De Revisor. Jaargang 2

[p. 35]

H. Verdaasdonk
Vormen van literatuurwetenschap
IV Hermeneutiek en de interpretatie van literaire teksten

We hebben gezien dat Stegmüller zich terdege bewust is van de problemen die ontstaan wanneer we het bij literairwetenschappelijk onderzoek over ‘feiten’ hebben die voor ons onderzoek relevant zouden zijn. Göttner (1973: 35) kent nauwelijks enige reserve. Zij gaf een opsomming van feiten die a priori relevant werden geacht voor het toetsen van literair-wetenschappelijke hypothesen en zij stelt dat een tekst zelf ook waarneembare elementen bevat die kunnen dienen om interpretaties te ondersteunen. Zo zouden we kunnen waarnemen of een woord in een tekst staat of niet, of een woord schrijffouten bevat of niet, in welke relatie een woord met andere woorden in een tekst staat, of een woord op een manier wordt gebruikt die afwijkend is. Zij neemt aan dat we bij konventie tot overeenstemming kunnen komen dat wat zij als waarneembare feiten beschouwt, ook inderdaad onder het begrip ‘waarneembaar’ valt. Wat de twee laatstgenoemde gevallen van waarneembare feiten betreft, kunnen we, onder verwijzing naar de taalkunde, eenvoudig vaststellen dat het hier om zaken gaat waarvan we weinig tot niets weten en die zeker niet direkt waarneembaar zijn. Wat de twee eerste gevallen betreft, merken we op dat het bijvoorbeeld mogelijk is te zeggen dat in ‘A Litter to Mr. James Joyce’ van Vladimir Dixon een druk- of schrijffout voorkomt (‘litter’ moet natuurlijk ‘letter’ zijn!). Maar als we weten dat deze ‘litter’ door Joyce zelf is geschreven, of door een epigoon, is de benaming ‘schrijffout’ niet meer vol te houden. Alleen het eerste geval dat Göttner geeft is dan onproblematisch.

Dat we zonder meer bij konventie tot overeenstemming kunnen komen over wat we als waarneembare feiten in een tekst beschouwen, zoals Göttner suggereert, mag betwijfeld worden. Deze overeenstemming kan natuurlijk alleen via duidelijke beslissingen bereikt worden. Men kan zich hier laten leiden door achtergrondkennis - op de manier van Stegmüller -, maar deze achtergrondkennis is volgens ons niet betrouwbaar genoeg. Men zou zich ook kunnen laten leiden door een literatuurtheorie, maar deze bestaat niet. De beslissing over wat als een waar neembaar feit in een literaire tekst beschouwd kan worden, dient in ieder geval genomen te worden op basis van de overwegingen waarvan we, bij de opbouw van een literatuurtheorie, uitgaan. Maar deze laatste zijn in Göttners onderzoek duidelijk niet relevant. Het gaat haar alleen om de interpretatie van literaire teksten.

Zij houdt zeer krachtig vast aan haar idee dat we waarnemingen naar aanleiding van literaire teksten kunnen doen, en geeft zelfs ‘onafhankelijke waarnemingsregels’ (1973: 26). De eindhypothesen moeten getoetst worden aan de hand van waarnemingsuitspraken. Het verband tussen eindhypothesen en waarnemingsuitspraken wordt door deze ‘onafhankelijke waarnemingsregels’ gelegd. Zij geeft het volgende voorbeeld van een eindhypothese (EH) en de daarbij behorende onafhankelijke waarnemingsregel (WR):

(EH)	In Walthers gedicht staat aan het begin van de eerste regel één van de (door het genre - HV) voorgeschreven vaste formules.
(WR)	Ga na of in Walthers gedicht aan het begin van de eerste regel één van de voorgeschreven vaste formules staat.

Er is hier natuurlijk geen sprake van een onafhankelijke waarnemingsregel: (WR) zegt precies hetzelfde als (EH). Göttner baseert zich kennelijk op de bekende, maar problematische, opvatting dat de betekenis van observationele termen bestaat uit een test- of waarnemingsprocedure met behulp waarvan uitgemaakt kan worden of een bepaalde observationele term inderdaad gebruikt kan worden om een eigenschap van een objekt of verschijnsel aan te duiden. Het onafhankelijke van waarnemingsregels zit dan in het feit dat de nodige test- of waarnemingsprocedures gegeven kunnen worden zonder van de hypothesen waarin de observationele term voorkomt, gebruik te maken (zie Nagel 1961: 84). Tussen (EH) en (WR) bestaat deze onafhankelijkheid niet.

Göttner tracht de interpretatie gelijk te stellen met een hypothese. Precieser gezegd: Göttner beschouwt het interpreteren van literaire teksten als het opstellen van een systeem van logisch samenhangende hypothesen. Het is volgens ons niet staande te houden dat de verschillende

[p. 36]

hypothesen (H1), (H2) en (H3), alsook de diverse onderhypothesen logisch van elkaar afgeleid worden. Ten eerste kan de logische afleiding van hypothesen alleen ondernomen worden in een geformaliseerde theorie. We zeiden al dat de literatuurwetenschap in het geheel niet over enige theorie, een verbale noch een geformaliseerde beschikt. Ten tweede is het onduidelijk wat Göttner onder de logische afleiding van hypothesen verstaat. Het zou te ver voeren haar opvatting hier te konfronteren met die van de formele logika. We geven alleen een voorbeeld van de onduidelijkheid die Göttner (1973: 25) over dit punt laat bestaan. Volgens haar hangt (H2): ‘Strofe (c) komt vóór strofe (b)’ logisch af van (H1): ‘Strofe (b) is een vrouwenstrofe’. Zij motiveert het logische verband tussen (H2) en (H1) door te zeggen dat als strofe (b) door het meisje wordt uitgesproken, we ‘zekere (psychologische) redenen’ hebben om de strofen (c) en (b) om te draaien. Zij konkludeert: ‘(H2) hängt damit in gewisser Weise von (H1) ab.’ Hier wordt, volgens ons, gezegd dat als iemand (H1) aksepteert, hij (H2) om psychologische redenen ook wel zal aksepteren. Dan geeft deze bewering geen reden om te zeggen dat er tussen (H2) en (H1) een logisch verband bestaat, in de zin dat (H2) logisch van (H1) wordt afgeleid. We hebben hoogstens redenen om aan te nemen dat er een relatie tussen (H2) en (H1) bestaat, die door een hypothese gepreciseerd en verantwoord kan worden.

De methodologische rekonstruktie die Göttner onderneemt heeft tot doel aan te tonen dat het interpreteren van literaire teksten een volwaardige vorm van empirischwetenschappelijk onderzoek is. Interpretaties van literaire teksten zijn, volgens Göttner, te rekonstrueren als systemen van logisch met elkaar samenhangende hypothesen. We stelden vast dat Göttner de volgende kernpunten eigenlijk zonder meer aksepteert: (a) het interpreteren van literaire teksten is en blijft de hoofdbezigheid van de literatuurwetenschap; (b) een filologische interpretatie kan model staan voor alle vormen die het interpreteren van literaire teksten kan aannemen; (c) de literatuurwetenschap beschikt over een genretheorie op grond waarvan een gegeven tekst wel of niet tot een bepaald genre kan worden gerekend; (d) de literatuurwetenschap kan observationele uitspraken doen, zij beschikt over feiten aan de hand waarvan haar hypothesen getoetst kunnen worden. Het is duidelijk dat een rekonstruktie die moet aantonen dat interpretaties volwaardige hypothesen zijn en dat de literatuurwetenschap een volwaardige empirische wetenschap is, alleen mogelijk is als de punten (a) - (d) kloppen. Dit laatste nu is niet het geval, zoals we geprobeerd hebben aannemelijk te maken. Tenslotte hebben we kritiek geleverd op Göttners suggestie dat de interpretatie te zien is als een systeem van logisch met elkaar samenhangende hypothesen.

Het is haar niet gelukt om aan te tonen dat de literatuurwetenschappelijke interpretator zich houdt aan de moderne methodologische spelregels die zij zegt te huldigen en die we ook zelf onderschrijven - zij het dat we ons distanciëren van haar weergave. Uit onze analyse van haar rekonstruktie blijkt niet alleen dat zij de huidige stand van zaken in de literatuurwetenschap sterk overschat en veel te rooskleurig ziet, maar ook dat zij op al te eigenzinnige wijze omspringt met begrippen als logische afleidbaarheid, toetsbaarheid en waarneembaarheid.

De Groot (1961) en Mooij (1963) leggen verband tussen het interpreteren en het geven van verklaringen. De Groot (1961: 326ff.) wijst op het dubieuze karakter van interpretaties. Als voornaamste problemen signaleert hij de subjektiviteit van interpretaties en de omstandigheid dat interpretaties van onderdelen van het materiaal dat men bestudeert gewoonlijk onderling afhankelijk zijn: ‘de totaal-interpretatie is op die van de details opgebouwd, maar die van de details moeten weer in het licht van het geheel worden gezien’ (1961: 328). Verder vermeldt hij dat het materiaal dat geïnterpreteerd wordt vrijwel altijd een zodanige rijkdom aan aspekten zal vertonen dat het niet gemakkelijk te beschrijven en af te grenzen is en verschillende interpretaties kan toelaten die elkaar niet logisch uitsluiten.

De interpretatie wordt door De Groot gekarakteriseerd als een dubieuze verklaring. Het dubieuze zit in de omstandigheid dat een interpretatie meestal een stel impliciete hypothesen inhoudt. We zagen dat Göttners rekonstruktie van Wapnewski's onderzoek erop gericht was, zoveel mogelijk impliciete hypothesen die in dat onderzoek besloten lagen duidelijk te formuleren.

Wanneer het lukt om onze impliciete hypothesen, na toetsing, akseptabel te laten zijn, dan kunnen we de interpretatie als een verklaring opvatten. We leggen dan verband tussen het optreden van een verschijnsel en empirische wetmatigheden. Vanuit een literatuurwetenschappelijk standpunt moeten we konstateren dat toetsing van onze impliciete hypothesen erg moeilijk kan zijn (vgl. Göttner), dat we niet of nauwelijks in staat zijn een literaire tekst te beschrijven en dat we niet over empirische wetmatigheden beschikken die relevant zijn om de tekst (betekenis) te verklaren, of om een tekst onder een bepaald genre te rekenen.

In tegenstelling tot Göttner maakt Mooij (1963: 143f.) wel een onderscheid tussen verschillende soorten interpretaties, met name tussen de filologische interpretatie en wat hij esthetische interpretatie noemt. Het gaat hem erom de laatstgenoemde vorm van interpretatie te verhelderen. We gaven al zijn omschrijving van het objekt van de esthetische interpretatie (het vastleggen van de ‘totaalbetekenis’).

[p. 37]

Mooij vat de interpretatie op als een soort verklaring, en wel als een funktionele verklaring, ‘omdat elk te verklaren element primair geduid wordt in het licht van zijn betekenis voor het geheel’ (1963: 158). In Van Rees/Verdaasdonk (1974: 133f.) is erop gewezen, dat we zo in een cirkel terechtkomen: de betekenis van een element wordt geduid in het licht van een globale betekenis; maar deze globale betekenis wordt steeds precieser naarmate we meer deelbetekenissen kennen.

Aan het probleem van de funktionele verklaringen hebben verschillende auteurs aandacht besteed (Nagel 1961: 401ff.; Hempel 1965; Stegmüller 1969: 518ff.). We zullen hier geen overzicht geven, maar alleen vermelden, dat funktionele verklaringen geen apart type verklaringen uitmaken - zij vallen onder het schema dat we in het eerste stuk (De Revisor I/7) bespraken. Dan speelt de onmogelijkheid teksten te beschrijven en relevante empirische wetmatigheden aan te geven ons weer parten.

Voorts is onduidelijk in wat voor zin Mooij de aanduiding ‘funktionele verklaring’ gebruikt. Het gaat hem er kennelijk niet om door een interpretatie het ontstaan van een tekst te verklaren uit motieven die een auteur gehad zou kunnen hebben. Er moet veeleer gedacht worden aan een opvatting waarin een tekst een systeem is waarin bepaalde eigenschappen (betekenissen) behouden worden. Het probleem is dan weer, dat we, omdat we niet over empirische wetmatigheden beschikken, niet in staat zijn een kausale analyse te ondernemen, op grond waarvan een wetenschappelijke (funktionele) verklaring van de verschillende processen binnen het systeem (de tekst) gegeven kan worden.

De toetsing van interpretaties

In onze bespreking van Göttner hebben we de toetsingsproblematiek al aangeroerd. We geven tot slot de opvatting van De Groot en van Hirsch over de wijze waarop interpretaties getoetst moeten worden. We betrekken de opmerkingen van De Groot op de interpretatie van literaire teksten.

Een interpretatie wordt volgens De Groot (1961: 335) getoetst door na te gaan of de impliciete hypothesen die zij bevat akseptabel zijn. Hiervoor geeft De Groot (1961: 335ff.) drie procedures.

De eerste procedure (Toetsing door extrapolatie) is die welke Popper en Hempel hebben voorgesteld. We leiden uit onze hypothesen toetsbare voorspellingen af. Bij de interpretatie van literaire teksten zal het nauwelijks mogelijk zijn om over nieuw materiaal te beschikken aan de hand waarvan bekeken kan worden of onze voorspellingen uitkomen. Een tekst is, zo vooronderstelt de interpretatief gerichte literatuurwetenschap, een eenheid: hij bevat een eindig aantal elementen die nauw met elkaar samenhangen. Het is dan aannemelijk te stellen dat een interpretator nauwelijks over elementen zal kunnen beschikken die niet bij de formulering van zijn interpretatiehypothese dienst hebben gedaan en aan de hand waarvan bekeken kan worden of bepaalde voorspellingen uitkomen.

De tweede procedure (Toetsing door konvergentie) lijkt op die van Göttner. Onze hypothesen over de betekenissamenhang van de tekst toetsen we aan verschillende relevant geachte feiten, zoals het taalgebruik, andere teksten, de biografie van de auteur, de kulturele, filosofische, sociale opvattingen die opgeld deden in de tijd waarin het werk geschreven werd. Wanneer al deze ‘feiten’ onze hypothese ondersteunen, kunnen we haar als bevestigd aksepteren.

De Groot illustreert deze procedure aan de hand van het volgende voorbeeld. Stel dat we een handeling van een historische figuur moeten interpreteren. Onze hypothesen over de motieven van deze figuur, waarmee we zijn handeling willen duiden, kunnen verschillende feiten betreffen. We zouden tot een interpretatie van de handeling kunnen komen door in aanmerking te nemen wat de figuur zelf aan motieven gaf, of wat tijdgenoten zeiden, we zouden zijn gedrag kunnen beschouwen, we zouden systematisch psychologisch-waarschijnlijke motieven kunnen aanvoeren en voor één ervan kiezen, we zouden onze interpretatie kunnen baseren op wat we weten van het gedrag van de historische figuur vóór en na de handeling die we willen interpreteren. Merk op dat De Groot hier van verschillende methoden spreekt. Inderdaad is het zo dat, als men de bovengenoemde feiten wil gebruiken, men verschillende werkwijzen - waarneming van gedrag, opstellen van psychologische hypothesen, gebruik van overgeleverde duidingen - moet volgen. Deze verschillende werkwijzen kunnen tot resultaten leiden die, samengenomen, een interpretatie steun geven. We wijzen erop dat de literatuurwetenschap vaak spreekt over verschillende interpretatie-methoden - men onderscheidt de psychoanalytische, de kultuurhistorische, de biografische, sociologische interpretatie van literaire teksten. Maar hier is geen sprake van verschillende interpretatie-methoden, alleen van verschillende feiten die relevant geacht worden om een bepaalde interpretatie te steunen. We zagen al dat de relevantheid van deze feiten niet goed aangegeven kon worden (vgl. ook Verdaasdonk 1974b).

De derde toetsingsprocedure is een deel van het feitenmateriaal te gebruiken bij de hypothesenvorming en een ander deel achter te houden om de hypothesen daaraan te toetsen (Toetsing door partitie). We stuiten dan op precies dezelfde moeilijkheden als bij de eerstgenoemde toetsingsmethode. De geldende opvatting dat de tekst een eenheid is, maakt het moeilijk materiaal buiten de interpretatie te houden ter toetsing van onze hypothesen.

[p. 38]

Hirsch (1972: 291ff.) geeft de volgende kriteria om uit te maken of een interpretatie geldig is of niet. De interpretatie moet, ten eerste, rekening gehouden hebben met de betekenismogelijkheden van de taal waarin de tekst is geschreven. Een interessante opgave voor lezers van Nabokov en van Finnegans Wake. Ten tweede moet de interpretatie ieder talig element in de tekst verklaren. Dit duidt op de onbewezen vooronderstelling dat alle talige elementen in de tekst relevant zijn voor de betekenis van de tekst. Ten derde moet de interpretatie rekening houden met de genre-konventies die een tekst volgt. Hirsch neemt aan dat de genre-konventies belangrijk zijn voor de betekenis van een tekst. Ook deze claim is onbewezen. Het belangrijkste, vierde, kriterium is dat der koherentie. Men mag alleen die deelbetekenissen in de interpretatie opnemen die kloppen met de totaalbetekenis van de tekst. Deze totaalbetekenis, maar dat dacht u al, wordt op haar beurt gepreciseerd door de deelbetekenissen. We treffen hier dezelfde cirkelredenering aan als bij Mooij.

Samenvattend: we hebben geprobeerd duidelijk te maken dat het probleem dat de interpretatie volgens een aantal auteurs moet oplossen - de ‘betekenis’ van een literaire tekst - nogal dubieus is. De opvatting van een interpretatie als een hypothese of als een verklaring, leek ons niet goed te funderen. Valide toetsingsprocedures voor interpretaties van literaire teksten hebben we niet aangetroffen.

We willen niet beweren dat het interpreteren van literaire teksten een zinloze en niet rationele bezigheid is. We geloven alleen te kunnen stellen dat het geen van de besproken auteurs is gelukt het interpreteren van literaire teksten als een vorm van empirisch-wetenschappelijk onderzoek voor te stellen, dat aan solide methodologische kriteria voldoet. Het belang van interpretaties voor ons inzicht in literaire teksten en als basis voor een literatuurtheorie moet derhalve wat gerelativeerd worden. Voor de waardering van de interpretatie als een legitieme lezersaktiviteit, verwijzen we naar Verdaasdonk (1974b).

Interpretatie en hermeneutiek

Met uitzondering van De Groot, die de interpretatie in het kader van de gedragswetenschappen plaatst, zijn al onze auteurs van mening dat het interpreteren van literaire teksten de hoofdaktiviteit is en moet zijn van de literatuurwetenschap. De laatste vraag die we willen opwerpen is die naar de mogelijke redenen waarom de interpretatie zo'n centraal bestanddeel is. We zouden ons ook een literatuurwetenschap kunnen voorstellen die zich primair interesseert voor de beschrijving van een literaire tekst, voor de relatie tussen teksten en literatuuropvattingen, voor het waardeoordeel, of zelfs voor een analyse van de termen die zij gebruikt om over literaire teksten te spreken. We moeten echter konstateren dat, zodra de literatuurwetenschap - althans een bepaalde vorm daarvan - ‘algemeen’ of ‘theoretisch’ wil zijn, zij graag de betekenis van literaire teksten als hoofdprobleem en het interpreteren als werkwijze neemt. Het ligt voor de hand deze vorm van literatuurwetenschap hermeneutisch te noemen: kwa objekt en kwa methode vertoont zij duidelijke verwantschap met de benadering van de verschijnselen uit de werkelijkheid die we in het stuk over hermeneutiek (De Revisor I/8) schetsten.

We willen inderdaad staande houden dat de hierboven besproken vorm van literatuurwetenschap wezenlijk hermeneutische trekken heeft, en we geloven deze bewering plausibel te kunnen maken door erop te wijzen dat de schrijvers over de interpretatie van literaire teksten uitgaan