Reis van Jan van Mandeville

Die reysen wil te paerde of te voet of ter zee int heilighe lant.

Nu suldi horen in den name gods, die wil varen ouer zee, hi mach trecken doer menich weghe beyde te watre ende te lande, na dattet tlant gheleghen is, daer hi wt trac, van den welken al meest vergadren deen metten andren int ende. Ende en waent niet, dat jc hier vertellen sal ende noemen alle die steden ende dorpen ende castelen, daer men doer trecken moet darwaert, want het soude te lanc gherisen, mer allene die sonderlincste ende die vermaerdste steden, aldaer men door gaen moet den rechten wech.

Jn den ersten die comet van

[fol. 4rb]

westwaert, als van ynghelant, van yerlant, van scotlant ofte van noorweghen, hi mach gaen, op dat hi wil, door almangien ende door hongherien, dat paelt an dat lant van panonien, an dat lant van pulanen ende an dat lant van flesien. Ende weet, dat die coninc van hongherien is harde machtich ende waerdich here van prise ende heuet harde vele lands, want hi hout hongherien clauonie ende dat meeste deel vanden comanien ende bulgarien, datmen heet tlant vanden buggheren. Ende hi hout ooc een groot deel vanden conincrike van rossien, daer of hi heuet ghemaket een hertochscap, dat gheet toten lande van niflan ende paelt

[fol. 4va]

aen prusen. Door dit lant so lijdt men ende door die stat van cypren ende neuen den casteel van neyburges ende door maleuille, die staet ten einde waert van hongherien ende daer vaertmen ouer die riuiere van danube. Dese riuiere is harde groot ende nemt haren oorspronc in almangen onder die berghe te lomberdien waert. Ende si ontfaet in haer viertich ander riuieren ende loopt rechte door hongherien ende door grieken ende door tharsien ende valt daer in die zee ten oosten waert so strijft, dat twater behout sine zuetheit xx. milen verre sonder hem te minghene metten

[fol. 4vb]

watere der zee. Daer na soe comtmen te bellegaue ende soe comtmen int lant der bugghers. Ende daer gaetmen ouer een stenen brugghe, die op die riuiere staet van maroye ende men lijdt door tlant van princenarden ende daerna in tlant van griken ter stat, diemen heet astroues ende te sinepope ende te dandrenople ende dan te constantinoblen, diemen plach te heten besamon. Daer woent ghemeynlijc die keyser van griken.

Te constantinoplen is die scoonste kerke die in die werelt is die is van sente sophien. Ende voor dese kerke soe staet een beelt van copren vergult ghemaect naden keyser te paerde ghecroont. Ende hi plach te houden in

[fol. 5ra]

sijn hant enen vergulden ronden appel, mar hi is wt gheuallen, dies is langhe tijt leden. Ende men seyt, dat bediet, dat die keyser heeft verloren een groot deel van sinen lande ende van sijnre heerscapien. Want hi plach keiser te sine van romen, van griken, van al asien die mindere ende van alden lande van suryen ende vanden ioetschen lande, daer in staet jherusalem, vanden lande van egypten, van arabien, van persen. Mer nv heeft hijt al verloren, zonder grijken allene ende tlant, dat daer toe behoort. Ende men heeft dicwille ghepijnt den appel weder te settene in sine hant, mer hine wil daer niet in bliuen. Dese ronde appel bediet die heerscapie, die hi hadde in die werelt, die ront is. Ende die ander hant houdt hi op gheheuen ieghen toost in

[fol. 5rb]

teyken, dat hi is dreyghende die misdadighe. Ende dit beelde staet op een werc van merberen.

Te constantinoblen is dat cruce ons heren jhesu cristi ende sinen roc sonder naet ende die spongie ende dat riet, daer men hem mede drincken gaf edic ende galle anden cruce. Sulke lude wanen, dat die een helft vanden cruce ons heren sijn soude in cypers in een clooster van moniken, dies niet en is. Mar daer is dat cruce, daer ysamas, die goede scaker, aen was ghehanghen, dies een yghelijc niet en weet. Nochtan waert billic nootdorftich te wetene, mar om dat profijt vander offerhande doen sijt den volke eeren ende gheuen te verstane dattet si dat cruce ons heren. Ghi sult weten,

[fol. 5va]

dat dat cruce ons heren was van .iiij. manieren van houte, alsoe dit vers seit: in cruce sunt palma cedrus cypressus oliua, dats te segghen in duutsche: jnt cruce ons heren was hout van palmen, van cedren, van cypressen ende van oliven. Dat hout des crucen, dat recht op ghinc vander aerden te hemel waert, was van cypressen ende dat hout, dat dwers ghinc, daer die handen an ghenaghelt waren, was van palmen ende die voet vanden cruce, die gheuest was in die aerde om te houdene dat cruce, was van cedre ende die tafle, die bouen thooft stont, daerin dat tytel stont ghescreuen jn ebreeusch, jn griecsch ende in latine, was van oliuen ende was anderhaluen voet lanc. Ende die joden macten

[fol. 5vb]

dat cruce van .iiij. manieren van houte om seker redene ende sonderlinghe zaken. Die eerste redene was, want si seyden ende waenden, dat onse here daer zoude bliuen hanghende alsoe langhe, als die lichaem zoude moghen duren. Ende daer omme maecten si den voet vanden cruce van cedre, om dat cedrus hout niet verrotten en mach noch in die aerde noch in water. Want si wouden, dat langhe duerde. Die ander redene was, om datsi waenden, dattie lichaem ons heren verrotten ende stinken soude, so dat hi daer niet langhe en soude moghen hanghen. Daer om maecten si dat lancste hout, dat vander aerden opwaert ghinc te hemel waert, van cyperssen, dat wel rukende is op dat die

[fol. 6ra]

roke vanden lichame niement en soude moghen deren. Die derde redenen was, om dat si waenden in dit cruce onsen here te male hebben verwonnen ende sine macht ghenomen. Ende daer om maecten si dat hout, dat dwers ghinc, van palmen, om datmen in dat oude testament plach te cronen mit palmen den ghenen, die verwinnende was. Die vierde redene was, om dat si waenden hebben pays ende vrede na die doot ons heren, want si seyden, dat si ene discoorde ende onvrede hadden tusschen hem ende hen. Want die oliue betekent pays, alse ons die hystorie van noe betuucht. Want die duue brocht enen telch van oliuen, dat bewijsde pays ghemaect tusschen gode ende den mensche. Ende daer omme maecten si die tafele vanden

[fol. 6vb]

tytele, die bouen thooft stont, van oliuen. Want si waenden van hem paies hebben na sine doot. Ende weet, dat onse here was ghenaghelt an den cruce ligghende aen der aerden ende daer na so rechten sine metten cruce op. Ende doe so leedt hi die meeste pine.

Item die grieken ende die kerstene die wonen ouer zee segghen, dat dat hout des crucen, dat wi heeten cypres, was vanden appelbome, daer of adam den appel at. Ende al soe hebben sijt in haer scrifture. Ende ooc seit die selue scrifture, dat alse adam ziec was, doen seide hi tot zinen sone seth, dat hi ghinghe totten aerdschen paradyse ende dat hi bade den enghel, die dat behuet, dat hi

[fol. 6va]

hem woude senden vander olie vanden bome der ontfermherticheit om te saluen sine lede, dat hi ghenesen mochte. Welke seth daer ghinc, mer hi en liets niet in gaen, mer hi seide hem, dat hi vander olien der ontfermherticheden niet hebben en mochte, nochtan so gaf hi hem drie kernen vanden zeluen appelbome ende seyde hem, dat hise leyde in sijns vaders mont ende daer of soude een boem wassen. Ende als die bome vrucht droeghe, soe soude sijn vader gheganst worden. Doe hi weder ghekeert was te sinen vader, so vant hine doot ende leyde hem die iij kerlen in sinen mont ende die becleuen wassende ende worden drie grote bome, vanden welken dat cruce ghe\maect

[fol. 6vb]

was, dat die goede vrucht droech jhesum christum als in goeden vridaghe, mids welke vrucht adam ende die van hem sijn ghecomen sijn gheganst ende ontcommert vander ewigher doot, het en si dan mids haers selues scout. Dit heylighe cruce hadden die joden begrauen in die aerde onder die rootse des berchs van caluarien ende daer wast verborghen wel .ij^c. jaer ofte meer tote an die tijt dathet sinte helena weder vant, die moeder was constantijns des keysers van romen. Dese helena was thoels dochter, die coninc was van ynghelant, datmen doe hiete grote bartanien, die die keyser constantijn te wiue nam om haer grote scoonheit, doen hi was in dat lant. Ende ghi sult weten

[fol. 7ra]

dat dat cruce ons heren was lanc viij cubitus ende dat hout, dat dwers ouer ghinc, .iij. cubitus ende enen haluen. Die helft vander cronen, daer onse here mede ghecroont was anden cruce, ende een vanden drien naghelen ende dat yser van den spere ende vele ander heylichdoms sijn te parijs in vrancrike in des conincs capelle. Ende die crone leidt in een vat van goeden cristale herde wale verchiert. Want een coninc die wilen was cofte dese heylighe jvwele jeghen enen keyser, diese hem vercofte ouermids groten noot van gelde, die hi hadde. Ende al ist datmen seit, dat dese crone is van doornen, dies en is niet, mar si is van witten zeebiesen, die steken alse doornen, want jc hebse harde naernste\like

[fol. 7rb]

besien ende ghesien, die te parijs is ende die ooc, die tot constantinoplen is. Ende ic hebbe ooc een van desen waerdighen doornen, welc seer ghelijc is enen doorne van witten doornen. Ende die wert mi ghegheuen in groter zonderlicheden. Want in dat vat, daer die crone in leyt, so leechter vele gheuallen ende of te broken, die of breken, als men dat vat verroert omme te tonen den groten heren. Ende weet, dat dese crone was ghewronghen ende ghemaect van zeebiesen ofte zeeliessche. Mar men heeft se zint ghedeelt ende ghescheiden aen tween, vander welker die een helft is te parijs ende die ander heelft is te constantinoplen. Ende ghi sult weten, doe onse here was in der

[fol. 7va]

nacht gheuaen, hi wert eerstwerf in enen boomgaert gheleet ende herde naernstelike gheexamineert ende daer so bespotten die felle joden ende maecten hem daer een crone van telgheren van witten doornen, die daer inden boomgaert wiesen ende hadden emmer toe bladeren ende die setten si hem op sijn houet, die doornen ten hoofde waert ende dronghense daer in so vaste, dat sijn ghebenedide bloet neder liep te menigher stat ouer sijn scone aenschijn ende ouer hals ende ouer scouderen. Ende daer om heeft die witte doren in hem grote cracht. Want diere of draecht ouer hem een telchskijn, hij en mach niet vervaren, noch donre, noch tempeest en mach hem niet scaden, noch den

[fol. 7vb]

huse, daer hi bi staet, noch gheen quaet gheest en mach ghenaken den steden, daer hi staet. Jn desen boomgaerde so verlochende sinte pieter onsen here driewerf. Daer na werdt onse here gheleydt voor die bisscoppen ende die meestre van diere wet in enen anderen hof. Ende daer so wordt hi anderwerf gheexamineert, bespot ende versproken ende ghecroont mit andren witten doornen, die men heet berberis, die wiessen in dien hof, die heeft oec grote cracht ende men maect oec herde goet verjuus vanden bladeren. Daer na wert hi gheleidt in cayphas boomgaert ende daer wart hi ghecroont van eglentieren. Ende daer na wort hi gheleidt in pylatus camer, die daer rechter was om noch te exammineren

[fol. 8ra]

, die ghestroit was mit zeebiesen. Ende daer soe setten sinen in enen zetel ende si daden hem aen een purpur cleet ende si maecten hem een crone van desen biesen ende si knielden voor hem, bescherende ende segghende: God gruete v, coninc der joden. Ende dit was die crone, van den welken die een helft is te parijs ende dander helft tot constantinoplen, mitter welker crone onse here was ghecruust ende leedt die doot om ons te verlossen vander pinen der hellen, waer om men is sculdich dese crone in meerre waerdicheit te houden, dan alle dandre. Dat speer ons heren of die glauie scacht dat heeft die keyser van almangien, mer dat yser, daer hij mede in sijn side ghesteken was, dat an dese

[fol. 8rb]

speer stont, is te parijs. Die keyser van constantinoplen seit, dat hi selue tyser heeft vanden spere, want jc hebt ghesien ende is vele breder, dan dat te parijs is.

Jtem te constantinoplen leidt begrauen sente anne moeder der moeder goods, die sinte helena daer dede bringhen van jherusalem. Jtem daer leyt den lichame sinte jans guldenmont, die aertsche bisscop was van constantinoplen. Jtem daer leyt sinte lucas ewangelist, want zijn ghebeente wert daer brocht van bethanien, daer hi eerst werf wart begrauen ende vele ander heylichdoms. Daer is oec een steen oft een marbersteen waer, die men heet enidros, die altoos water druupt, so dat hi hem

[fol. 8va]

seluen van water vult alle jaer, so dat hi ouer gaet sonder yemens toedoen. Constantinoplen is een herde scone, edele, rike stat ende is drie ghehoornect ende daer loopt een arme vander zee, die men heet hillespont; ende selke liede hetent die buttere van constantinoplen ende sulke sint jorijs arme. Ende ghi sult weten, dat hi beuest die tweedeel vander stat. Ende voort beet hogher omtreent tbeghinsel des arms der zee ter groter zee waert soe plach te sijn die stat van troyen opt oeuer vanden water in een herde scone pleyn, mer men siet nu herde luttel van der stat, om dat so menich jaer leden is, dat si ghedestrueert wort.