Nieuw Vlaams Tijdschrift. Jaargang 26

Octave Landuyt

Te Gent de grote retrospectieve Octave Landuyt gezien.

Een enorme tentoonstelling, een wereld waarin ik me ondergedompeld heb. Toen ik eindelijk naar buiten wandelde kon ik een dof gevoel van droefheid lange tijd niet van mij afzetten.

Voor Landuyts talent, voor zijn enorme plastische poot, voor zijn veelzijdigheid, voor zijn buitengewone creatieve energie en zijn vindingrijkheid, niets dan bewondering.

Daarover gaat het niet. Hij is, wat dat betreft, een van onze huidige groten, een persoonlijkheid buiten de gewone maat.

Dat hij geen van die byzantijnse muggenzifters is, voor wie het beetje dat ze flauw ervaren hebben of het subtiele puntje dat ze intellectueel uitbaten tot in het oneindige van artificiële vertakkingen en zijgangetjes moet uitgerafeld worden, hetgeen slechts een narcistisch alibi is voor hun gebrek aan werkelijke artistieke potentie, dat Landuyt integendeel behoort tot het ras der grote scheppers uit de overvloed van de wereld en van de verbeelding en dat hij daaruit een overvloedige eigen werkelijkheid schept, waarin iedereen zijn weg kan vinden, en die een plastische objectiviteit heeft, die ons in het gelaat slaat en door geen enkele theorie meer weggedacht kan worden, dat alles was een enorme en zeldzame vreugde, maar ook daar gaat het niet om. Doch vóór zoveel talent en authenticiteit welde in mij onweerstaanbaar de vraag op: wat doet hij ermee? Want die vraag, voel ik, mag aan Landuyt gesteld worden. Ik voel dat hij de huidige mens iets wil brengen, ik voel achter al dit kunnen, achter al dit ook esthetisch indrukwekkende, dat deze man in de grond lacht met esthetische genieting om zichzelf. Voor hem is zij maar een middel. Ik voel dat deze man eerst en vooral een mens is onder mensen, een mens met een intieme boodschap voor deze mensen. Ik voel een mens die zijn geest en zijn vlees in zijn scheppingen legt en die daardoor in zijn medemens eerst en vooral de integraliteit van diens mens-zijn wil raken.

Geen estheet maar een vent, uitzinnig, soms paroxistisch in leven en kunst geëngageerd, wat voor hem op hetzelfde neerkomt.

Ik herhaal: al stemde dit alles mij vol vreugde, toch werd ik droef naarmate de werken aan mij voorbijtrokken.

De mens, en om de mens gaat het in Landuyts werk, om de mens gaat het voor mij en ook voor U lezer, neem ik aan, al de rest is bijkomstig, welnu, de mens wordt door Landuyt herleid tot een soort larvair wezen waarin alleen de onbewuste, nachtelijke, troebele wezensbestanddelen werkelijk aan bod komen. Hij is nog maar een klompje vlees en bloed

[p. 724]

met gedisproportioneerde verhoudingen, de instinctieve, zintuiglijke, appetijtelijke elementen overdreven en vaak naar het [of vanuit het] vormeloze ontwikkeld, de geestelijke elementen afwezig of nauwelijks, eerder embryonaal aangegeven, bijna geen voorhoofden of simiëske pogingen tot voorhoofden of verpletterd en vernietigd in de onherroepelijke stolp van een anorganische helm, de gelaatstrekken uitdrukkingloos, uiteenvallend, verscheurd, nauwelijks aangeduid, verdwijnend in de plastische materie, de ogen zonder uitdrukking, glariënde lege holten, amorf geslagen door de verschrikking van een algehele ondergang, alleen anatomisch nog vage symbolen van ogen, de monden nog slechts dierlijke zuignappen met, soms uitstekend, het skelet van een paar afgebrokkelde tanden. Andere beelden tonen ons een verdere regressie in vóór-menselijke stadia, van lemuren, spookdiertjes of andere voorouders van de mens, en zo gaat de regressie maar verder over reptiel- en amfibie-achtigen naar poliepachtigen en oercelligen. Daar komen we terecht in de oorspronkelijke germinatieve vormen van leven, die door een ganse reeks zeer plastische doeken worden geïllustreerd. Zo daalt Landuyt af tot onze cellulaire oorsprongen, tot in de nacht van het universele onbewuste, waaruit de mens tenslotte nog maar nauwelijks ontwaakt zou zijn, want ook in Landuyts voorstelling van de eigenlijke mens vinden we overal deze oervormen terug op een wijze, die op soms hallucinerende manier suggereert dat deze oervormen zijn huidig stadium nog overwegend blijven overwoekeren. Landuyts mens is een onder-mens, die nog volledig vastzit in het eerste organische magma, dat eens uit de materie is ontstaan.

Voorbeelden? Ik wil ze halen, niet uit de overtalrijke doeken, die larvaire menselijke groeisels voorstellen, maar uit enkele belangrijke werken, waarin de mens duidelijker gestalte kreeg.

Een zeer typisch doek in dit opzicht toont een langwerpig vierkant, waarin een bruine plantenwoekering verticaal opstijgt, als in een compact volgegroeide aquarium, en op de bovenste horizontale rechte lijn van het vierkant, ligt zuiver getekend in profiel, als een gisante, de bovenste helft van een naakt vrouwenlichaam uitgestrekt. Zo monden de germinaties uit in de mens, in casu een vrouw, en deze vrouw wordt dan voorgesteld, het kon bijna niet anders, met een enorme opstulpende buik. Men kan hierbij hopen dat de vruchtbaarheid wordt bedoeld, maar het geheel der tentoonstelling wijst dwingend op primaire behoeften.

Het grote doek ‘Der Rosenkavalier’ toont een enorm spookachtig paard, half skeletachtig nachtmerrievisioen, met holten in plaats van ogen, die een hulpeloos, de armen vertwijfeld ten hemel strekkend klein mensenklompje meevoert, waarvan het nog juist zichtbaar achterovergeslagen hoofd in de omgevende verschrikking bijna zichtbaar wordt opgeslorpt. Zo sleuren de dierlijke krachten het gesticulerend mensenhoopje onherroepelijk mee.

Of ‘La Naja’, een getransponeerd zelfportret, de kop van een soort verstompte robot-mens, met ogen ditmaal, maar als gevoelloze stalen bollen, het hoofd van een mens die nog niets menselijks heeft of die niets menselijks meer heeft, men kan kiezen, een mens herleid tot een wreed cybernetisch, louter instinctief mechanisme. En voor één keer met een voorhoofd, als om te suggereren dat de mens zijn verstand alleen weet te gebruiken ten dienste van termieten-wreedheid en vernietiging van het menselijke.

[p. 725]

Raadselachtiger is ‘Golden Gate’, dat een kind vertoont, dat er dan tenminste als een mens uitziet, zij het met zeer kleine, niet ontplooide hersens, en dat boven een soort egaal geschilderd vierkant hulpeloos zijn weg schijnt te zoeken of nog eerder te vragen: wat kom ik hier in godsnaam doen? Waarbij men voelt dat het in zich de kracht nooit zal kunnen opdiepen om die oplossing te vinden.

Het leek me typisch voor Landuyts visie op de mens: een onvolwassene, die hopeloos onwetend is van zijn wezen en bestemming. Het raadselachtige ligt hem echter in het feit dat dit kind volledig in het goud geschilderd is. Ligt hier een hoop verscholen?

Eén plastiek tenminste heb ik onthouden uit het gelaat waarvan intelligentie sprak, namelijk: ‘Zazen’. Het is weinig in deze enorme tentoonstelling.

Tenslotte bleek me de negatieve houding tegenover de mens op de meest verrassende wijze bij het beeld van een ineengekrompen mensengestalte, die in de diepte der ruimte scheen te vallen. Naderend dacht ik aan ‘Vallende engel’ of zoiets. Zo dacht ik. De titel luidde echter: ‘Gewichtloze’.

Daar stond ik van te kijken. Want die mens viel. In zijn houding leek hij op het mensenklompje op het grote paard, in dezelfde zaal, maar krampachtiger, het hoofd eveneens door zijn zwaarte, of zijn angst, achterover ingetrokken, in de gestalte niets, maar absoluut niets dan hulpeloze, radeloze angst.

Voor Landuyt was dit dus zweven, misschien ook stijgen?

Voor mij geen zweem van ascentionele houding, ook niet van een genot of verwondering in het zweven, doch duidelijk vallen. En zoals uit hoofd en handen af te lezen was: blijkbaar zonder goed te weten waarom. Heel dat lichaam is in beweging naar de bescherming-biedende foetus-houding, die het door de val niet volledig kan bereiken.

Dit hopeloze beeld van de mens: larvaire instincten en impulsen nauwelijks tot menselijke gedaante gegroeid, en binnen deze menselijke gedaante overal de edele menselijke kenmerken en waarden naar beneden halend tot de eigen nachtelijke vormeloosheid, was dat de boodschap van deze kunstenaar?

De oergrond moge een eigen fascinatie hebben, zijn oergronden kennen moge noodzakelijk zijn: zij zijn de mens niet.

Zij zijn ten hoogste een vertrekpunt. De mens is datgene wat zich van daaruit daarboven verheft. Dat deze elementen in hem nog werken weten we allemaal. De mens daarom hiertoe herleiden is een aanslag plegen op zijn wezen.

Dit wezen van de mens en de waarheid van de mens ligt in wat hij worden kan en wordend is. Mij schijnt het dat een groot kunstenaar zich niet mag laten ontmoedigen noch overwinnen door wat de tijd, en alle tijden, ons tonen aan afschuwelijks in de mens. De menswording is een lange weg en hij is pas begonnen. Wat Landuyt ons toont is de mens niet. Het is een gemystifieerd verleden van de mens. Hij is aan de mens eigenlijk nog niet toe. De mens is méér waard dan wat in Gent te zien is. Ook tarsus spectrum, het spookdiertje, was al meer waard. In hem is bij voorbeeld de schilder Landuyt op komst.

Ik dacht wel: zou het kunnen dat dit een opzettelijk neerhalen van de mens is met de bedoeling de toeschouwer te doen reageren, vooral dan tegen de huidige vormen van het kwaad? Is dit een skandalon dat een helizame bewustwording moet verwekken? Ik kan wel aanvaarden dat men aan zulk opzet enkele werken kan wijden of een periode, maar een gans levenswerk? Neen, dat wil ik niet aanvaarden.

[p. 726]

Dat was dus de reden van mijn droefheid, dat een groot kunstenaar dit regressief idee van de mens kon hebben, dat een groot kunstenaar zo weinig geloof in de mens kon hebben. Wat ook zijn persoonlijke aanleiding daartoe moge geweest zijn, wie diep genoeg de mens aanvoelt, kan deze ontmoediging, die een verleiding is, en in deze tijd een zeer begrijpelijke, te boven komen. En de wanhoop is nog steeds de maat van de hoop.

Een laatste woord echter nog over Landuyts ‘juwelen’.

Die zijn het tenslotte, die ik met de meeste vreugde heb gezien. Hier komen al zijn plastische vermogens zuiver tot uiting, Ze zijn meestal af en perfect, en van een zeer grote zuiverheid. Zij pleiten in hun onopzettelijkheid méér voor de mens en zijn wonderbare mogelijkheden, want de mens die zulke volmaakte dingetjes kan maken, volmaakt van verbeelding, spel, symboliek, kleur, lijn, compositie, finesse en geestelijke sfeer, heeft bijna niets gemeens meer met de aapachtige versufte bruut die vanop zovele doeken ons met lege, zwarte oogkassen aangaapt.

En uit Gent vertrekkend dacht ik: hoe kan dat nu, hoe rijmt men dat te saam? Had hij in zijn juwelen geen theorieën uit te beelden, geen vorm van opvatting over de mens, geen zweem van intellectuele problematiek over deze tijd, en kon hij daardoor eenvoudig zichzelf zijn, een buitengewoon fijnbesnaard mens? Lag hierin een Landuyt die zichzelf misschien nog eens kon ontdekken? Ik hoopte het bijna. En voor mezelf aanvaardde ik dat in deze juwelen een boodschap lag, verholen misschien maar scherp, van een mens die steeds verder naar de dageraad van het echte menszijn op weg is.

Erik VAN RUYSBEEK