Over Multatuli. Jaargang 22. Delen 44-45

Max Havelaar in het dagboek van Hendrik Johan de Famars Testas

Hendrik Johan Testas (1796-1871) was een hoge militair: na standplaatsen als Utrecht (tot 1844), Amsterdam (1844-1847), Leeuwarden (1847-1849), Den Haag (1849-1850) en Delft (1850-1852) werd hij in 1852 definitief te Utrecht geplaatst als luitenant-kolonel van het depot 1^e regiment infanterie en later als militair commandant van de stad. Vanaf 1856 werd de naam van grootmoeder De Famars aan de naam Testas toegevoegd. De zoon was de niet onbekende kunstschilder Willem de Famars Testas.

H.J. Testas hield van 1849-1870 een dagboek bij. In dit manuscript, enkele jaren

[p. 48]

geleden te koop aangeboden en thans in particulier bezit, staat op p. 166 e.v. iets over het toen juist verschenen boek van Multatuli: Max Havelaar. Hieronder volgt de gehele betreffende passage:

De wereld is vol, minstens de Utrechtsche wereld, van de twee boekdeelen van de Max Havelaar, eene soort van roman met zeer uit elkander loopende voorstellingen, die de lezing eenigszins bemoeijelijken. In een woord, het is eene vreemde kompositie. Het neemt echter niet weg dat dit boek meesterlijk is geschreeven, de stijl is zeer boeijend en soms wegslepend en verheven. De strekking van dit werk is om de misbruiken aan te toonen die op Java heerschen, ja voornamelijk de knevelarijen en berovingen die de Inlandsche regenten zich jegens hunne onderhoorigen (de Indische bevolking) veroorloven en die door ons gouvernement niet alleen niet belet, maar oogluikend worden toegezien. Overigens handelt het boek, doorspekt met vele aardigheden (zoogenaamde uijens) over de voortreffelijkheden, de ingenuiteit en de onbuigzame eerlijkheid en onbaatzuchtigheid van den assistent-resident Max Havelaar (verstaat mij wel) het is de pseudonime van den schrijver, die ingenuiteit en die zelfslof heeft mij dan ook geweldig tegen den borst gestoten. Het dunkt mij altijd ‘sujet à caution’ wanneer iemand, door niemand dan door zichzelven geprezen wordt. Men kan toch wel niet aannemen dat onze Max Havelaar de eenige brave man zoude zijn die den Javaansche bodem betreden heeft. Dat zou wat sterk zijn, en toch hij bekent dat hij als assistent-resident ik meen op Sumatra's westkust een tekort in 's lands kas onder zijn administratief beheer heeft gehad. Ter verontschuldiging van dit feit voert hij aan de toen plaats hebbende beroeringen op dat eiland, die hij persoonlijk met man en magt en kracht trachtte te onderdrukken. Alles wel! maar een tekort in de hem aanvertrouwde kas kan daardoor niet worden weggecijfert, het is en blijft oneerlijk. In Europa is het schavotwerk en of dit in onze bezittingen wel meer gebeurde, doet niets ter zake. [...] Wijders schildert hij op eene aandoenlijke romantische wijze, die de tranen uit de oogen zoude persen, die smeerige trage, domme, zwarte platvoeters, evenals de romanschrijver der vorige eeuw de herders en herderinnetjes, hunne Damons en Tilissen afbeeldden. Dat herder geslacht moet ook wel zeer verbasterd zijn, want ik bid U als gij eens een kudde schapen tegenkomt, let dan eens wel op de Damon die er achter loopt, met zijne afhangende saijette kousen vol gaten in de klompen, bemodderde broek en gescheurd buis, waarvan men de kleur niet kan onderscheiden. Ik wil daarom niet zeggen dat die mensen mishandelt moeten worden, verre van daar, doch ik wil alleen het opgesmukte en overdrevene aantonen, want kan men aannemen dat die knevelarijen en die doorgaande beroving door de Inlandsche regenten op Java algemeen zijn Ook in ons gezegend land waar ieder voor de wet gelijk is, zullen hier en daar onregtvaardigheden plaats hebben, doch wie zal dwaas genoeg zijn te beweren dat allen die het roer van het bestuur in handen hebben, schurken zijn. Indien Max Havelaar volmaaktheid in het ondermaansche denkt aan te treffen, dan dient hij, die reeds veel

[p. 49]

door honger schijnt te lijden als een echte stoicijn zich dood te hongeren in hoop en vertrouwen die volmaaktheid in een beter leven te vinden; hier beneden twijfel ik er zeer sterk aan.
De aanspraak aan den regent en de overige hoofden na zijne komst in zijne residentie te P. dunkt mij het pronkjuweel van geheel het werk - en bladzijde 185, de voorlaatste van het tweede deel, bederft mijns inziens het geheel. De aap komt daar ongelukkigerwijze uit de mouw en Max Havelaar met alle zijne verhevene sentimenten toont blijkbaar een slecht Nederlander te zijn en geene liefde voor zijn vaderland, hoe gering ook, te bezitten. Wien bemint hij dan? Alleen zich zelven.

Zie ook: Bulletin 2 van Antiquariaat A.G. van der Steur, Haarlem 1997, p. 6-12.

A.G. van der Steur