Over Multatuli. Delen 30-31

[p. 24]

Een tuiltje verzen
verzameld door Nop Maas

Kun je een lintje geven aan iemand die gekant is tegen koninklijke onderscheidingen? Nee, lijkt het, want geen van de betrokken partijen wordt er gelukkiger van.

Een dergelijke vraag moet dichters bevangen hebben die op het idee kwamen Multatuli in een vers te bezingen. Multatuli was immers een verklaard tegenstander van het verzenmaken. Daar stond tegenover, dat Multatuli niet categorisch was in zijn afwijzing. In zijn opvattingen was het wel degelijk mogelijk goede verzen te maken. Voor een dichter kortom een mooie uitdaging.

In deze bijdrage wordt een aantal gedichten over Multatuli gepresenteerd uit de periode tot en met 1887.¹

Het oudste gepubliceerde gedicht over Multatuli is, voorzover mij bekend², van Carel Vosmaer. Het verscheen in De Nederlandsche Spectator van 20 december 1873 en werd later in de bundel Gedichten (1888) opgenomen. In 1873 was Vosmaer in contact gekomen met Multatuli - hoe is niet helemaal duidelijk. Vosmaers brieven aan Multatuli zijn verloren gegaan en hetzelfde geldt voor de eerste brieven van Multatuli aan Vosmaer. Tussen beide auteurs ontwikkelt zich een vriendschap, die onder andere resulteert in Vosmaers artikelenreeks in Het Vaderland van 1874 en 1875 die in brochurevorm zal verschijnen onder de titel Een zaaier.

Multatuli mocht zich graag met Jezus vergelijken en hij vond ook dat de bijbel veel uitspraken bevatte die hij graag zelf gedaan zou hebben. Vosmaer honoreert deze voorkeuren van Multatuli door hem in zijn gedicht te vergelijken met Samson. Vosmaer verwijst naar Richteren 15, waarin verhaald wordt dat een geboeide Samson met de kracht van Jahweh 1000 Filistijnen doodt met behulp van een ezelskinnebak. Multatuli duidt Samson aan als ‘zongod’, omdat zijn naam in verband werd gebracht met het Hebreeuwse woord ‘Semes’ dat ‘zon’ of ‘zonnegod’ betekent.

Multatuli's reactie op dit gedicht is niet bekend. Maar we mogen wel aannemen dat het in goede aarde viel. Multatuli was gecharmeerd van Vosmaers niet-rijmende gedichten. Op 21 oktober 1873 reageerde hij enthousiast op de

1 Het betreft een keuze. Enkele malen wordt verwezen naar verzen die zijn afgedrukt door Atte Jongstra in De Multatulianen. Amsterdam 1985.

2 Het gaat mij om gedichten die als huldebetoon bedoeld waren; spotversjes worden dus terzijde gelaten.

[p. 25]

vrije verzen van ‘Zondagmorgen aan 't strand’, dat met een opdracht aan Jozef Israels was opgenomen in de eerste bundel Vogels van diverse pluimage (Leiden 1872): ‘Dat stukje aan Israels, is heerlyk schoon. Zie, ik wou dat ten Kate - 'n handig verzenmaker - het in maat of op rym zette, om te doen in 't oog vallen hoe jammer dat wezen zou!’³

De tijdgenoot die Multatuli het vaakst bezongen heeft is Willem Levinus Penning⁴ (1840-1924), die zijn vroege werk publiceerde onder het pseudoniem M. Coens. In zijn eerste bundel Tienden van den oogst (1882) komt het nogal stroeve gedicht ‘Aan den dichter Multatuli’ voor, pal achter een huldegedicht voor Johannes van Vloten. Het vers op Multatuli werd waarschijnlijk voor het eerst gepubliceerd in het tweede deel van de volgens de titelpagina door A.J. Berman maar in werkelijkheid door Cd. Busken Huet samengestelde verzamelbundel proza en poëzie Landjuweel (1878). In die versie volgt het hierachter als specimen van Pennings dichtkunst.

Coens troost Multatuli met zijn moeilijke dichterlot en dankt hem voor wat hij deed en nog zal doen. De gepensioneerde generaal-majoor G. Kuyper Hz zag dat anders. Hij kwam in De Tijdspiegel met alle mogelijke ernst op tegen dit gedicht, ‘niet zoozeer om den even verwarden als duisteren en opgeschroefden gedachtengang, als om het onpassende eener openbare hulde aan den persoon, die zich achter den gevierden pseudonym Multatuli verbergt’. Men moet een genie waarderen om wat het tot stand brengt en zijn menselijke zwakheden buiten spel laten. Maar - en daar blijkt zonneklaar invloed van Van Vlotens Onkruid onder de tarwe - omdat Multatuli die zwakheden zo ten toon draagt, vordert de moraliteit dat hij gebrandmerkt wordt als een toonbeeld van ergerlijke zelfmisleiding en door en door verwerpelijk, stuitend cynisme: ‘Zulk een individu in 't openbaar te vieren, anders dan als een zielskrank genie, is meer dan een onbezonnenheid, meer dan een gemis aan fijngevoeligheid; het is, ook met het oog op de onwraakbare rechten eener welgeordende maatschappij, eene afkeurenswaardige handeling. Het genie te bewonderen, dan man om zijn zelfverkankering te beklagen: dit is de eenig waardige rol van een onafhankelijke, naar veredeling van allen in alles strevende drukpers.’⁵

Coens liet zich hierdoor niet ontmoedigen. In 1886 publiceerde hij de bundel Schakeering, waarin de afdeling ‘Sprankels’ twee versjes over Multatuli bevat. In het eerste schetst hij de auteur als vat vol tegenstrijdigheid:

3 VW XVI, p. 250.

4 Zie over hem: Jac. Visser, Willem Levinus Penning Jr. De mensch en de dichter. Amsterdam 1933.

5 G. Kuyper Hz., ‘Van geen zuiver water’, in De Tijdspiegel (1879) I, p. 206-211.

[p. 26]

Multatuli

 

Een wijdvertakte boom, bij storm- en onweersluchten

 

U zweepend met zijn vruchten!

 

Een bloemenhart, waaruit zich Femke en Wouter beurt,

 

La Sainte Vierge lacht, en Fancy's Wereld geurt!

Eigenlijk vormden de twee versjes in Schakeering de eerste en de laatste strofen van een langer gedicht. Het verscheen in zijn geheel in De Leeswijzer bij gelegenheid van Multatuli's overlijden.⁶ Ook later werd het nog herdrukt.⁷

Ook na Multatuli's dood blijft Penning hem gedenken. In de bundel Sintjans-lot (1906) publiceerde hij het vers ‘Toen Multatuli nog voordrachten hield’. Het evoceert Pennings herinnering aan een voordracht van Multatuli op 18 januari 1881 in Schiedam. Blijkens Pennings aantekeningen leerde hij Multatuli persoonlijk kennen in 1868, toen Multatuli her en der in het land Vorstenschool voordroeg.

De Amsterdamse jurist en vrijdenker H. Cosman (1862-1921) bezong Multatuli in zijn bundel Wilde halmen (1884). Collega-dichter en criticus W. Gosler noemde de derde strofe ‘homerisch’ in De Nederlandsche Spectator van 20 december 1884. Het vers wordt echter ontsierd door de duistere en gewrongen regel ‘Laster vleêrmuisvlerken klept’: ‘Zeer jammer. Want inderdaad is dit vers een der schoonste, zoo niet het schoonste uit den bundel. Verontwaardiging heeft den dichter welsprekend gemaakt en hem vuur en verbeelding ingestort. Zij heeft hem aan den anderen kant ook tot eenzijdigheid en overdrijving verlokt: Er zijn meer “goede en groote” menschen dan alleen de heer Dekker - doch zulke buitensporigheden zien we gaarne ter wille van de strekkingt voorbij.’

Ook in het nummer van De Dageraad bij gelegenheid van Multatuli's dood schreef Cosman een gedicht: ‘Multatuli's graf’.⁸

De vrijdenker, classicus en literatuurkundige H.C. Muller⁹ (1855-1927) wijdde een gedicht aan Multatuli in zijn bundel Wachter, wat is er van den nacht? Zangen des

6 De Leeswijzer 15 maart 1887. Atte Jongstra drukte dit gedicht af in De Multatulianen, p. 86.

7 In De Ploeg 2 (1909/1910), p. 328-329 verscheen het met enige toelichting van Penning. Het gedicht werd ook opgenomen in de bundel Levensavond (1921).

8 Atte Jongstra drukte de tekst af op p. 92 van De Multatulianen. Op p. 85 van De Multatulianen is nog een gedicht uit De Dageraad gereproduceerd: een hulde gedicht van C. van der Zeyde bij gelegenheid van Multatuli's 65e verjaardag in 1882.

9 Zie over hem het artikel in deel I van het Biografisch woordenboek van het socialisme en de arbeidersbeweging in Nederland. Amsterdam 1986, p. 85-87.

[p. 27]

tijds (1886). Muller, die evenals Cosman betrokken was bij de letterkundige vereniging Flanor, zou later nog actief zijn bij diverse Multatuli-herdenkingen. Muller ziet het volk in beweging komen voor Multatuli's idealen.

Tot besluit een gedicht van de schilder-schrijver Jacobus van Looy (1855-1930). Hij was in Parijs toen hij het bericht van Multatuli's overlijden ontving. Aan Willem Kloos schreef hij op 21 februari 1887 de volgende brief. Hij refereert daarin aan de omstandigheid dat Multatuli overleed op 19 februari, de dag waarop de zeventigste verjaardag van Willem III werd gevierd:

Zooeven lees ik in de Temps, dat Multatuli dood is. Malheur, malheur.
Fancy, fancy, hebt ge de zon gezien... zijt ge een steen die stof is.
Waar zal Holland er weêr één vinden, die zal zeggen kunnen ik heb veel geleden. We waren zoo'n man niet waard, in ons krummelig Holland. Ik geloof het vast, die schijnheilige Oranje-kreten hebben het hem gedaan, hij zal er een beroerte van gekregen hebben. Wat heeft hij gezien van zijn werken zijn leven, niets, helemaal niets.
Schijnheiligheid overal, klein gefrummel en gekriemmel. Waarom is hij niet gebleven bij zijn fancy waarom haar zijn heele leven lang niet omvat met de linkerarm, om haar te streelen met de rechterhand. Malheur, malheur, en waren wij veel beter dan de rest, wij!

Waarschijnlijk nog op dezelfde 21e februari schreef Van Looy het gedicht ‘Fancy's klacht’. Hij stuurde het naar Kloos om het - naamloos - in De Nieuwe Gids op te nemen, als hij het goed vond. Kloos heeft het gedicht niet geplaatst.¹⁰

10 Brief en gedicht zijn ontleend aan: G.H. 's-Gravesande, ‘Multatuli, van Eeden en van Looy’, in Het Boek van Nu (1954/1955), p. 202-203.

[p. 28]

Aan Multatuli

 

De zongod Samson vond het ezelskaakbeen

 

Waarmee hij 't Filistijnenheer versloeg. -

 

Er zijn maar weinig Samsons; des te grooter

 

't Getal van ezels en van Filistijnen,

 

Oneindig vruchtbaar beiden; maar men vindt

 

Geen ezels dood meer langs den weg, wier kaak

 

Een nieuwen Samson 't wapen geeft; - zij leven

 

En staan hem in den weg; - men klaag dus niet

 

Als gene om 't Filistijnendom te vellen,

 

Eerst, om hun kaak, soms ezels dood moet slaan.

 

 

 

C. Vosmaer

Nov. '73

C. Vosmaer

[p. 29]

Aan den dichter Multatuli

 

Geen dichtergeest wordt doodgezwegen,

 

Geen heldenhart vergeefs beproefd:

 

Waar' 't wreed miskend, waar' 't diep bedroefd,

 

- Zijn taak erkennende als een zegen

 

Gaat immer jong de dichter op;

 

Elke' andren boei dan 't lot ontstegen,

 

Beproeft hij eigen steile wegen

 

Naar 't licht dat afstraalt van den top.

 

 

 

Een damp verberge soms die stralen,

 

En 't storme vaak, - hem geurt een hof

 

Omhoog: daarheen! met wat hem trof

 

In 't vriendlijk veld, in woel'ge dalen,

 

In 't eenzaam woud bij starrenpracht,

 

Wat donkre waatren hem verhalen,

 

Wat heldre hemelen herhalen

 

Van schoonheid, liefde, moed, en kracht.

 

 

 

En almeer ligt hem 't schouwspel open

 

Der wereld - bovenal van 't hart;

 

Al wat er arbeidt, wat er wart:

 

Haar juichen, schreien, en weer hopen,

 

Scherp onderscheidend van omhoog -

 

Hoe ook door meegevoel beslopen -

 

Weet hij zijn geest tot rust te nopen,

 

Bezingt hij wat hem diep bewoog;

 

 

 

In zangen strooit hij allerwegen

 

Zooveel hij vruchten zaamlen mag,

 

En kweekt wat onrijp nederlag,

 

En zaait met lust op hoop van zegen;

 

In zangen streelt hij, schokt en boeit,

 

Totdat zijn volk komt nagestegen...

 

Of, luistrend nog terneergelegen,

 

Voor eigen zielsbehoefte ontgloeit!

 

 

 

Die jubel zal veel leeds vergoeden

 

En binden wat gescheiden ging,

 

U, koninklijke zwerveling,

[p. 30]

 

Wel vaak gefolterd tot den bloede,

 

Aan 't volk dat opzag langs uw baan:

 

‘Verhoog, verheug ons! Wát er woede,

 

Geef harpzang na den striem der roede...’

 

- Dank! die veel droeg, heeft veel gedaan.

 

 

 

Maar nog zooveel blijft uitterichten

 

Voor uwe ons toegestoken hand;

 

Zij, die weer hartlijk volk en land

 

Tot meedoen weer den Mensch verplichtte.

 

Zij leven - werken - u vergund:

 

Al zaagt-ge ook stoute droomen zwichten,

 

Uw geest zal door veel eeuwen lichten

 

Wanneer gij doet zoo schoon ge kunt!

 

 

 

M. Coens

Maart 1875

M. Coens [pseudoniem van W.L. Penning]

[p. 31]

Aan Multatuli

 

Gij alleen waart goed en groot!

 

Waarheidszoeker, denker, dichter,

 

Onmeêdoogend strenge richter,

 

Waar ge't misbruik nederstoot!

 

 

 

Gij alleen hebt den‘smaragd’,

 

't Heerlijk rijk van Insulinde,

 

Aan den draak gepoogd te ontwinden,

 

Met Apolloons helle kracht.

 

 

 

Verre Treffer waart ge wel,

 

Gij, die zwervend durfdet strijden

 

Voor de duizenden, die lijden

 

In den schoonen Archipel.

 

 

 

Multatuli! Gij dorst meer,

 

Dorst alleen den strijd aanvaarden

 

Tegen lage, laffe ontaarden,

 

Schenders onzer Hollandsche eer.

 

 

 

Dorst alleen uw eerlijk zwaard

 

Tegen eigenbaat ontblooten,

 

Tegen zoogenaamde grooten,

 

Groot van geldkist, klein van aard.

 

 

 

Was het wonder, dat uw moed

 

Dra met honger werd vergolden,

 

Dat er lasterwoorden rolden

 

Uit den muil van laag gebroed?

 

 

 

Neen, want gij kost goed en groot

 

In een tijd vol kleinheid wezen,

 

Hebt, als Seraph opgerezen,

 

't Vlammend zwaard des Lichts ontbloot.

 

 

 

Laster vleêrmuisvlerken klept,

 

Laat zijn valsche tonen klinken! ...

 

Lethe zal uw naam niet drinken,

 

Gij, die veel gedragen hebt!

 

 

 

H. Cosman

[p. 32]

Aan Multatuli

 

Gij hebt eenmaal moed getoond,

 

Hoe men ook uw naam verachte,

 

Gij, een koning der gedachte,

 

In wiens hart geen onrecht woont!

 

 

 

Toen gij optradt, Havelaar,

 

Tegen Insulinde's schande,

 

Voer een rilling door den lande,

 

Beefde menig woekeraar.

 

 

 

Als een zaaier gingt gij voort

 

Uw Ideën te verspreiden,

 

Al wat laag is te bestrijden

 

Met den adel van uw woord.

 

 

 

Geldzucht en gelooverij,

 

Leugens en bekrompenheden,

 

Heel den vloek hebt gij bestreden

 

Der verrotte maatschappij.

 

 

 

Voor een oogwenk ging de zon

 

Van de waarheid op, vol luister,

 

Maar de leugen loerde in 't duister,

 

Of zij soms u treffen kon.

 

 

 

En met gift en met venijn

 

Werd uw schoone naam gelasterd,

 

Werd uw schoonste woord verbasterd,

 

Maakte men uw grootheid klein.

 

 

 

Al wie woekert, al wie steelt,

 

Al wie Java uit durft zuigen,

 

Al wie voor den geldzak buigen

 

Staarden siddrend op uw beeld.

 

 

 

En het volk? Getrapt, versmaad,

 

Dat niets leerde dan ellende,

 

Dat geen Multatuli kende,

 

Bleef berusten in zijn staat.

 

 

[p. 33]

 

Gij streedt verder, streedt altoos,

 

Vaandeldrager, denker, dichter,

 

Leugenvijand, waarheidstichter -

 

Werdt gij nimmer moedeloos?

 

 

 

Grijze zanger, zie dan rond,

 

Want het volk begint t'ontwaken,

 

't Volk begint zijn boei te slaken

 

Op uws levens avondstond.

 

 

 

't Volk, dat thans uw naam vermeldt,

 

Zal bij 't strijden voor zijn rechten

 

In de toekomst kransen vlechten

 

Voor den mart'laar en den held.

 

 

 

H.C. Muller

1886

[p. 34]

Fancy's klacht

 

bij de dood van Multatuli

 

 

 

Wee mij! mijn liefste is henengegaan,

 

ik dool om de poorten met klagen

 

ik zal aan de wachten gaan vragen:

 

‘Waar is mijn liefste gegaan?’ -

 

 

 

Maar de wachten, ze wisten het niet

 

En ik waar rond met mijn groot verdriet...

 

 

 

Zonne, starren en maan

 

Waar is mijn liefste gegaan?

 

 

 

Wee mij! de zon is verdwenen

 

Al wat licht was ging henen...

 

... Wie zou mijn klagen verstaan?

 

Wie weêr als hij mijn leven deelen?

 

Mij de wangen met de linkerhand streelen,

 

En om mijn heupen de rechter slaan.

 

Wie zal weêr mijn lokken warren.

 

Koozen met mij in de sprake der starren

 

Wie zal mij biddend in de ogen weêr zien.

 

‘Fancy, hebt gij de zonne gezien?’

 

Wee mij, de zonne ging henen

 

't is alles duister, 't is alles verdwenen

 

Zonne, sterren en maan

 

Wáár is mijn liefste gegaan.

 

 

 

Jac. van Looy

Jac van Looy