Biblia, dat is: De gantsche H. Schrifture, vervattende alle de canonijcke Boecken des Ouden en des Nieuwen Testaments (Statenvertaling 1637)

Het xvij. Capittel.

1 Paulus predickt Christum tot Thessalonica. 4 Sommige Ioden ende vele Griecken gelooven. 5 andere verwecken tegen haer oproer, ende trecken Iason voor de Overste der stadt. 10 Doch Paulus ende Silas ontkomen, ende reysen na Bereën, daer sy oock prediken. 11 ende vele de Schrift neerstelijck ondersoeckende worden geloovigh. 13 De Ioden van Thessalonica vervolgen hem oock aldaer, 't volck beroerende. 14 maer de broeders geleyden Paulum tot Athenen. 16 alwaer hy hem ontstelt over de afgoderye. 18 ende wordt van sommige Epicureesche ende Stoische Philosophen bespot. 19 op de Richt-plaetse gebracht. 20 ende van sijne Heere naerder ondervraeght. 22 Waer over hy haer onderricht van de ydelheydt der afgoden, ende vande kennisse ende dienst des waren Godts, die hemel en aerde geschapen heeft ende regeert, welcken sy oock onbekent eenen altaer hadden op-gerecht. 30 Vermaent haer dan tot bekeeringe ende geloove in Christum, die van den dooden opgweckt, ende tot een Rechter der werelt gestelt is. 32 't welck sommige bespotteden, ende sommige geloofden, onder de welcke oock waren Dionysius Areopagita ende Damaris.

1

ENde door ¹ Amphipolis ende ² Apollonia [haren] wegh ghenomen hebbende, quamen sy to ³ Thessalonica, alwaer een Synagoge der Ioden was.

1 Een stadt van Macedonien, niet verre van Philippis, alsoo genaemt, om datse van beyde zijden met de zee omringht was.

2 Een stadt mede in Macedonien, by Thessalonica.

3 Een van de voornaemste steden van Macedonien, aen eenen langen inham van de Egeische zee gelegen, alsoo genaemt, om dat de Coninck Philippus aldaer de Thessaliers hadde overwonnen.

2

Ende Paulus, gelijck hy gewoon was, ginck tot haer in, ende dry Sabbathen lanck handelde hy met haer ⁴ uyt de Schriften,

4 Gr. van de Schriften.

[fol. 69r]

3

[De selve] ⁵ openende, ende voor [oogen] stellende, ^a dat de Christus moeste lijden ende opstaen uyt den dooden, ende dat dese Iesus is ⁶ de Christus, dien ick, [seyde hy] u lieden verkondige.

5 D. met klare getuygenissen uyt de selve sekerlick bewijsende. Siet Psal. 119.130. Luc. 24.32.

a Psal. 22.7. Matth.16.21. Luc. 24.46.

6 De ware beloofde Messias. Ioan. 1.42.

4

^b Ende sommige uyt haer ⁷ geloofden, ende wierden Paulo ende Sile ⁸ toegevoecht, ende van ⁹ Godtsdienstige Griecken een groote menichte, ende van de voorneemste vrouwen ¹⁰ niet weynige.

b Actor. 28.24.

7 Gr. lieten haer geseggen, ofte, overreden

8 Gr. toe-gelotet. Actor. 13.48.

9 D. Iode-genooten, gelijck uytgedruckt wordt. Actor. 13.43. ofte, andere die de Ioodtsche Religie waren toe-gedaen.

10 D. seer vele.

5

Maer de Ioden ¹¹ die ongehoorsaem waren ¹² [dit] benijdende, namen tot haer eenige boose mannen, uyt ¹³ de merckt-boeven, ende ¹⁴ maeckten dat het volck te hoope liep, ende beroerden de stadt: ende op het huys ¹⁵ Iasons ¹⁶ aenvallende, sochten sy'se ¹⁷ tot het volck te brengen.

11 Gr. die haer niet en wilden laten geseggen, ofte, overreden. dat is, die ongeloovigh bleven. Ioan. 3.36.

12 Ofte, hier over yverende, namelick met eenen verkeerden yver.

13 D. eenige onnutte lieden, die gemeynlick aen de merckt ledigh staen.

14 Of, maeckten eenen oploop des volcx.

15 Sommige meynen dat dese Iason de selve is daer van men leest Rom. 16.21.

16 Ofte, aen, ofte, tegen het huys staende.

17 Namel. om haer te steenigen.

6

Ende als sy'se niet en vonden, trocken sy Iason ende eenige broeders voor de Overste der stadt, roepende, ^c Dese, die de werelt ¹⁸ in roere hebben gestelt, zijn oock hier gekomen.

c Actor. 16.20.

18 Ofte, in oproer gebracht. ofte, gemaeckt dat door de gantsche werelt d'eene tegen den anderen opstaet.

7

Welcke Iason in [sijn huys] genomen heeft: ende alle dese doen tegen de ¹⁹ geboden des Keysers, ^d seggende datter ²⁰ een ander Coninck is, [namelick] eenen Iesus.

19 Ofte, ordonnantien.

d Luc. 22.2. Ioan. 19.12.

20 N. als de Keyser van Roomen.

8

Ende sy beroerden de schare, ende de Overste der stadt, die dit hoorden.

9

Doch als sy van Iason ende de andere ²¹ vergenoeginge ontfangen hadden, lieten sy'se gaen.

21 Gr. genoegh. dat is, genoeghsame verontschuldinge, ofte borge dat'se haer geroepen zijnde te rechte souden stellen.

10

Ende de broeders sonden terstont ^e des nachts Paulum ende Silam ²² wech na Bereen: welcke ²³ daer gekomen zijnde gingen henen na de Synagoge der Ioden.

e Actor. 9.25.

22 Nam. om het perijckel te ontvlieden. Matth. 10.23.

23 N. te Bereen.

11

Ende dese waren ²⁴ edelder dan die te Thessalonica waren, [als] die ²⁵ het woort ontfingen met alle ²⁶ toegenegentheyt, ^{f 27} ondersoeckende dagelijcks ²⁸ de Schriften, of dese dingen alsoo waren.

24 N. van gemoedt. want dat is een recht edel gemoet, dat sijn geloove niet op het seggen van' menschen, maer alleen op Gods woort bouwt. Ephes. 2.20. Van waer dese edelheyt voort-komt, Siet Matth. 13.23.

25 Namel. Godts, het Euangelium, dat haer gepredickt wiert.

26 Ofte, bereytheyt des herten.

f Esai. 34.16. Luc. 16.29. Ioan. 5.39.

27 Gr. met oordeel overleggende: ofte, het een tegen het ander vergelijckende, N. de predicatie des Apostels met de H. Schrift.

28 Namel. der Propheten.

12

Vele dan uyt haer geloofden, ende der Grieckscher eerlijcke vrouwen ende der mannen niet weynige.

13

Maer als de Ioden van Thessalonica verstonden dat het woort Godts oock te Bereen van Paulo verkondight wiert, quamen sy oock daer, ^g ende ²⁹ beweeghden de scharen.

g 1.Thess. 2.14.

29 D. maecktense gaende teghen de Apostelen.

14

Doch de Broeders sonden doe van stonden aen Paulum wech, dat hy ginge ³⁰ als na de zee: maer Silas ende Timotheus bleven aldaer.

30 D. als of hy van daer te schepe wilde wech-varen.

15

Ende die Paulum ³¹ geleydden brachten hem tot Athenen toe: ende ^h als sy bevel gekregen hadden aen Silam ende Timotheum, dat sy op het spoedighste tot hem souden komen, vertrocken sy.

31 D. aengenomen hadden Paulum in een versekerde plaetse te stellen.

h Actor. 18.5.

16

Ende terwijle Paulus haer te Athenen verwachtede, wiert sijnen ³² geest in hem ³³ ontsteken, siende dat de stadt ³⁴ so zeer afgodisch was.

32 D. sijn gemoet.

33 Namel. met gramschap ofte yver tegen de groote afgoderye aldaer gepleeght.

34 Ofte, soo vol afgoden, ofte, afgoderye was. Dit getuygen oock van dese stadt de Heydensche schrijvers selve.

17

Hij ³⁵ handelde dan in de Synagoge met de Ioden, ende met de gene die ³⁶ Godtsdientigh waren, ende op de merckt alle dage met de gene ³⁷ die [hem] voor quamen.

35 D. disputeerde. Siet vers 2.

36 D. Iode-genooten. Siet vers 4.

37 D. die hem ontmoeteden, ofte die hy hier ende daer aentrefte, ende begeerden hem te hooren spreken.

18

Ende sommige van de ³⁸ Epicureische ende ³⁹ Stoische Philosophen streden met hem: ende sommige seyden, Wat wil doch dese ⁴⁰ klapper seggen? Maer andere [seyden], Hy schijnt een verkondiger te zijn van vremde Goden: om dat hy haer Iesum ende de opstandinge ⁴¹ verkondighde.

38 Alsoo genaemt van eenen Epicurus, een Discipel van Xenocrates, die de hoochste gelucksaligheydt stelden in de wellust, ende de voorsienigheydt Godts ontkenden.

39 Alsoo genaemt, om dat Zeno haren eersten meester in een stoa, D. galerye leerde, die de voorsienigheyt Godts bonden aen de middelen: ende leerden dat een wijs man geenerley beweginge des gemoets moest onderworpen zijn.

40 Ofte, beuselaer. het Griecksch woort spermologos schijnt genomen van de gelijckenisse, ofte van sekere vogelen die het zaet van 't lant lesen ende veel geruchts maken: ofte van verachte menschen, die te Athenen op de merckt het zaedt dat uyt de sacken viel op laesen.

41 Gr. Euangelizeerde.

19

Ende sy namen hem, ende brachten [hem] op de [plaetse genaemt] ⁴² Areopagus, seggende, Connen wy [niet] weten welcke dese nieuwe leere zy, daer ghy van spreeckt?

42 Dit was een Raedt-huys binnen Athenen, op een hoochte van de stadt gelegen, alsoo genaemt van haren afgodt Ares, dat is, Mars, alwaer het opperste hof van justitie was, ende niet dan seer sware ende gewichtige saken geoordeelt wierden.

20

Want ⁴³ ghy brengt eenige vremde dingen voor onse ooren. Wy willen dan weten wat doch dit zijn wil.

43 Gr. ghy brenght in onse ooren in.

21

(Die van Athenen nu alle, ende ⁴⁴ de vremdelingen die haer daer onthielden, en besteden [haren] tijt tot niet anders, dan om ⁴⁵ wat nieuws te seggen ende te horen)

44 Gr. inwoonders, dat is, die elders geboren zijnde daer waren komen woonen.

45 Dit getuygen oock van de Atheniensen de heydensche schrijvers Theophrastus de Charact. Demosthenes 3. olynth. ende Plutarchus de garr.

22

Ende Paulus staende in't midden van de [plaetse genaemt] Areopagus, seyde, Ghy mannen van Athenen, ick ⁴⁶ bemercke dat ghy allesins gelijck als ⁴⁷ Godtsdienstiger zijt.

46 Ofte, sie.

47 Ofte, superstitieuser, bygelooviger, als andere, ofte de Godtsdienstichste, namelick van alle heydenen.

23

Want [de stadt] doorgaende, ende aenschouwende uwe ⁴⁸ heylighdommen, hebbe ick oock eenen altaer gevonden, op welcken ⁴⁹ een opschrift stont, Den ⁵⁰ onbekenden Godt. Desen dan dien ghy ⁵¹ niet kennende dient, verkondige ick u lieden.

48 Gr. Sebasmata, waer door verstaen worden alle dingen waer aen, ofte waer door eenigen Godtsdienst gepleegt wort, als daer zijn tempelen, altaren, beelden, ende diergelijcke.

49 Gr. in welcken op-geschreven was. Van dit op-schrift maken oock gewach eenige heydensche schrijvers, Pausanias, Laertius, ende andere.

50 N. is desen altaer ter eeren op-gerecht. Die van Athenen waren so seer genegen om allerley Goden te dienen, dat sy niet alleen alle de Goden, die de andere Heydenen hadden, dienden: maer vreesende datter noch ergens eenen onbekenden Godt soude mogen zijn, die sy niet en dienden, soo hebben sy den selven oock eenen altaer willen oprechten.

51 Ofte, onwetende.

24

ⁱ De Godt die de werelt gemaeckt heeft, ende alles dat daer in is, dese zijnde een Heere des hemels ende der aerde, ^k en woont niet in tempelen met handen gemaeckt:

i Genes. 1.1. Psal. 33.6. ende 124.8. ende 146.6. 2.Paral. 6.30. Esai. 66.1. Actor. 14.15. Apoc. 14.7.

k Actor. 7.48.

25

Ende en wort oock van menschen handen niet gedient, [als] ⁵² yets behoevende, ^l alsoo hy selve allen het leven, ende den adem, ende alle dingen geeft.

52 Ofte, yemands.

l Genes. 2.7.

26

Ende heeft uyt ⁵³ eenen bloede het gansche ⁵⁴ geslachte der menschen gemaeckt, om ⁵⁵ op den geheelen aerdbodem te woonen, ^m bescheyden hebbende de tijden te voren geordineert, ende de bepalingen van hare wooninge.

53 Namel. Adams ende Eve.

54 Gr. volck.

55 Gr. op het geheel aengesichte der aerde. Ende wordt hier van den Apostel in de volgende woorden seer klaerlick aengewesen, dat Godt door sijne voorsienigheyt alle menschen ende volckeren op der aerden haren tijt ende plaetse heeft verordineert, hoe lange ende waer sy op der aerden sullen woonen. So dat desen aengaende niet by gevalle, maer nae de voorsienigheydt Godts alles geschiet. siet oock Deut. 30.20. Iob 14.5, 6. Mat. 10.29.

m Deut. 32.8.

27

Op dat sy den Heere souden soecken, of sy hem ⁵⁶ immers ⁵⁷ tasten ende vinden mochten: hoewel hy niet verre en is van een yegelick van ons.

56 Ofte, eenighsins, misschien.

57 Godt die een geestelick, onlichamelick, ende onsienlick wesen is, en kan eygentlick niet getast worden, maer wort geseght getast te worden, om dat hy uyt de geschapene creatueren, ende uyt de onderhoudinge ende regeringe der selve sijne eygenschappen soo klaerlick konnen worden gesien, als of men hem tastede. Rom. 1.19, 20.

28

Want ⁵⁸ in hem leven wy, ende bewegen ons, ende ⁵⁹ zijn wy: gelijck oock ⁶⁰ eenige van uwe Poëten geseght hebben, Want wy zijn oock ⁶¹ sijn geslachte.

58 Dat is, door hem ofte door sijne kracht, gelijck Rom. 11.36. Siet 1.Corinth. 12.6.

59 Dat is, hebben wy al wat wy zijn nae ziele ende lichaem, ende worden oock in het selve wesen onderhouden.

60 Namel. Aratus, die in't Grieksch geschreven heeft van den loop des hemels.

61 D. wy zijn van Godt afkomstigh door de scheppinge.

29

ⁿ Wy dan zijnde Godts geslachte, en moeten niet meynen dat ⁶² de Godtheyt goudt, oft silver, ofte steen gelijck zy, welcke door menschen ⁶³ konste ende bedenckingen gesneden zijn.

n Ies. 40.18.

62 Ofte, het Goddelick wesen.

63 Gr. snijdinge, ofte, graveringe der konste. D. dat door de konste der menschen gesneden ofte gegraveert is, gelijck de beelden ende afgoden der Heydenen waren.

30

Godt dan de tijden der ⁶⁴ onwetenheyt ⁶⁵ overgesien hebbende, ^o verkondight nu allen menschen alomme dat sy haer bekeeren.

64 N. als sy den waren Godt niet en kenden.

65 N. als met oogh-luyckinge.

o Luc. 24.47.

31

Daerom dat hy eenen dagh gestelt heeft, op welcken hy ⁶⁶ den aerdtbodem ⁶⁷ rechtveerdelijck sal oordelen, door ⁶⁸ eenen man, ^p dien hy [daer toe] geordineert heeft, ⁶⁹ versekeringe [daervan] doende aen

66 Dat is, alle menschen die op den aerdtbodem geleeft hebben, leven, ende noch sullen leven.

67 Gr. in gerechtigheydt.

68 Namel. Iesum Christum.

p Actor. 10.42.

69 Gr. geloove.

[fol. 69v]

allen, dewijle hy hem uyt de dooden opgeweckt heeft.

32

Als sy nu de opstandinge der dooden hoorden, spotteden sommige [daer mede]: ende sommige seyden, Wy sullen u wederom hier van hooren.

33

Ende alsoo is Paulus uyt het midden van haer wech gegaen.

34

Doch sommige mannen hingen hem aen, ende geloofden: onder welcke was oock Dionysius ⁷⁰ Areopagita, ende een vrouwe met name Damaris, ende andere met deselve.

70 N. een Rechter ofte Raedsheer in den Raedt van Areopagus, waer van gesproken is vers 19.