De Revisor. Jaargang 1

Scènes uit een huwelijk

In Nederland geniet Ingmar Bergman vooral bekendheid als regisseur van door hem zelf geschreven filmscripten. Dat hij ook een groot toneelregisseur is heeft men enkele jaren geleden kunnen zien tijdens het Holland Festival toen Strindberg's ‘Droomspel’ onder zijn regie werd opgevoerd door een zweeds toneelgezelschap. En over niet al te lange tijd zal men nu ook kennis kunnen maken met Bergman als tv-regisseur. Ook dit maal heeft hij het woord niet uit handen gegeven en zelf voor het script gezorgd. Helaas wordt deze uit 6 delen bestaande tv-serie ons door diverse naar verluidt vooral financiële verwikkelingen nog steeds onthouden. In de Scandinavische landen is de reeks gezien het gunstige onthaal, maar ook naar aanleiding van de discussies die daar altijd rond een werk van Bergman onstaan, al spoedig na de 1e keer heruitgezonden. Maar ook buiten de scandinavische landen, met name in de Verenigde Staten schijnt ‘Scènes uit een huwelijk’, dat ook in verkorte vorm in de bioscopen vertoond wordt, een groot succes te zijn. In middels zijn de rechten van de boekuitgave door A.W. Bruna & Zoons gekocht en het is de bedoeling dat de vertaling over enige tijd in de boekhandel zal liggen. De tv-kijker zal dus nog even moeten wachten.

Toch krijgt ook de lézer voortdurend typische Bergman-beelden voor ogen bij het lezen van de tekst; dit duidt in de eerste plaats op de indringendheid waarmee Bergman de scènes uitbeeldt, maar ook op het feit dat de Bergman-fan aanknopingspunten vindt bij films uit zijn latere periode. Ook wie de tv-serie niet gezien heeft, ziet hele brokstukken voor zich en ‘weet’ dat ze met de (pseudo) ‘werkelijkheid’ van de beeldbuis overeen zullen stemmen.

In het voorwoord bij de zweedse boekuitgave zegt Ingmar Bergman dat hij het stuk in tweeëneenhalve maand voltooid heeft, maar dat hij een heel leven nodig heeft gehad om de ervaring op te doen het te kunnen schrijven. Hij zegt ook dat de beide hoofdpersonen niet met zijn stem spreken - tot zijn eigen verbazing - maar hij is niettemin zo bij de psychologische ontrafeling van zijn hoofdfiguren betrokken dat hij wel eens een steekje laat vallen.

Zoals de titel aangeeft, krijgen we een aantal momentopnamen te ‘zien’ uit een huwelijk. In dit geval het huwelijk van Johan en Marianne, twee mensen uit de gegoede middenklasse, die ook volgens hun eigen mening alles bezitten wat het leven te bieden heeft. Ze hebben geen financiële zorgen (Johan is docent aan het Instituut voor Psychotechniek, Marianne is advocaar) en ze hebben een sfeer om zich heen geschapen van geborgenheid en veiligheid; een burcht al is het dan geen burcht van god.

Maar door typerende voorvallen en duidelijke kontrasten laat Bergman zien dat ook dit zweedse paradijs allesbehalve een paradijs is en dat van een echt menselijk kontakt tussen hen beiden nauwelijks sprake is. Daarom groeit dan ook in Marianne de twijfel en in Johan het ongenoegen; voor de laatste neemt dat tenslotte zo'n omvang aan dat hij bij Marianne weggaat. Deze scène komt voor in het derde deel van de serie, het eerste deel dat Ingmar Bergman op papier zette. Het is afwisselend een brute, grove en tedere scène, waarin twee totaal ontredderde mensen met hun eigen situatie en die van de ander geen raad weten, al is ook hier Marianne (als vrouw?) weer de sterkste. Bergman, nieuwsgierig geworden door zijn eigen eindprodukt, zoals hij schrijft in zijn inleiding, besloot om na te gaan hoe deze twee mensen zo geworden waren en wat er uiteindelijk van hen terecht ging komen. Met de inhoud van de eerste twee delen hebben we al kennis gemaakt.

In het vierde bedrijf van deze huiselijke, deels nachtmerrieachtige taferelen

[p. 94]

(het Scènes uit de titel moet dan ook in beide betekenissen gelezen worden) wordt ons een diepere blik in Marianne's zieleleven geboden; en het is dan weer kenmerkend voor hun verhouding dat Johan, die een keer op visite komt, prompt in slaap valt als ze hem uit haar autobiografische aantekeningen voorleest.

Wat voor de hand ligt gebeurt; terwijl Marianne er weer wat bovenop komt, gaat het met Johan bergafwaarts. Hij krijgt tegenslag op tegenslag te verwerken, zowel in zijn beroeps- als in zijn privéleven. Hoewel Johan duidelijk een zwakker karakter heeft dan Marianne, lijkt zijn aftakeling toch iets te snel te verlopen om psychologisch helemaal geloofwaardig te zijn. We krijgen te weinig ‘indrukken’ die dit aannemelijk maken, tenzij het filmbeeld voor voldoende aanvulling zorgt.

Alle frustraties en narigheid reageert hij dan ook in een beklemmende en schokkende scène af op Marianne, als deze op zijn kantoor komt om de echtscheidingspapieren te laten tekenen; het gebeuren voltrekt zich in een kille, zakelijke, als los van de wereld staande omgeving. Wat nooit gezegd kon worden, vindt een uitweg in woorden en bruut geweld.

Er komt nog een zesde momentopname, die zich enige jaren later afspeelt.

De enthousiaste ontvangst die deze serie ondervindt bij wie haar gezien hebben, is waarschijnlijk vooral te danken aan de ‘persoonlijk doorleefde’ manier van presenteren en de mogelijkheid tot identifikatie bij de lezer/kijker (tenslotte heeft Ingmar Bergman op het gebied van huwelijken en scheidingen een respektabele staat van dienst): het is een herkenbaar rollenspel dat Johan en Marianne zich met open ogen door de maatschappij hebben laten opleggen en waar ze zo nu en dan halfhartig onderuit proberen te komen.

Bergman heeft in dit manuscript van een huwelijk alle registers opengetrokken. Komedie en tragi-komedie, slapstick en drama - de lezer en kijker krijgt het allemaal voorgezet en laat het zich goed smaken. In het derde deel (het deel waarin Johan vertelt dat hij Marianne verlaat) zit b.v. een stukje pure slapstick. Marianne helpt een hoogst gegeneerde Johan met het pakken van zijn koffers; ze blijft zorgzaam en bedrijvig en denkt aan al de dingen die hij op reis nodig zou kunnen hebben. Zo dringt ze hem tegen zijn zin een paar zware winterschoenen op. Als hij haar tenslotte de slaapkamer uitgewerkt heeft en de schoenen zelf in zijn koffer wil stoppen, kan deze niet meer dicht en woedend smijt hij de schoenen door de kamer. Wat wel enige bevreemding wekt, is dat Johan, die van huis uit psycholoog is, niet wat meer inzicht toont in verband met de psychologische verwarring waarin ze beiden belanden. Het is mogelijk dat Bergman Johan alleen maar psycholoog heeft laten zijn om hem in zijn instituut een test te kunnen laten uitvoeren waarvan de schrijver zelf diep onder de indruk is geweest. In een zweedse krant heeft gestaan dat een vriend van Bergman hem een boek toestuurde waarin deze test uitvoerig beschreven stond. De man verwachtte eigenlijk niet dat zijn vriend het boek zou lezen, maar hij werd tot zijn verbazing opgebeld door een enthousiaste Bergman die uitvoerig inging op de symboliek en de implicaties van het experiment: de proefpersoon moet in een donkere kamer met een potlood een roerloos oplichtend punt op een stuk karton proberen te raken. Het schijnt praktisch niet mogelijk te zijn het punt meteen te raken en de proefpersoon die het experiment moet uitvoeren blijft in zigzagen kronkellijnen om het punt heendwalen. Het punt wordt pas na zeer veel moeite getroffen. Bovendien is er een verschil in lijnenspel dat mannen en vrouwen trekken én het moment waarop ze gefrustreerd het potlood neergooien omdat ze het punt niet kunnen raken.

Cora Polet