Biblia, dat is: De gantsche H. Schrifture, vervattende alle de canonijcke Boecken des Ouden en des Nieuwen Testaments (Statenvertaling 1637)

Het Eerste Capittel.

1 Nae het opschrift des briefs. 3 de gewoonlicke groetenisse, 4 ende eene dancksegginge tot Godt, 6 bestraft den Apostel de Gemeynten van Galatien, datse soo haest waren afgeweecken van de Apostolische Leere. 7 daer nochtans geene andere Leere ter saligheydt en kan zijn. 8 al waer ’t dat een Engel de selve predickte. 10 ende daer hy de Leere, die hy haer gepredickt heeft, niet van menschen, maer van den Heere Christo selve geleert heeft. 13 ’t welck hy bewijst uyt sijnen eersten staet ende yver in het Iodendom, 15 ende uyt sijne wonderbaerlijcke bekeeringe, ende beroepinge tot het Apostelschap. 17 midtsgaders om dat hy beroepen zijnde met d’ andere Apostelen over de Leere niet en heeft gesproken, maer terstont nae Arabien is gereyst. 18 ende nae dry jaren sijnes diensts eerst Petrum ende Iacobum alleen heeft gesien. 21 Dat hy daer nae wederom nae Syrien ende Cilicien is verreyst, ende dat hy niet dan uyt geruchten de Gemeynten in Iudea bekent was.

1

PAULUS ¹ een Apostel, ([geroepen] ² niet van menschen, noch door een mensche, maer ^a door JESUM CHRISTUM, ende Godt den Vader, ³ die hem uyt den dooden op-geweckt heeft,)

1 Siet van dit woordt Luc. 6.13.

2 N. die bloote menschen, ofte niet dan menschen zijn. Dese beschrijvinge doet de Apostel daer by, om sijne Apostolische beroepinge ende autoriteyt staende te houden tegen de lasteringhen der valsche Apostelen, die seyden dat hy niet wettelick tot het Apostelschap en was beroepen. Want daer is tweederley wettige beroepinge tot den dienst des woordts: een die ordinaris is, welcke geschiet wel van Godt, maer door menschen, de orden Godts daer in volgende: soodanighe is de beroepinge van de ordinarise Dienaren des woordts. Ende daer is eene beroepinge, die sonder dienst der menschen van Godt selve, ofte van den Heere Christo geschiet: soodanige is geweest de beroepinge der Propheten in het Oude Testament, ende der Apostelen in het Nieuwe Testament. Dese beroepinge is extra-ordinaris, ende altijdt vergheselschapt met de gave van niet te konnen dwalen in het leeren. 2.Petr. 1.21. Ioan. 16.13. Dat de Apostel Paulus door sulcke extra-ordinarise beroepinge beroepen is, wordt klaerlick beschreven Actor. 9. ende 22. capit.

a Tit. 1.9.

3 Ende daer mede opentlick heeft betoont dat hy de eygene ende ware Sone Godts was. Siet Actor. 13.33. Rom. 1.4.

2

Ende ⁴ alle de broeders die met my zijn, aen de Gemeynten van ⁵ Galatien:

4 N. niet alleen mijne mede-broeders in den dienst, maer oock alle de andere geloovige. Dit doet de Apostel daer by, niet soo seer om sijn schrijven daer mede aensien te maken, als om door de eenstemmigheydt der Gemeynte met hem, de Gemeynten van Galatien te beter te bewegen tot aflegginge harer dwalingen.

5 Galatia was een van de grootste Provincien in kleyn Asien, grensende aen Phrygien, Bithynien, Pontus, Cappadocien, ende Pamphilien: was alsoo ghenaemt van een volck dat uyt Gallia, nu Vranckrijck genaemt, gekomen zijnde die Provincie ingenomen ende lange bewoont heeft. Siet Actor. 16.6. 1.Corinth. 16.1. 2.Tim. 4.10. 1.Petr. 1.1.

3

^b Genade zy u ende vrede van Godt den Vader, ende onsen Heere Iesu Christo:

b Rom. 1.7. 1.Cor. 1.3. Ephes. 1.2. 1.Petr. 1.2.

4

^c Die ⁶ hem selven ⁷ gegeven heeft ⁸ voor onse sonden, op dat hy ons trecken soude uyt dese tegenwoordige boose ⁹ werelt, ¹⁰ na den wille onses Godts ende Vaders.

c Matth. 20.28. Galat. 2.20. Ephes. 5.2. Tit. 2.14. Hebr. 9.14.

6 Namel. vrywillighlick. Philip. 2.8.

7 Namel. in der doodt. Dit voeght de Apostel in het begin daer by, om dat dit argument alleen genoeghsaem is om de leere der valsche Apostelen te wederleggen. Want hy soude te vergeefs sulcx gedaen hebben, indien de mensche door de wercken der Wet konde gerechtveerdight worden. Siet Galat. 2.21.

8 Namel. om die te versoenen door sijne doodt. 1.Ioan. 1.7. ende 2.2. Soo dat de versoeninge ende vergevinge der sonden daer in alleen, en niet in de wercken der Wet, moet gesocht worden.

9 Gr. eeuwe. dat is, uyt den sondigen ende elendigen staet daer in de geheele werelt gelegen is. 1.Ioan. 5.19.

10 D. nae het eeuwigh besluyt ende welbehagen. Actor. 2.23. ende 4.28. Hebr. 10. versen 7, 10. Soo is dan de Vader met dit ransoen-gelt sijns Soons te vreden.

5

Den welcken zy de heerlickheyt ¹¹ in alle eeuwicheyt. Amen.

11 Gr. tot eeuwen der eeuwen, ofte, tot eeuwigheden der eeuwigheden. Hebr.

6

¹² Ick verwondere my dat ghy ¹³ so haest ¹⁴ [wijckende] van den genen die u in de genade Christi geroepen heeft, ¹⁵ overgebracht wort ¹⁶ tot een ander Euangelium:

12 Dese verwonderinge is oock vergeselschapt geweest met een groot mishagen ende droefenisse.

13 D. in soo korten tijt, na dat ghy het Euangelium van ons ontfangen hebt: ofte, nae dat de verleyders u anders geleert hebben. Daer mede bestraft hy hare lichtveerdigheydt.

14 Namel. van Godt, die u door onse predicatie geroepen heeft, om u door de genade Christi, ende niet door de wercken der Wet, saligh te maken. Ofte wijckende van Christo die u geroepen heeft in de genade.

15 Namel. van de gene die u verleyden: welcke hy de meeste schult geeft, om dat hy hope hadde haer wederom op den rechten wegh te brengen. Galat. 5.10.

16 Dat is, tot een andere leere om salich te worden, die de verleyders wel het Euangelium noemen, maer het recht Euangelium niet en is, ende verre verschilt van het gene wy u gepredickt hebben.

7

¹⁷ Daer der geen ander en is: ¹⁸ maer

17 Gr. het welck geen ander en is. N. als het gene, ofte, dan, ’t gene wy u gepredickt hebben. Siet Actor. 4.12.

18 Namel. die uyt de secte der Phariseen haer tot de Christelicke Religie begeven hebbende, de Wet ende het Euangelium, ende de rechtveerdigheydt der wercken met de rechtveerdigheydt des geloofs sochten te vermengen. Siet Actor. 15.5.

[fol. 104v]

daer zijn sommige ^d die u ontroeren, ende het Euangelium Christi willen ¹⁹ verkeeren.

d Actor. 15.1.

19 D. vervalschen, ydel ofte te niete maken.

8

^e Doch al waer’t oock dat ²⁰ wy, ofte ²¹ een Engel uyt den hemel u een Euangelium vercondighde ²² buyten ’t gene wy u vercondight hebben, die zy ²³ vervloeckt.

e 2.Cor. 11.4.

20 N. ick ende de broeders die by my zijn. Ofte, wy Apostelen.

21 Dit is wel in sich selven niet mogelick, maer d’Apostel wil met het stellen deser onmogelicke conditie te krachtiger aenwijsen de sekerheyt van den vloeck, die comen sal over de gene, die een ander Euangelium prediken. Siet diergelijcke Ioan. 8. vers 55. 1.Cor. 13.2.

22 D. niet alleen tegen het selve, maer oock die yet daer by doen, buyten het gene wy gepredickt hebben: het welck de valsche Apostelen deden, leerende dat men niet alleen door het geloove, maer oock door de wercken der Wet gerechtveerdigt wort.

23 Gr. Anathema, dat is, vervloeckinghe. Siet van dit woordt, Rom. 9.3. 1.Corinth. 16.22.

9

Gelijck wy ²⁴ te voren geseght hebben, [so] segge ick oock nu ²⁵ wederom, indien u yemandt een Euangelium vercondight buyten ’t gene ghy ²⁶ ontfangen hebt, die zy vervloeckt.

24 N. in het voorgaende vers.

25 N. om te toonen dat dit van my niet en is uyt haestigheyt geseght.

26 Namel. door onse predicatie hebt gehoort ende aengenomen.

10

Want ^{f 27} predike ick nu de menschen, ²⁸ ofte Godt? ^{29 g} Ofte soecke ick menschen te behagen? Want indien ick ³⁰ noch ³¹ menschen ³² behaeghde, so en ware ick geen ³³ dienst-knecht Christi.

f 1.Thess. 2.4.

27 Gr. rade ick nu aen de menschen, ofte Godt? Namel. te hooren ofte te gelooven. Want het Gr. woordt dat de Apostel hier gebruyckt, als oock Actor. 28. vers 23. ende 2.Cor. 5.11. beteeckent eygentlick yemant met redenen bewegen ofte over-reden: ende is hier de sin, Soecke ick in mijne predicatien u te bewegen, dat ghy my ofte eenige mensche soudet aenhangen? Hy wil seggen, dat en doe ick geensins.

28 Dat is, dat ghy u vertrouwen soudet stellen op Godt in Christo: het welck, wil hy seggen, ick doe in alle mijne predicatien.

29 D. soecke ick in mijne predicatien de gunste van eenige menschen? Geensins, wil hy seggen. Ende dit schijnt dat de valsche Apostelen den Galaten sochten wijs te maken, om de leere des Apostels verdacht te maecken.

g Iacob. 4.4.

30 Namel. nu tot Christum bekeert zijnde, gelijck ick dede in het Iodendom, als ick om de Hooge-priesters ende Ioden te behagen de Gemeynte vervolghde.

31 Namel. die van Christo vremt zijn, ofte nae hare gesintheydt willen gepredickt hebben, 2.Timoth. 4.3. Andersins mogen ende moeten oock de vrome Leeraers haer soo dragen in leere ende leven, dat’se de vrome ende de Godtsalige menschen in Christo mogen behagen. 1.Corinth. 10.33.

32 D. Sochte alleen hare gunste in het prediken.

33 Dat is, een waer, oprecht, ende getrouw dienstknecht. Want niemant en kan twee heeren dienen. Matth. 6.24.

11

^h Maer ick maecke u bekent, broeders, dat het Euangelium ’t welck van my verkondight is, ³⁴ niet en is nae den mensche.

h 1.Cor. 15.1.

34 D. my niet en is van menschen gegheven ofte geleert, ofte van my selven versiert, ofte steunende op autoriteyt van eenige menschen, gelijck in ’t volgende vers verklaert wordt.

12

ⁱ Want ick en hebbe oock het selve ³⁵ niet van een mensche ontfangen, noch geleert, maer door de openbaringe Iesu Christi.

i Ephes. 3.3.

35 De Apostel en wil daer mede niet verwerpen de onderwijsinge in de leere des Euangeliums die door menschen ordinaerlijck geschiet, 2.Timoth. 3.15. maer wil seggen dat hy als een Apostel op sulcke ordinarise wijse dese leere niet en heeft ontfangen, maer door een extraordinarise openbaringe ende onderwijsinge Christi selve. Siet Actor. 9.3. 1.Corinth. 15.8. ende 2.Corint. capit. 12.

13

^k Want ghy hebt mijnen ommeganck gehoort, die ³⁶ eertijts in het Iodendom was, dat ick ³⁷ uytnemende seer de Gemeynten Godts vervolghde, ende de selve ³⁸ verwoestede.

k Actor. 8.3. ende 9.1. ende 22.4. ende 26.9. Philip. 3.6. 1.Thimoth. 1.13.

36 Namel. eer ick tot de Christelicke religie bekeert was.

37 Dese vervolginge Pauli wordt beschreven. Actor. 7.58. ende Actor. 9.1, etc. ende 22.4, 5.

38 D. de selve, soo veel in my was, sochte gantsch uyt te roeyen ende verdelgen.

14

Ende [dat] ick in het Iodendom toenam boven vele ³⁹ van mijnen ouderdom ⁴⁰ in mijn geslachte, zijnde ⁴¹ overvloedelijck yverich ⁴² voor mijne vaderlicke ⁴³ insettingen.

39 D. jonge lieden. Siet Actor. 7.58. dat druckt hy uyt, op dat hy niet en soude schijnen hem uyt laetdunckentheydt te stellen boven de oude Leeraers der Ioden.

40 Dat is, onder de Ioden.

41 Gr. overvloedelicker een yveraer. Namel. met eenen yver, die niet en was met wetenschap. Rom. 10.2. Philip 3.5, 9. 1.Timoth. 1.13. Hier mede bestraft hy oock den verkeerden yver der Ioden in sijnen persoon.

42 Namel. van de welcke ick meer hieldt, als van de leere der Propheten. Wat dit voor insettingen waren kan men sien Matth. 5.21, etc. ende 15.2. ende 23.3, etc. Marc. 7.5, etc. 1.Petr. 1.18.

43 Gr. overleveringen. N. niet alleen die in de Schriftuere geboden ende beschreven zijn, maer oock die, welcke van menschen ingestelt, ende van de ouders aen de kinderen als van handt tot handt overgelevert waren.

15

^l Maer wanneer het Gode behaeght heeft, die my ⁴⁴ van mijns moeders lijve aen ⁴⁵ af-ghesondert heeft, ende geroepen ⁴⁶ door sijne genade,

l Actor. 9.15. ende 13.2.

44 Gr. uyt. dat is, eer ick van mijn moeder geboren was. Siet diergelijck Ierem. 1.5.

45 D. voorgenomen ende besloten heeft my af te sonderen uyt den gemeenen hoop van de andere menschen, om tot sijner tijdt tot een Apostel te beroepen.

46 Namel. als de eenige oorsake waerom hy dat gedaen heeft: ende derhalven sonder eenige mijne weerdigheydt ofte verdiensten in my voorgesien: gelijck oock te voren Godts welbehagen de oorsaecke daer van gestelt wordt. Siet Ephes. 1. versen 5, 6, 9, 11.

16

⁴⁷ Sijnen Sone ⁴⁸ in my te openbaren, ^m op dat ick den selven door het Euangelium onder de Heydenen soude verkondigen, so en hebbe ick ⁴⁹ ter stont niet te ⁵⁰ rade gegaen ^{n 51} met vleesch ende bloedt:

47 Namel. Iesum Christum den waren Messiam.

48 D. aen my: in mijne ziele. Ofte, door my te openbaren, dat is, bekent te maken, dat ick hem voor den Sone Godts ende den waren Messiam hebbe erkent, ende in hem ghelooft. Matth. 16.17.

m Actor. 9.15. ende 13.2. ende 22.21. Galat. 2.8. Ephes. 3.8.

49 Namel. soo haest ick tot Christum bekeert ben geweest.

50 D. over de leere des Euangeliums met yemant gesproken ende gehandelt, om in de selve beter ofte breeder onderwesen te worden

n Matth. 16.17.

51 D. met eenige menschen, die uyt vleesch ende bloedt bestaen. Siet diergelijcke wijse van spreken, Matth. 16.17. Ephes. 6.12. oock selve niet met mijn eygen natuerlijck vernuft.

17

Ende en ben ⁵² niet wederom gegaen na Ierusalem tot de gene die ⁵³ voor my Apostelen waren: maer ick ginck henen na ⁵⁴ Arabien, ende keerde wederom na ⁵⁵ Damascum.

52 Ofte, niet opgegaen: ghelijck oock vers 18. Dit schijnt te strijden met het gene Lucas seght Actor. 9.26. Doch het gene Lucas daer seght, moet verstaen worden geschiet te zijn nae dat Paulus dry jaren in Arabien geweest zijnde, van daer wederom tot Damascus ghekomen was. Want Lucas en maeckt aldaer geen gewach van Pauli reyse nae Arabien, gelijck hy oock vele andere daden ende reysen Pauli na laet, die Paulus selve verhaelt 2.Cor. 11. ende 12 cap.

53 N. yemant van de twaelve, die lange voor my tot het Apostelschap waren beroepen.

54 Een landtschap gelegen ten Zuyden van het Ioodtsche lant, daer in de bergh Sina was. Galat. 4.25. tusschen de roode zee ende den inham van Persien.

55 Van dese stadt siet de aenteeck. op Actor. 9.2.

18

Daer na quam ick ⁵⁶ nae dry jaren wederom te Ierusalem om Petrum ⁵⁷ te besoecken, ende ick bleef by hem vijftien dagen.

56 Namelick, die ick soo in Arabien, als tot Damascus geweest was.

57 Het Griecx woordt beteeckent yemandt te gaen sien ofte besoecken om hem te hooren, ende met hem te spreken ende handelen.

19

Ende en sagh geenen anderen van de Apostelen dan ⁵⁸ Iacobum ⁵⁹ den broeder des Heeren.

58 Daer zijn twee geweest onder de Apostelen van desen naem. Siet van beyde Matth. 10. versen 2, 3. Actor. 12. versen 2, 17. ende van desen Actor. 12. vers 17. ende 15.13.

59 Dat is, Neve. een Hebreeusche wijse van spreken. Siet Genes. 14.14. Matth. 12. versen 46, 47. 1.Corint. 9.5. van desen siet Mat. 10.3. Marc. 15.40.

20

⁶⁰ Het gene nu ick u schrijve, siet [ick getuyge] ^{o 61} voor Godt, dat ick niet en liege.

60 N. aengaende dat ick het Euangelium van Christo selve hebbe ontfangen sonder eenige beroepinge ofte onderwijsinge van menschen.

o Rom. 1.9. ende 9.1. 2.Corinth. 1.23. ende 11.31. 1.Thess. 2.5. 1.Timoth. 5.21. 2.Tim. 4.1.

61 Een wijse van eedtsweeren, met welcke de Apostel noodigh geacht heeft dit te bevestigen om de gewichtigheydt der sake. Siet Rom. 9.1.

21

Daer na ben ick gecomen in de gewesten van ⁶² Syrien ende van Cilicien.

62 Dese zijn landtschappen gelegen in Asien. Siet van de selve Matth. 4.24. Actor. 15.23, 41. ende 27.5.

22

Ende ick was van aengesichte onbekent den Gemeynten ⁶³ in Iudea, ⁶⁴ die in Christo zijn.

63 Namel. alsoo ick, volgens mijne beroepinge, het Euangelium predickte niet onder de Ioden aldaer, maer onder de Heydenen. Siet vers 16.

64 D. die de Christelicke leere hebben aengenomen ende belijden.

23

Maer sy hadden alleenlijck gehoort [datmen seyde], ⁶⁵ De gene die ⁶⁶ ons eertijts vervolghde, vercondight nu ⁶⁷ het geloove, ’t welck hy eertijts ⁶⁸ verwoestede.

65 Namel. Paulus. Dit zijn de woorden der voorseyde Gemeynten, die Paulus verhaelt.

66 Namel. Christenen.

67 D. de leere des Euangeliums, die men ter saligheydt moet gelooven. Siet diergelijcke wijse van spreken. 1.Timoth. 1.19. vergeleecken met 2.Timoth. 2.18.

68 Siet vers 13.

24

Ende sy verheerlijckten Godt ⁶⁹ in my.

69 Gr. om mijnent wille: dat is, om de genade die my Godt gedaen hadde.