Over Multatuli. Jaargang 29. Delen 58-59

[p. 2]

[Nummer 59]

Multatuli's invloed op de wereldrevolutie
of waarom een mislukt revolutionair zijn vader kan vermoorden maar er altijd nog vragen overblijven

Het is avond in de Berggasse 19 te Wenen. In gedachten verzonken staat Sigmund Freud voor de boekenkasten in zijn werkkamer. Plotseling valt zijn oog op de Brieven van Multatuli. Hij haalt ze uit de kast en slaat het eerste deel open. Uren later legt hij de boeken naast zich op zijn sofa. Hij steekt een sigaar op, loopt naar zijn schrijftafel en begint geconcentreerd te schrijven. Pas als de ochtendzon over de tafel kruipt, legt hij zijn pen neer. Voor hem ligt een stapel papier. Zijn artikel over het oedipuscomplex is af.

Zürich, 1917. In Rusland is een paar maanden eerder de Februari-revolutie uitgebroken. In de Spiegelgasse 14 leest Lenin Multatuli's Max Havelaar. Opgewonden slaat hij het boek dicht en ontwerpt zijn revolutionaire programma, de ‘April-thesen’. Verwijzingen naar Multatuli laat hij weg. Onmiddellijk daarna springt hij in de trein. De Duitse regering helpt hem bij zijn reis naar Rusland.

Hermann Hesse...

Dat Multatuli prominente lezers had, is bekend. Maar in welke vertaling lazen Freud en Lenin Multatuli's werk? Wie waren de vertalers? Hoe zijn ze aan de boeken gekomen en bij welke uitgeverij zijn ze verschenen? Dit themanummer van Over Multatuli zoekt antwoorden op deze en andere vragen. Vragen die geënt zijn op de ‘Fragen eines lesenden Arbeiters’, een gedicht van Bertolt Biecht. U vindt artikelen over verschillende aspecten van Multatuli en diens werk in het buitenland. Daartoe zijn neerlandici in het buitenland gevraagd aandacht te besteden aan cultural transfer in ruime zin, de selectie, het transport en de integratie van literatuur. Een uitgebreide beschrijving van de vragen die daarbij een rol spelen, vindt u in de inleidende bijdrage.

We bieden u zelfs een tweeluik aan. In dit nummer gaat het in eerste instantie over Multatuli in Zweden, Denemarken, Frankrijk, Hongarije, Spanje en Zuid-Afrika. In een vervolgaflevering komt Multatuli's werk in enkele andere landen ter sprake. U vindt voor het eerst biografieën van Multatuli's vertalers in de zojuist genoemde landen, informatie over het politieke en culturele klimaat waarin de vertaling verscheen en pogingen om Multatuli tot een voorloper van het communisme te bestempelen. Uit de bijdragen in dit nummer blijkt verder dat Multatuli's werk vaak niet op het Nederlandse origineel gebaseerd was maar via een al bestaande vertaling werd vertaald. Een lijst met de vertalingen van Multatuli's werk die bij het Multatuli Museum bekend zijn, staat sinds kort op de website van het Museum.

[p. 3]

Freud en Lenin mogen tot de verbeelding spreken, maar de vertalers en bemiddelaars over wie u in dit nummer zult lezen, doen niet voor hen onder. De levensloop van de Hongaar György Faludy, die ter sprake komt in Judit Gera's bijdrage, is sterk bepaald door de politieke gebeurtenissen van de twintigste eeuw. Niels-Erik Larsen stelt vast dat de eerste vertaler van Multatuli in het Deens een nu nog wereldwijd vermaard specialist in pissebedden is. Uit Anne van Raemdoncks artikel wordt duidelijk dat de anarchist Felipe Alaiz de Pablo een selectie uit Multatuli's werk in de gevangenis vertaalde en Wium van Zyl laat zien dat de vitaliteit van Multatuli in Zuid-Afrika uit Elsa Jouberts roman Gordel van smarag, 'n reis met Leipoldt blijkt. Het zijn enkele voorbeelden, resultaat van recent onderzoek, en meer interessante details kunt u in dit nummer vinden. Details die een nieuw licht op Multatuli's werk werpen.

Multatuli had om verschillende redenen veel belang bij vertalingen. Hij hoopte op morele steun, maar ook financiële overwegingen speelden een rol. Zijn opvatting over het vertalen zelf was naïef. Mimi maakte de eerste Duitse vertaling van Max Havelaar. Met haar Nederlands was niets mis, bij het Duits had ze wel wat hulp nodig: ‘Het Duitsch is moeielijk’, schrijft Multatuli in een brief van 22 april 1868 aan Tine. ‘Nu heeft ze geen andere hulp dan dat meisje dat ternauwernood lezen en schryven kan, en niets heeft dan haar gehoor. Toch gaat ze met grooten yver voort en ik denk dat ze 't klaar krygt, schoon het later nog eens schoolmeesterig moet nagezien worden. Ze heeft al 1/8 af.’ De vertaling zou nooit verschijnen en dat lag volgens Multatuli aan de Duitse uitgevers: ‘Maar de Uitgevers hier zyn niet te bewegen tot eene onderneming die buiten hun gezigtskring ligt. Wat weet men in 't verwaande Duitsland van 't landje “waar platduits wordt gesproken?”’

Op de omslag vindt u een houtgravure van de schilder, schrijver en kunstcriticus Félix Vallotton (1865-1925). Die verscheen in 1896 in het Franse tijdschrift La Revue blanche, in hetzelfde nummer waarin Alexander Cohens vertaling van Multatuli's Ideeën werd gepubliceerd. Vertalers van Multatuli leefden gevaarlijk want niet alleen Cohen maar ook de eerder genoemde Felipe Alaiz de Pablo en de Duitsers Wilhelm Spohr en Carl Derossi zaten als politieke gevangenen een gevangenisstraf uit. In La Revue blanche zijn meer houtgravures van Valloton te vinden: bijvoorbeeld van de schrijvers Henrik Ibsen en Henry David Thoreau, waarvan vertalers en recensenten vonden dat ze verwant waren met Multatuli.

De redactie