Poëziekrant. Jaargang 16

[p. 6]

Vertaald

Odysseas Elytis
Caroline Meijer

‘De werkelijkheid uit te spreken zoals een mus het ochtendgloren.’ Dat verlangen uit de dichter in De kleine zeeman van de Griek Odysseas Elytis (geboren in 1911), waarin de hier opgenomen gedichten staan. De strak gecomponeerde bundel werd geschreven tussen 1970 en 1974, en er worden meer van die poëticale uitspraken gedaan.

Poëzie schrijven is voor Elytis het alfabet in werking stellen, en zo woorden en zinnen, of zelfs (als de dichter ambitieus is) jamben en tetrameters vormen. Maar het is ook een andere, tweede wereld onder woorden brengen. In De kleine zeeman gaat een dichter op zoek naar zichzelf om de werkelijkheid van die tweede wereld, die om hem heen of in hem leeft, te kunnen verwoorden. Het wordt een reis door ruimte en tijd, een reis waarin hij de Griekse wereld van oost tot west en van oudheid tot heden doorkruist. De plunjezak van de dichter bevat naast Homeros en Aischylos ook Dante, Hölderlin, Ungaretti, Lorca en Rimbaud, en verder Theodorakis, Bach en Mozart. En dan neemt hij alleen het allernoodzakelijkste mee.

Elytis heeft ooit gezegd dat de Griekse traditie ongelooflijk rijk is, maar dat het erg moeilijk is het gewicht van een zo oude beschaving te dragen. Daar komt nog bij dat het beeld dat er in de westerse wereld van Griekenland bestaat, uit de renaissance stamt, en niet overeenkomt met het Griekenland waarin hij leeft. De dichter in De kleine zeeman torst dezelfde last, maar wil tegelijk, door woorden als juwelen aaneen te rijgen, het land waarvan hij houdt verbergen.

Van Elytis, die in 1979 de Nobelprijs kreeg, zijn twee bundels in het Nederlands verschenen: De amandel van de wereld (vert. Wim Bakker, Uitgeverij Bert Bakker, 1979) en Lof zij (vert. Andriëtte Stathi-Schoorel en Hero Hokwerda, Uitgeverij Bert Bakker, 1991).

Over de vertaler

Caroline Meijer (Den Haag, 1962) studeerde Vertaalwetenschap en Nieuwgrieks aan de Universiteit van Amsterdam. Zij bereidt een onderzoek voor naar de receptie van Nieuwgriekse literatuur in het Nederlandse taalgebied.

XXII

Een enkele keer als ik naar buiten ga,
is het alsof ik de Ilias lees. Ik neem
het pad dat hoog boven de huizen loopt,
en zoals de inhammen en kapen - hoe
hoger ik kom - van vorm veranderen,
veranderen mijn gevoelens van gestalte
en plaats: de identiteit van de helden,
de wilde bevrediging nee te zeggen,
het directe, het schitterende, het nooit
twee keer hetzelfde.

Een donkere jongeling wiens onderbroek
naar beneden is getrokken en fraai
afsteekt tegen alle soorten blauw en
zwart. Moeilijk te onderscheiden in het
christendom, onvindbaar in het marxisme:
een kleine Alexander de Grote boven de
incarnerende Egeïsche Zee wier deining
nooit eindigt.

XXIII

In haar kinderjaren moet zij beslist een
druppel helder water zijn geweest de zon.
Vandaar de manier waarop zij op oogharen
schijnt; en de koelte die blijft hangen
op de muren met de ikonen, in de julimaand,
op het heetst van de dag.
Ik laat de doorzichtigheid buiten beschouwing.
En als je het geluk hebt op een meisje verliefd
te worden, kun je door haar heen zien:
zoals door gedichten.

Als er een manier is om dood te gaan
zonder teniet te gaan - is het deze:
een doorzichtigheid met je laatste elementen
- dauw, vuur - voor allen zichtbaar:
het kan niet anders of ook jij zal
voor altijd bestaan.

[p. 7]

XXIV

Voor wie de zee onder de zon een
‘landschap’ is - lijkt het leven
gemakkelijk en de dood eveneens. Maar
voor een ander is zij een spiegel van
onsterfelijkheid, is zij een ‘duur’. Een
duur die, door zijn eigen verblindende
licht, onvatbaar voor je is.
Als er een manier was waarop iemand
zich, op hetzelfde moment, voor en
achter de dingen kon bevinden, dan zou
hij begrijpen, hoezeer het gat van de tijd,
dat slechts gebeurtenissen verslindt, zijn
betekenis verliest; net zoals in een
gedicht. En dan - omdat het gedicht een
verlenging van het momentane betreft
of, omgekeerd, een verkorting van het
eindeloze - zijn vrijheid te winnen zonder
zijn toevlucht te hoeven nemen tot enig
soort buskruit.

Slechts een ding duidelijk te kunnen
maken: dat niet alles in handen van de
levenden is.

XXV

Een vertaling van het kabbelende geluid
dat kleine golven maken, wanneer de maan
zich verwijdert en het huis de kust
nadert, zou ons veel kunnen onthullen.
Over de pieken van de indrukken vooral.
Waar vriendelijkheid de kracht opzij zet
en altijd het eerste komt: een azuren
pinda die glanst, het kiezelsteentje
verlicht, eenzame voetstappen van de
wind in de bladeren. Of anders: een
metope, een koepel, die de natuur
rechtlijnig maken zoals het ruisen de
Griekse taal universeel.

Leer de werkelijkheid juist uit te
spreken.

XXVI

De werkelijkheid uit te spreken zoals een mus het
ochtendgloren. En haar te naderen zoals een schip
Serifos of Milos. Waar de bergen zich de een uit de
ander ontvouwen totdat de schitterende kegelberg met
de witte huizen verschijnt; het ene eiland deelt zich in
tweeën of drieën; en de loodrechte rots blijkt, van
dichtbij, de meest maagdelijk witte baai in zich te
sluiten. Een doordringen tot diep in de zintuigen en
tegelijk een duurzame omverwerping van elke gangbare
opvatting over de aard van de materiële wereld.

Nergens anders voelde ik mijn leven zo gerechtvaardigd
als op de brug van een schip. Alles op zijn juiste plaats:
de bouten, het plaatijzer, de buizen, de kabels, de
luchtleidingen, de navigatie-instrumenten; en ik zelf die
de eeuwige wending registreer terwijl ik op dezelfde
plek blijf. Een volledige, zelfstandige en georganiseerde
wereld die aan mij beantwoordt en waaraan ik
beantwoord en als één lichaam dringen wij samen
binnen in het gevaar en het wonder.

Gedurig schip mijn land.

XXVII

Het heeft lang geduurd voor ik begreep wat
bescheidenheid betekent en dot is de schuld van hen
die mij geleerd hebben haar lijnrecht tegenover trots te
plaatsen. Je moet het idee van het bestaan in je
temmen om het te kunnen begrijpen.

Op een dag dat ik me door alles in de steek gelaten
voelde en ik langzaam een groot verdriet op mijn ziel
voelde neerdalen, trok ik, onder het wandelen, door de
velden zonder redding, een tak van een onbekende
struik. Ik brak hem af en bracht hem naar mijn
bovenlip. Onmiddellijk begreep ik dat de mens
onschuldig is. Ik heb het in die van waarheid wrange
geur zo intens ontdekt dat ik zijn weg begon te volgen
met de lichte tred en het hart van een zendeling.
Totdat ik me, op grote diepte, uiteindelijk bewust werd
dat alle godsdiensten leugens verkondigen.

Nee, het Paradijs was geen nostalgie. Noch, veeleer,
een beloning. Het was een recht.