deze gewijzigde stellingname is echter niet meer een resultante van het naoorlogs cultuurpessimisme, maar wel van de gewijzigde internationale economische en politieke problemen.

De uitbreiding van de internationale betrekkingen op alle gebieden - handel, industrie, pers- en communicatiemedia, techniek enz. - heeft een groeiende onderlinge afhankelijkheid tot gevolg gehad. De geest waarin en de motieven waarmee deze afhankelijkheid uitgebouwd wordt, maken het onderwerp uit van een intensieve culturele bewustwording en samenwerking. In dit perspectief werd de oorspronkelijke hypothese van de UNESCO, als zou een vreedzame wereldgemeenschap tot stand komen dank zij een betere kennis van elkaars levenswijzen en gewoonten, voorbijgestreefd. Culturele samenwerking zou voortaan verder moeten reiken dan louter het bekend zijn met mekaars cultuurpatronen. Vooral de Duitsers hebben deze theorie uitgewerkt. We laten hier Georg Stelzer aan het woord: ‘...weil sich durch die stürmischen technischen Fortschritte ein grund-

⁽⁶³⁾C. Doka, op. cit., p. 20.

⁽⁶⁴⁾Trouwens, de zes Sowjetvertegenwoordigers, tesamen met Saoedi-Arabië en Zuid-Afrika, onthielden zich op de definitieve stemming van 10 december 1948 te Parijs.

⁽⁶⁵⁾C. Doka, op. cit., p. 20.

⁽⁶⁶⁾Inderdaad, noch het verspreiden van de eigen cultuur in een ander land, noch het recht om de cultuur van een ander land te kennen, werd in de verklaring geformuleerd.

⁽⁶⁷⁾Hans J. Morgenthau is ongenadig in zijn oordeel over de UNESCO: zie op. cit., p. 486-491.

⁽⁶⁸⁾Zie Eugeen van Itterbeek, op. cit., p. 253.

⁽⁶⁹⁾C. Doka, op. cit., p. 20.

⁽⁷⁰⁾Zie Verklaring over de beginselen van internationale culturele samenwerking van de UNESCO (4 nov. 1966), in Bijlage I van het Internationaal Cultureel Beleid. Rapport van het wetenschappelijk instituut voor de KVP, Den Haag 1971.

[p. 187]

legender Wandel in der Gesellschaft selbst vollzogen hat, wurde es notwendig, die auswärtige Kulturpolitik neu zu überdenken. Es geht um gegenseitige Hilfe und Erfahrungsaustausch in Fragen der menschlichen Existenz. Die verunsicherte Menschheit, die in weiten Teilen der Welt in ihrem gesellschaftlichem Entwicklungsprozess mit der technologischen Revolution nicht mehr Schritt halten kann, deren überlieferte Wertvorstellungen im Wanken geraten sind, die noch nicht die Weisheit aufzubringen vermag, der Gefahr atomarer Vernichtung zu begegnen, geschweige denn den Erdball vor totaler Vergiftung zu bewahren, muss zueinander finden, wenn sie überleben will. Alle Nationen wollen den Frieden, aber Vorurteile, Ignoranz gegenüber andern Völkern, nationaler Egoismus und Misstrauen bilden noch immer eine permanente Gefahr, die nur durch Vertrauen, Zusammenarbeit und Begegnung abgebaut werden kann. Hier liegen die grossen Aufgaben der auswärtigen Kulturpolitik, die nicht nur von Regierung zu Regierung über ämtliche Kanäle wirkt, sondern den geistigen Austausch von Mensch zu Mensch sucht, sei es über verwandte Organisationen, sei es über Gruppen oder auch auf individuelle Wege’⁽⁷¹⁾.

C. Doka is een overgangsfiguur; alhoewel hij de oorspronkelijke conceptie steunt, toch onderkent hij het belang van een internationaal cultuurbeleid als een authentieke vorm van internationale samenwerking. Deze opvatting bleef niet beperkt tot een groepje theoretici. Zo werd in België deze nieuwe visie als uitgangspunt gebruikt voor de besprekingen van het internationaal cultuurbeleid in de Cultuurraad voor de Nederlandse Cultuurgemeenschap: ‘Het internationaal cultureel beleid beoogt de uitbouw van de culturele gemeenschap en het scheppen van een verstandhouding die de wereldvrede ten goede komt. In alle landen vormen de buitenlandse culturele betrekkingen een fundamentele component van de buitenlandse politiek’⁽⁷²⁾.

Deze nieuwe visie vergt echter wel aanpassingen, die nog niet aan uitvoering toe zijn:

-	Vooreerst dient cultuur een relatief veel groter aandeel te hebben in het geheel van de buitenlandse betrekkingen^(73). Dit heeft dan op zijn beurt weer voor gevolg dat Buitenlandse Zaken erop aan dringt dat dit domein tot zijn bevoegdheid zou behoren: ‘...vermits in de betrokken landen uitdrukkelijk het principe wordt gehuldigd dat Buitenlandse Culturele Betrekkingen een belangrijke component zijn van de buitenlandse politiek, lijkt het logisch dat B.Z. toch ook in conceptie en uitvoering zijn woord heeft. Vanaf het ogenblik dat B.Z. het beleid heeft, over de keuze van de landen en over de prioriteiten beschikt, dient B.Z. ook een controle te hebben over de eerbiediging van deze keuzen en prioriteiten, zowel in de budgettaire bestedingen, als in de daadwerkelijke uitvoering’^(74).
-	Cultuur mag er niet op gericht zijn het nationaal prestige te verhogen, maar moet de wederzijdse waardering en het vertrouwen vermeerderen.
-	Culturele belangstelling moet uitgaan naar actuele maatschappelijke problemen, zoals o.m. standpunten i.v.m. de oplossing van conflicten langs vredelievende weg, de problemen van de wereldbevolking, vrijetijdsbesteding in geïndustrialiseerde landen, milieuproblemen. Van de betrokken ambtenaren zou dan ook een brede algemene vorming verwacht worden^(75).
-	Het accent ligt op meer uitwisseling van ervaringen en een intensieve samenwerking.
-	Culturele zelfbevestiging dient vervangen te wordoor objectieve informatie.
-	In het binnenland dient belangstelling gewekt voor vreemde culturen en levensgewoonten.
-	Een voorkeur wordt gegeven aan samenwerking op een multilaterale basis, zoals bv. in het kader van de Europese integratie en de UNESCO.

Uit deze opsomming blijkt dat de verscheidene eisen samenvallen met die van de antitotalitaire reactie na de tweede wereldoorlog.

⁽⁷¹⁾Georg Stelzer, ‘Auswärtige Kulturpolitik als Friedenspolitik’, in Aussenpolitik, 22 (1971), p. 323.

⁽⁷²⁾Zie de ‘Mededeling van de Regering’, in Beknopt Verslag van de Cultuurraad voor de Nederlandse Cultuurgemeenschap, 2 juli 1974. De uitspraak is afkomstig van de heer Van Elslande, Minister van Buitenlandse Zaken (zie p. 3).

⁽⁷³⁾Willy Brandt noemde reeds op 27 juni 1967 de cultuur de ‘dritte Säule der Aussenpolitik’; zie G. Stelzer, op. cit., p. 322.

⁽⁷⁴⁾R. Van Elslande, op. cit., p. 11.

⁽⁷⁵⁾Zie G. Stelzers uitspraak, geciteerd op p. 176.

Ontwikkelingshulp

De laatste jaren wordt er meer en meer aandacht besteed aan de culturele problematiek van de ‘technische’ bijstand aan de ontwikkelingslanden⁽⁷⁶⁾. Economische en sociale vooruitgang steunen immers op een besef van menselijke waardigheid. R. Maheu noemde cultuur dan ook ‘une partie intégrante et dimension du développement total’⁽⁷⁷⁾. Twee tegengestelde strekkingen convergeren hier in hetzelfde standpunt.

Enerzijds zijn er de drukkingsgroepen en de kerken, die de uiteindelijke culturele ontwikkeling van de derde wereld beogen. Zo omschrijft de encycliek Populorum Progressio de ontwikkelingshulp als volgt: ‘Eerst dan zal er een dialoog beginnen die niet meer de landbouw- of industrieprodukten, maar de mens als inzet heeft. Een zeer vruchtbare dialoog wanneer hij aan de volkeren die eraan deelnemen de weg weet te wijzen naar economische vooruitgang en grotere innerlijke beschaving; wanneer de technici opvoeders en leraren weten te worden; en wanneer het onderwijs zich weet te kenmerken door een dergelijk intellectueel en moreel peil, dat het niet alleen tot economische, maar ook tot menselijke ontwikkeling opleidt’⁽⁷⁸⁾.

⁽⁷⁶⁾Dit blijkt o.m. uit het feit dat in verscheidene landen de ontwikkelingshulp onder culturele diensten ressorteert De volgende gegevens putten we uit de reeds vermelde nota van Minister Van Elslande: ‘Frankrijk vertrouwt de hele bilaterale actie toe aan de Algemene Directie voor Culturele, Wetenschappelijke en Technische Betrekkingen (uitgezonderd de betrekkingen met Franstalige landen in Zwart Afrika)... De multilaterale actie ressorteert onder de Directie der Politiek en wel onder de Dienst Verenigde Naties. De Culturele Algemene Directie treedt echter op als dispatchingagent en voor de uitvoering in de praktijk van de op multilaterale basis genomen beslissingen... Italië heeft de volledige verantwoordelijkheid,... opgedragen aan de Algemene Directie Culturele, Wetenschappelijke en Technische Samenwerking, en het is met name de directeur-generaal van deze Directie die de werkzaamheden op het UNO-vlak bijwoont. Het Verenigd Koninkrijk draagt de bilaterale beleidsuitvoering op aan de British Council. Duitsland... terwijl de beleidsuitvoering, voor de bilaterale betrekkingen, loopt over de Mittlerorganisationen, en meer bepaald, voor 50 % via de Rooms-Katholieke en de Evangelische Kerken’; zie p. 13. Van Elslande komt tot de conclusie dat ook voor België de ontwikkelingshulp deel moet uitmaken van de buitenlandse culturele betrekkingen; zie p. 9.

⁽⁷⁷⁾Zie R. Mahieus lezing ter gelegenheid van de Conférence intergouvernementale sur les aspects institutionels, administratifs et financiers des politiques culturelles: Rapport final, UNESCO, p. 44.

⁽⁷⁸⁾Zie Paus Paulus VI, Encycliek Populorum Progressio, Katholiek Archief, Amersfoort 1968 (4de druk), p. 36.

[p. 188]

Anderzijds stuit de expansie van de westerse handels-en industriebedrijven op culturele weerstanden in de betrokken landen. Studenten uit de derde wereld vinden hun technische opleiding aan de Westerse universiteiten onaangepast aan de situatie in hun eigen land of geraken vervreemd van hun eigen cultureel milieu⁽⁷⁹⁾. Bovendien is het gevaar niet denkbeeldig dat sommige promotors van de ontwikkelingshulp, de opvoeding er uitsluitend zien als een mentale aanpassing aan het westers industriepatroon⁽⁸⁰⁾. De gulden middenweg leek ons bewandeld door Louis Baeck, die een tactvolle culturele kentering, waarin de voorkeuren en wensen van de betrokken bevolking geëerbiedigd worden, als eerste voorwaarde stelt⁽⁸¹⁾.

⁽⁷⁹⁾Zie Franz Fanon, De verworpenen der aarde, Utrecht-Antwerpen 1961.

⁽⁸⁰⁾Die indruk wekte het boek van Lester Brown, World without Borders, New York 1972.

⁽⁸¹⁾Zie Louis Baeck, De wereld is ons dorp, Tielt 1971, p. 40: ‘Ontwikkeling betekent het werkelijk tot hun recht laten komen van de voorkeuren van alle mensen die tot de betrokken samenleving behoren. De ordeningskeuze alsook de structuren van de samenleving zullen daaraan dienstig moeten gemaakt worden. Authentieke ontwikkeling van allen zal slechts werkelijkheid worden, indien zowel de voorkeuren aan bod komen van mensen die behoren tot de non-elitaire, nog niet ontvoogde groepen, als die van beleidsvoerders met macht. Deze “conscientering” vereist een culturele ontbolstering uit het magisch denken en uit het fatalisme’.

Cultureel nationalisme of cosmopolitisme

Zelfs indien men de komende jaren geen systematisch internationaal cultuurbeleid ontwikkelt in de zin zoals G. Stelzer dit beschreef, toch zullen er internationale culturele problemen op de dagorde staan. Het groeiend contact tussen landen heeft ook een steeds groter contact tussen culturen voor gevolg, wat tot nieuwe conflicten aanleiding kan geven⁽⁸²⁾.

Daarbij lijken ons vier oplossingen mogelijk:

1)	De zgn. ‘melting pot’, waarvan de Verenigde Staten van Amerika een duidelijke illustratie zijn. Heel wat rassen en nationaliteiten gaan op in een nieuwe cultuur, veramerikaniseren. Eens de integratie voltooid is ze sterker dan in landen met verschillende culturen, maar ondertussen hebben geweld en interne spanningen vaak meerdere generaties in beslag genomen.
2)	In een tweede strekking worden kleinere cultuurgebieden terwille van de eenheid onderdrukt. Bij de uitbouw van Frankrijk en Spanje als nationale staten werden cultuurgebieden zoals Bretagne, Elzas, het Baskenland en Catalonië systematisch onderdrukt. Ook in België werd Vlaanderen terwille van de nationale eenheid cultureel geremd. Bij het tot stand komen van grotere politieke blokken doet zich een gelijkaardig verschijnsel voor: de Russisch-Moskovitische cultuur verstikt die van de Oosteuropese landen^(83).
3)	Een derde mogelijkheid pestaat erin dat de cultuurgebieden hun eigenheid bewaren, maar tevens opgaan in een groter geheel. Zo vertolken de verscheidene Europese cultuurgebieden de Europese cultuur elk op hun manier, maar maken er zelf ook een integrerend deel van uit. Binnen bestaande staatsverbanden zijn Zwitserland en in zekere zin ook het moderne België geslaagde vormen van cultuurharmonie. K. Verleye omschrijft de verhouding tussen de nationale culturen en de universele mensheid als volgt: ‘Op deze achtergrond evolueren de deelculturen als evenveel planeten van hetzelfde stelsel; zo evolueert de Europese cultuur binnen het aantrekkingsgebied van de groeiende wereldcultuur. Ook zijn er nog de satellieten van de planeten, zoals de maan ten opzichte van de aarde. Onze Nederlandse cultuur verhoudt zich als een dergelijke satelliet tegenover de Europese cultuur, die op haar beurt een planeet is in het wereldbestel’^(84).
4)	Men zou zich kunnen voorstellen dat bij de uitbouw van een wereldgemeenschap van staten of volkeren heel wat te danken is aan een steeds toenemend aantal mensen die nog nauwelijks tot een bepaalde cultuur behoren^(85). Hun aanwezigheid in alle wereldsteden en culturen maakt hen tot een grijs cement tussen de cultuurgemeenschappen. Spanningen kunnen zich evenwel voordoen: zo legt de oorspronkelijke bevolking van Genève sedert geruime tijd een sterke xenofobie aan de dag tegenover het groot aantal vreemdelingen in haar stad. Het Nederlandse taalgebied wordt zich bewust van eenzelfde dreiging wegens haar centrale ligging in de EEG. Het verzet van de Vlaamse partijen tegen de vestiging van de Natohoofdkwartieren in het Nederlandstalig gebied van België is hiervan een uiting. De Nederlandse culturele integratie is trouwens gedeeltelijk een verdedigingsreflex tegen te veel culturele beïnvloeding van buiten. Inderdaad, wil deze groep cosmopolieten niet parasitair worden, dan dienen zij de bestaande cultuurgebieden te betrekken in hun politieke en culturele activiteiten. Zij hebben trouwens ook hun maatschappelijke opdracht: ‘They support proposals and promulgate world views that will help put the earth-shrinking techniques of the twentieth-century scientific and technological revolutions to the service of an integrated and peaceful world community’^(86). Wanneer ze zich evenwel volkomen los maken van de cultuur der volkeren gaan ze ten onder aan bloedarmoede en schieten ze tekort in hun volkenverbindende opdracht.

Als besluit zouden we kunnen suggereren dat de overheid de bestaande evolutie niet passief mag ondergaan, maar integendeel moet stimuleren wat er goed in is en afremmen wat tot conflicten kan leiden. Op het gebied van onderwijs en wetenschap liggen vooralsnog de ruimste perspectieven: alhoewel nationaal gebonden wat systeem en verantwoordelijkheid betreft, kunnen onderwijsinstellingen een universele mentaliteit doorgeven. De ontwikkeling van een we-

⁽⁸²⁾Vgl. J. Hartmann, The Relations of Nations, New York 1971, p. 303: ‘Whether civil struggles would actually occur cannot be known. The friction implicit in bringing together alien cultures, which gives rise to tensions in the world of nation-states, might be enormously intensified by the greater number of points of contact in a federal world state. The culture tensions might well increase distrust and hatred among national cultural groups far above their present level’.

⁽⁸³⁾Zie T.S. Eliot, Notes towards the Definition of Culture, Londen 1948, p. 93: ‘But as Soviet Russia must maintain the subordination of culture to political theory, the success of her imperialism seems likely to lead to a sense of superiority on the part of one of her peoples in which her political theory has been formed; so that we might expect, so long as the Russian Empire holds together, to find the increasing assertion of one dominant Muscovite culture, with subordinate races surviving, not as peoples each with its own cultural pattern, but as inferior castes’.

⁽⁸⁴⁾K. Verleye, op. cit., p. 84.

⁽⁸⁵⁾Seyom Brown omschrijft hun mentaliteit als ‘...an attitude characterized by relatively low emotional or affective identification with particular national or local political jurisdictions, institutions, and symbols and relatively intense identification with worldwide, or potentially worldwide, associations and symbols’ (New Forces in World Politics, Washington 1974, p. 161-162).
Vgl. ook Amitai Etzione: ‘...experts who see matters in a comparatively objective light and are competent in cross-cultural and supra-national communications’ (The Hard Way to Peace. A New Strategy, New York 1962, p. 187).

⁽⁸⁶⁾Seyom Brown, op. cit., p. 162.

[p. 189]

reldomvattend netwerk van communicatiemedia bevordert deze tendens. Ook Lester Brown pleit voor deze tendens: ‘One of the most important effects of the expanded educational and communications networks will be to continue the trend towards increasing proximity of nations and cultures. In an interdependent world civics must encompass not only the local community but the global community as well. Awareness of the interaction of problems on a worldwide basis must grow, and to do so the perspective of education and the communications media must change’⁽⁸⁷⁾.

⁽⁸⁷⁾World without Borders, New York 1973, p. 130.

De taal

De taal blijft een belangrijk motief voor de landen van waaruit deze taal zich oorspronkelijk verspreid heeft. ‘Ainsi en est-il lorsque, en tant que mère patrie d'une langue répandue en plusieurs pays, cet état fait fonction de centre d'une communauté linguistique et culturelle’⁽⁸⁸⁾. Dit geldt vooral voor Frankrijk en Engeland. De Franse cultuurpolitiek is hier beter geslaagd dan de Engelse, die de taal te nauw in verband zag met handelsdoeleinden. De interne politieke situatie in Spanje heeft de consequente ontwikkeling van een ‘Hispanidad’ tegengewerkt.

Alhoewel Italië nauwelijks kolonies had, toch smeedt de Italiaanse taal een sterke band tussen de uitgeweken Italianen. De Società Dante Alighieri wil deze band verstevigen en consolideren. Zij stelt zich tot taak ‘...di tutelare e diffendere la lingua e la cultura italiana nel mondo, tenendo alto dovunquo il sentimento di italianità revivando i legami spirituali dei connazionali all estero con la Madre Patria...’⁽⁸⁹⁾.

In het Nederlands taalgebied heeft het Algemeen Nederlands Verbond eenzelfde politiek gevoerd. De uitgeweken Nederlandstaligen assimileerden zich na onbepaalde tijd met de meerderheid van Engels- of Franstaligen.

In Indonesië werd het Nederlands als officiële taal vervangen door het Engels en tenslotte was de apartheidspolitiek van Zuid-Afrika een fundamentele hinderpaal voor culturele identificatie. Het Zuidafrikaans ontwikkelde zich trouwens ondertussen ook tot een zelfstandige taal.

⁽⁸⁸⁾C. Doka, op. cit., p. 30-31.

⁽⁸⁹⁾Zie C. Doka, op. cit., p. 59.

Toerisme

Heel wat aspecten van de ‘schone kunsten’ maken vaak deel uit van een politiek ter bevordering van het toerisme: ‘C'est ainsi que, comme dans d'autres pays d'ailleurs, on ne constate pas toujours une séparation rigoureuse entre propagandes culturelle et touristique, bien qu'en Italie l'accent soit mis fortément sur la propagande culturelle’⁽⁹⁰⁾.

⁽⁹⁰⁾C. Doka, op. cit., p. 57.

De koude oorlog

De harde werkelijkheid van de Oost-West controverse heeft ook haar weerslag op het buitenlands cultuurbeleid. Alhoewel in steeds mindere mate, toch blijven culturele instellingen en informatiediensten zich steeds toeleggen op terreinwinst in de psychologische oorlog. Het Droghedareport adviseert als volgt: ‘Winning the cold war is but one of a number of the current aims of our information work. The Information Services of the United Kingdom have to deal with firm friends, dangerous enemies, wavering allies and the particular relationship of the Commonwealth and the Colonies’⁽⁹¹⁾.

⁽⁹¹⁾Droghedareport, p. 6-7.