De Revisor. Jaargang 2016

[p. 74]

Jan van Mersbergen Een onzichtbare god
De redacteur als lezer

Jan van Mersbergen (1971) schreef zeven romans, publiceerde verhalen in diverse tijdschriften en schrijft columns en artikelen voor kranten en weekbladen. Zijn werk werd vertaald in het Duits, Frans, Engels, Spaans, Catalaans, Servisch en Turks.

Stephen King werd ooit aangesproken door een oudere vrouw die hem vertelde dat ze zijn verhalen maar eng vond, al die spanning en die horror, die beklemmende situaties, wraaknemende auto's, paranormale meisjes. Ze hield meer van mooie verhalen, zoals ‘The Shawshank Redemption’, dat vond ze echt heel goed.

King zei: ‘Dat heb ik ook geschreven.’

Op de eerste, verder lege bladzijde van Stephen Kings Vier seizoenen, de bundel waarin onder andere het verhaal ‘The Shawshank Redemption’ is opgenomen, staat:

Het gaat om het verhaal niet om de verteller.

Ik ben het niet met King eens. Hij komt boek na boek met ijzersterke verhalen, steeds met een idee erachter dat heel helder en spannend is, maar ook kiest hij steeds een van de personages als sterke vlotte verteller, en anders is hij die sterke verteller zelf.

In ‘Christine’ wordt het verhaal over de driehoeksverhouding tussen een jongen, zijn auto en een meisje verteld door een goede vriend van die jongen. In ‘The Shawshank Redemption’, een verhaal dat iets meer dan honderd bladzijden beslaat, is Red de verteller, in de verfilming vertolkt door Morgan Freeman. De film duurt overigens twee uur en tweeëntwintig minuten.

In ‘The Green Mile’ (ook prachtig verfilmd) is Stephen King zelf de verteller en opent hij met een inleiding en een voorwoord.

[p. 75]

In de inleiding vertelt hij hoe het verhaal tot stand kwam: door slapeloosheid. In het voorwoord legt hij uit hoe het verhaal als feuilleton geschreven werd. Ook zegt hij dat de verteller van dit gevangenisverhaal ‘op gedempte toon zou moeten spreken: rustig, oprecht, misschien met een beetje ontzag. Kortom: hij zou een Stephen King-verteller bij uitstek zijn.’

Een schrijver die het verhaal boven de verteller stelt, maar die zelf goed nadenkt over het vertellen van verhalen en die ergens natuurlijk wel weet dat hij zelf een hele goeie verteller is.

Ieder verhaal dat bij Revisor binnenkomt, ieder verhaal dat ik lees, begint bij de verteller. Wie is dat? Staat hij op de voorgrond? Speelt hij zelf een rol? Is hij dominant of juist afzijdig?

Tijdens de schrijfworkshops die ik geef gaat het drie uur lang alleen maar over vertellers. Laatst schreef een van de cursisten een verhaal waarin een bh-bandje ‘gênant afzakte’. Het was geschreven in de derde persoon: twee mensen op het strand werden beschreven. Ik begreep wat er gebeurde, maar ik begreep niet waarom de verteller eraan toevoegde dat het afzakken van een bh-bandje ‘gênant’ was. Ik vond het een bijzondere aanvulling van de verteller, van de schrijver. Het woord ‘gênant’ is een oordeel. Deze verteller doet een verhaal uit de doeken en oordeelt. Kleurt. Waarom doet die verteller dat?

De cursist zei: ‘Dat is de gedachte van een van die twee karakters.’

Ook dat begreep ik, maar er werd niet bij verteld dat het personage dat dacht. Wat er eigenlijk gebeurde: de verteller die tot dat moment geen rol in het verhaal had naast het vertolken van het verhaal ging zich moreel en duidend gedragen, en werd daardoor plots zelf een personage. Heel interessant. Ik wilde weten wat de relatie tussen de verteller en het karakter was en waarom deze verteller het voorval gênant vond. Werd het verhaal verteld door de moeder van die vrouw? Zo voelde het.

Eigenlijk is iedere verteller een ik-persoon. Ook de boeken van

[p. 76]

Cormac McCarthy, bijna allemaal geschreven in de derde persoon verleden tijd, hebben een sterke dominante verteller die weliswaar amper iemand duidt of iets over zijn karakters uitlegt, maar die wel heel bepalend is voor het tempo en de sfeer en het gevoel van de vertelling. Deze vertellers zijn als een camera: ze registreren. Een camera oordeelt niet.

Als zo'n onzichtbare verteller plots zou duiden dat iets gênant is, dan stapt hij in het verhaal. Dat kan prachtig zijn, maar dan verwacht de lezer ook dat andere zaken geduid zullen gaan worden en dat die verteller beetje bij beetje meer body krijgt. Dat de verteller een personage wordt, met bagage, achtergrond, meningen, oordelen, trauma's.

Het redigeren van verhalen is vaak een kwestie van het plaatsen van die verteller, niet van het verhaal. Hanteert de schrijver een sobere camera? Is de verteller zelf personage geweest of - ook mogelijk - vertelt hij het verhaal terwijl er nog van alles gaat gebeuren? Een onbetrouwbare verteller kleurt zijn verhaal maar geeft de lezer tegelijkertijd de ruimte om dat verhaal in twijfel te trekken.

Connie Palmen mocht in februari In Cold Blood van Truman Capote aanprijzen, in relatie tot de vele succesvolle true crime die momenteel verschijnt. Palmen zei over Capote dat het woord ‘ik’ niet in het boek van Capote voorkomt en dat hij ‘als een god overal aanwezig is en toch volstrekt onzichtbaar’.

Dat is een prachtige omschrijving van een goede schrijver: een onzichtbare god.

Op Revisor.nl schrijft Jan van Mersbergen dit jaar over boekhandels en schrijvers: revisor.nl/tag/boekhandel_van_de_maand.