Biblia, dat is: De gantsche H. Schrifture, vervattende alle de canonijcke Boecken des Ouden en des Nieuwen Testaments

Het xvj. Capittel.

Godt regeert de tonge, den gangh, ende het lot, versen 1, 9, 33. eygen goetduncken, 2, 25. vertrouwen op Godt, 3, 20. het opperste eynde van Godts wercken, 4. hooghmoedt, 5, 18, 19. versoeninge, ende Godts vreese, 6. bevredinge der vyanden, 7. vergenoeghsaemheyt, 8. van Koningen, 10, 12, 13, 14, 15. weeghschale, 11. dierbaerheyt der wijsheyt, 16. wandel der vromen, 17. Godts woort, 20. wijse redenen, 21, 22, 23, 24. arbeytsaemheyt, 26. Deughnieten, verkeerde, ende geweldenaers, 27, 28, 29, 30. grijsigheyt, 31. lanckmoedigheyt, 32.

[fol. 283v]

1

^a DE mensche heeft ¹ schickingen des herten: maer de ² antwoorde der tonge ³ is van den HEERE.

a Prov. 16.9. ende 19.21. ende 20.24. Ier. 10.23.

1 Verstaet de gedachten, die de mensche in sijn herte sich ordentlick voorstelt, ende voorneemt, doch de krachtige regeeringe Godts, geensins uytgesloten zijnde. siet onder 21. vers 1.

2 Het Hebreeusch woort beteeckent wel eygentlick antwoorde, maer het wort oock voor allerley reden, ende aensprake genomen. siet boven cap. 15. op vers 1.

3 T.w. sonder den welcken sy niet en konnen uytspreken, datse bedacht hebben, nochte uytrichten, datse gesproken hebben.

2

^b Alle ⁴ wegen des mans zijn suyver ⁵ in sijnen oogen: maer de HEERE ⁶ weeght de ⁷ geesten.

b Prov. 21.2.

4 D. sijn leven, sijn doen, ende laten. siet Genes. 6. op vers 12.

5 D. in sijn eygen oordeel, ende goetduncken. Siet Iob cap. 18. op vers 3.

6 D. ondersoeckt, doorgront, beproeft, ende bevindt. Alsoo ond. 21.2. ende 24. vers 12.

7 D. gedachten, genegentheden, bewegingen, ende het voornemen. Siet 2.Reg. 19. op vers 7.

3

^{c 8} Wentelt uwe wercken op den HEERE: ende uwe ⁹ gedachten sullen bevestiget worden.

c Psalm 37.5. ende 55.23. Matth. 6.25. Luce 12.22. 1.Petr. 5.7.

8 Siet Psalm 22. op vers 9. ende 37. op vers 5.

9 Dewelcke schickingen des herten genaemt worden, bov. vers 1. siet aldaer de aenteeckeninge.

4

De HEERE heeft alles gewrocht ¹⁰ om sijns selfs wille: ^d ja oock den godtloosen tot den dagh ¹¹ des quaets.

10 D. om sijner eere wille; T.w. op dat in alle sijne wercken klaerlick schijnen soude sijne wijsheyt, macht, goetheyt, rechtveerdigheyt, ende alle sijne andere Goddelicke eygenschappen. Vergel. Rom. 9.17, 22, 23. ende 11.36. Ephes. 1. versen 5, 6, 12, 14.

d Iob 21.30.

11 Verstaet het quaet der straffe.

5

^e Al die ¹² hoogh is van herten, is ¹³ den HEERE een grouwel: ^{f 14} hant aen hant, en sal hy niet onschuldigh zijn.

e Prov. 6.17. ende 8.13.

12 D. hoochmoedigh, hoovaerdigh, trotzigh. Siet van dese ondeught boven 6.17. ende 8.13. item vers 18.

13 Hebr. des Heeren grouwel.

f Prov. 11.21.

14 Siet den sin deser woorden boven 11. op vers 21.

6

Door ¹⁵ goedertierentheyt, ende trouwe, wort de misdaet versoent: ende door de vreese des HEEREN wijckt men af van het ¹⁶ quade.

15 D. door de loutere genade des Heeren, die waerachtigh, ende trouwe is in sijne beloften, wort de sonde, om de versoeninge, die door Christum geschiet is, wech genomen, Rom. 3.24. Ofte verstaet dit van de goetheyt, ende trouwe, die de menschen malkanderen bewijsen, T.w. niet om daer mede de vergevinge der sonden voor Godt te verdienen, maer als door vruchten des rechtveerdighmakenden geloofs, haer selven te versekeren, ende anderen openbaer te maken, datse met Gode uyt genade versoent zijn. Oock kan de versoeninge hier verstaen worden van de vrede, die wy maken door allerley bewijs van liefde, ende weldadigheyt met hem dien wy misdaen hebben, ende alsoo met hem versoenen. Vergel. bov. 10.12. ende de aenteeck.

16 T.w. der schult, ende daerom oock der straffe.

7

Als yemants wegen den HEERE behagen, soo sal hy ¹⁷ oock sijne vyanden met hem bevredigen.

17 D. niet alleen sijne vrienden, ende die sijne vyanden noyt geweest en zijn, met hem in vrede houden, maer oock sijne vyanden tot vrede, ende vrientschap bewegen, datse hem niet en beschadigen. siet Genes. 33.4. Exod. 12.36.

8

^g Beter is een weynigh met gerechtigheyt, dan de veelheyt der inkomsten sonder ¹⁸ recht.

g Psalm 37.16. Prov. 15.16.

18 Te weten, verkregen, ende vergadert.

9

Het herte des menschen ¹⁹ overdenckt sijnen wegh: maer de HEERE ²⁰ stiert sijnen gangh.

19 D. versint, overweeght wat het doen, ofte laten wil. Vergel. boven vers 1. ende de aenteeck. daer op; item onder 19.21.

20 D. schickt, beleyt, ende laet het sijn voornemen uytrichten, ofte achter blijven, tot een sulck eynde, als met de eere sijnes heyligen naems over een komt.

10

²¹ Waersegginge ²² is op de lippen des Koninghs: ²³ sijn mont ²⁴ en sal niet overtreden ²⁵ in het gerichte.

21 Het Hebr. woort kesem beteeckent meest superstitieuse, ende ongeoorloofde waersegginge van toekomende, ende verborgene saken, uyt dingen die niet vast en gaen, ja duyvelsch zijn, als Num. 22.7. ende 23.23. Deut. 18. vers 10. 2.Reg. 17.17. Ier. 14.14. Ezech. 13.6. maer hier wort het genomen voor de gissinge, die uyt sekere, vaste, ende scherpsinnige aenmerckinge voort komt. Soodanige is geweest in David, 2.Sam. 14.20. ende in Salomo, 1.Reg. 3.24, etc.

22 And. zy.

23 Namel. de mont eens wijsen, ende Godtvruchtigen Koninghs.

24 Anders, en overtreet niet, etc.

25 D. in het uytspreken van het recht, ende in het vonnissen, daer toe geseten zijnde op den richterstoel.

11

^h Eene ²⁶ rechte ²⁷ wage, ende weeghschale zijn ²⁸ des HEEREN: alle ²⁹ weeghsteenen des ³⁰ sacks zijn ³¹ sijn werck.

h Levit. 19.36. Deut. 25.13, etc. Prov. 11.1. ende 20.10, 23.

26 Hebr. eene balance des gerichtes, ofte, rechts, D. eene rechte wage, etc. Alsoo Levit. 19.36. wage der gerechtigheyt, D. rechte wage.

27 Door dit woort verstaen vele Oversetters eene groote balance, ende door het volgende weeghschale, de kleyne, die men in de hant houdt: ende dat overmits Godt geseyt wort de bergen te wegen met de wage, maer de heuvelen, die minder zijn, met de weeghschale, Iesa. 40.12. Sommige verstaen dit versken als figuerlick gesproken van alle de deelen ende wercken des gerichtes.

28 T.w. welgevallen, gelijck staet boven 11.1. Ofte, sijn werck, gelijck in de volgende woorden van dit vers Anders, zijn van den Heere.

29 D. gewichte. Alsoo bov. 11.1. siet Levit. 19. op vers 36.

30 Ofte, buydels, T.w. daer in sy hare steenen staken, op datse te min verslijten, ofte breken souden. Vergel. Deut. 25. op vers 13. Mich. 6. vers 11.

31 T.w. dat hy heeft geboden, ende dat hem behaeght. Verstaet alsse zijn, soose behooren.

12

Het is ³² der Koningen grouwel, godtloosheyt te doen: want door gerechtigheyt wort de throon bevestight.

32 D. eene sake, daer van sy grouwel hebben moeten: ofte, het is den Koningen eenen grouwel, Dat is, eene sake daer van sy grouwel hebben: Te weten, de wijse, ende vrome Koningen. siet boven 3. op vers 32. Anders, het zy den Koningen een grouwel, etc.

13

De ³³ lippen der gerechtigheyt ³⁴ zijn het welgevallen der Koningen: ende elck een ³⁵ van haer sal lief hebben, dien die rechte dingen spreeckt.

33 D. gerechtige, ende deughdelicke propoosten; ofte de mont die rechte dingen spreeckt. Vergel. bov. 12. op vers 19.

34 D. daer in sy een welgevallen hebben moeten: ofte, zijn den Koningen een welgevallen, T.w. den Godtvruchtigen Koningen. And. dat de lippen der gerechtigheyt den Koningen een welgevallen zijn, D. hen welbehagende.

35 T.w. Koningen.

14

ⁱ De grimmigheyt des Koninghs is ³⁶ [als] de boden des doots: maer een wijs man sal ³⁷ die ³⁸ versoenen.[kolom]

i Prov. 19.12. ende 20.2.

36 D. als boden verkondigende aen hem, op den welcken de Koningh vergramt is, dat hy moet sterven. Het getal van velen toont de sekerheyt der bootschap, indien des Koninghs gramschap niet gestilt en wort. siet een exempel, Esth. 7.7.

37 T.w. grimmigheyt.

38 D. stillen, ende tot vrede brengen. siet exempelen, 1.Sam. cap. 24.10, etc. ende 25.32, 33.

15

^k In ³⁹ ’t licht van des Koninghs aengesichte is ⁴⁰ leven: ende sijn ⁴¹ welgevallen is als een wolcke des ⁴² spaden regens.

k Prov. 19.12.

39 Verst. het vriendelick gelaet, waer door de Koningh yemant gunstelick aensiet. Vergel. boven 15. d’aenteeckeninge op vers 30.

40 D. als een bode des levens, ofte verquickinge des levens, insonderheyt voor hem, op den welcken de Koningh te voren vergramt was.

41 D. gunste, ende goetwilligheyt.

42 T.w. die seer aengenaem is, vallende na eene lange drooghte in de lente; om de vruchten te doen swellen, ende tot rijpheyt te brengen. siet Deut. 11. op vers 14.

16

^l Hoe veel beter is ’t, ⁴³ wijsheyt te bekomen, dan ⁴⁴ uytgegraven gout? ende uytnemender, verstant te bekomen, dan silver?

l Iob 28.15. Psalm 19.11. ende 119.72. Prov. 3.14, 15. ende 8.11, 19.

43 Hoe wijsheyt, ende verstant in dit boeck onderscheyden worden, siet bov. 1. op vers 2.

44 Siet boven 3. op vers 14.

17

De ⁴⁵ bane der oprechten is, van het quaet af te wijcken: hy behoedt sijne ziele, die ⁴⁶ sijnen wegh bewaert.

45 Gelijck de gebaende wegh, ofte ’s Heeren strate de sekerste is voor de reysende lieden, zijnde de ongebaende bywegen vol perijckels, alsoo is voor den vromen in hare geestelicke reyse niet sekerder, nochte beter, dan de sonde te schouwen.

46 Siet 1.Reg. 2. op vers 4.

18

^m Hoovaerdigheyt is voor de ⁴⁷ verbrekinge; ende ⁴⁸ hoogheyt des geestes voor den val.

m Prov. 11.2. ende 17.19.

47 D. verderf, ondergangh, verstooringe. alsoo ond. 17. vers 19. Iesa. 59.7. Ierem. 14.17.

48 D. hooghmoedigheyt. Het tegendeel is, nedrigheyt des geestes, daer van siet het volgende vers.

19

Het is beter ⁴⁹ nederigh van geeste te zijn met de ⁵⁰ sachtmoedige; ⁵¹ dan roof te deelen met de hoovaerdige.

49 D. sich nederigh te dragen, als de gene, die van hare vyanden gevangen, ende hen tot eenen roof geworden zijn. Vergelijckt Iesa. 57.15. alwaer is deselve maniere van spreken.

50 Anders, bedruckte, elendige, ofte, arme: die oock gemeynlick sachtmoedigh zijn.

51 ’t Is te aenmercken, dat hier den hooghmoedigen rijcken de rooverije toegeschreven wort.

20

Die op het ⁵² woort verstandelick lett, sal ⁵³ het goede vinden: ⁿ ende die op den HEERE vertrouwt, die is wel gelucksaligh.

52 T.w. des Heeren. Ofte oock, op de onderwijsinge, die met het woort des Heeren over een komt.

53 T.w. het lichamelicke, dat tot het tegenwoordige; ende het geestelicke, dat tot het eeuwige leven behoort, boven cap. 8. vers 35. 1.Timoth. 4.8. Vergel. de maniere van spreken, onder 17.20. ende 18.22. ende 19.8. Het tegendeel is, als het quaet den mensche wort geseyt te vinden, Iob 31. vers 29. Esth. 8.6.

n Psal. 2.12. ende 34.9. ende 125.1. Iesa. 30.18. Ier. 17.7.

21

De wijse van herten sal ⁵⁴ verstandigh genoemt worden: ende ⁵⁵ de soetheyt ⁵⁶ der lippen sal de leeringe vermeerderen.

54 T.w. om dat uyt de ware wijsheyt het verstant komt, waer door men weet hoe men leven, ende alle dingen recht aenleggen sal.

55 D. de welsprekentheyt, ende de bequaemheyt, om sijn woort wel te konnen doen, is dienstelick om andere vruchtbaerlick te onderwijsen.

56 D. der sprake. siet Genes. 11. op vers 1.

22

Het verstant ⁵⁷ der gener, die het besitten, is ^o een ⁵⁸ sprinck-ader des levens, maer de ⁵⁹ tucht der dwasen is ⁶⁰ dwaesheyt.

57 Hebr. sijner meesters, eygenaers, heeren, ofte besitters, Dat is, der gener, die dat hebben, ofte besitten, ende daer mede begaeft zijn, ende gebruyck daer van hebben. siet Genes. 14. op vers 13.

o Prov. 13.14.

58 T.w. die geduerighlick verlicht met leeringe, verquickt met troostinge, sterckt met vermaninge, etc. sonder in haer selven vermindert te worden. siet boven 10. op vers 11.

59 Het Hebreeusch woort musar is oock voor quade tucht, ofte onderwijsinge genomen, Ierem. 10.8.

60 T.w. die de doot mede brenght.

23

Eens wijsen herte ⁶¹ maeckt ⁶² sijnen mont verstandigh: ende sal ⁶³ op sijne lippen de leeringe vermeerderen.

61 D. stiert, bereyt, ende beleyt sijnen mont, op dat hy anders niet dan verstandelick, voorsichtelick, ende getijdighlick en spreke.

62 D. den mont des wijsen.

63 D. in den mont het goet onderwijs, dattet anderen mede deelen wil, overvloedelick uytstorten.

24

⁶⁴ Lieflicke redenen zijn eene honighrate; soet voor de ⁶⁵ ziele, ende ⁶⁶ medicijne voor ⁶⁷ het gebeente.

64 Hebr. redenen der lieflickheyt. Verstaet de propoosten der wijsen, die aengenaem, ende vermakelick zijn door hare veelvoudige leere, vermaninge, troost, waerschouwinge. Vergelijckt boven 15. vers 26. ende de aenteeckeninge.

65 Te weten, die verstandigh is.

66 Siet boven 4. op vers 22. Anders, gesontheyt.

67 Vergelijckt boven 14. op vers 30.

25

^{p 68} Daer is een wegh, die yemant recht schijnt: maer het laetste van dien, zijn wegen des doots.

p Prov. 14.12.

68 Siet de verklaringe van dit vers boven 14. op vers 12.

26

De ⁶⁹ ziele des arbeytsamen arbeyt ⁷⁰ voor hemselven: want ⁷¹ sijn mont ⁷² buyght sich voor ⁷³ hem.

69 D. de mensche, die arbeyt, te weten, om den kost te winnen. Ziele voor mensche, siet Genes. 12. op vers 5. Andere vertalen dit vers aldus: Eene moeyelicke ziele, Dat is, die met woorden moeyte maeckt; doet haer selven moeyte aen: want hare mont wort weder tegen haer gebogen, Dat is, hare moeijelicke propoosten vallen haer selven tegen, ende maken haer moeyte.

70 D. tot onderhoudinge van sijn eygen lichaem.

71 T.w. die de spijse gebruycken, ende nutten moet voor alle de leden des lichaems. Vergelijckt Eccles. cap. 6. vers 7.

72 T.w. als met eerbiedinge den arbeyder biddende, dat hy neerstelick wercken soude, op dat hy altijt wat hebben soude, om den mont te bieden. ’t Is eene gelijckenisse genomen van de gene, die yet versoecken by eenige Heeren, diese groote eere bewijsen, om in hare goede gunste te staen.

73 T.w. den arbeyder, ofte, den mensche die arbeyt.

27

Een ⁷⁴ Belials man ⁷⁵ graeft quaet: ende ^q op sijne lippen is als ⁷⁶ brandende vyer.

74 Siet Deut. 13. op vers 13.

75 Dat is, practiseert, ende leghter op toe, dat hy sijnen naesten yet quaets rocke: gelijck men met moeyte graeft na eenigh dingh dat men uyt der aerde hebben wil.

q Prov. 12.18.

76 Te weten, van de lasteringe, waer door hy met eenen hittigen lust den naem sijnes naesten brand-teeckent, om hem teenemael te vernielen.

28

^r Een ⁷⁷ verkeert man sal krackeel ⁷⁸ inwerpen: ende een ⁷⁹ oorblaser scheyt ⁸⁰ den voorneemsten vrient.

r Proverb. 15.18. ende 26.21. ende 29.22.

77 Siet boven 6. op vers 14.

78 Siet op deselve plaetse.

79 D. heymelick achterklapper, die in het verborgene van sijnen naesten quaet spreeckt: alsoo ond. 18.8. ende 26.20, 22.

80 Of, leytsman, ende voorganger, Te weten, der vrienden, Dat is, den besten, ende principaelsten vrient. alsoo onder 17.9. item vergelijckt Psalm 55.14. Anders, scheyt den Vorst, Dat is, de Vorsten van malkanderen.

29

Een ⁸¹ man des gewelts ⁸² verlockt

81 D. die met gewelt, wrevel, ende onrecht omgaet. siet Iob 11.11. Psalm 5.7. ende de aenteeck.

82 Hy en doet niet alleen selve anderen overlast, maer pooght oock sijnen naesten, ofte metgeselle daer toe te trecken, om het selve met hem te doen. siet bov. 1.11. ende van het Hebreeusch woort, Iudic. 14. op vers 15.

[fol. 284r]

sijnen naesten: ende hy leydt hem in eenen wegh, die ⁸³ niet goet en is:

83 Siet boven 2. op vers 12.

30

^{s 84} Hy sluyt sijne oogen, om verkeertheden te bedencken: sijne lippen ⁸⁵ bijtende, ⁸⁶ volbrenght hy het ⁸⁷ quaet.

s Prov. 6.13, 14.

84 T.w. om te beter met sijne verkeerde gedachten besigh te zijn, want door de aenschouwinge der uyterlicke dingen worden de inwendige sinnen in hare werckingen verhindert. Vergl. boven 6.14. ende de aenteeckeninge.

85 Hebr. insnijdende, ofte, haestelick roerende, ende bewegende, ende afbrekende sijne redenen: Dat is, het een deel der selver voorstellende, het ander dat hy eygentlick voor heeft, in sijn herte verbergende.

86 T.w. dat ten vollen besluytende, ende voornemende in de gedachten sijnes herten.

87 T.w. dat hy voor heeft sijnen naesten aen te doen.

31

De grijsigheyt is eene ⁸⁸ cierlicke ⁸⁹ kroone: sy wort op den ⁹⁰ wegh der gerechtigheyt gevonden:

88 D. die cieraet toebrenght. Siet bov. 4. op vers 9. Hebr. kroone des çieraets.

89 Vergelijckt boven 12. op vers 4.

90 Anders genaemt de paden des rechts, etc. Siet bov. 2. vers 8. ende de aenteeck. De sin is, dat de vrome dickwils die kroone krijgen, T.w. als het hen saligh is. Ofte verstaet, dat de grijsigheyt eene kroone des cieraets is aen de gene, die op het padt der gerechtigheyt wandelen. Vergel. Psalm 37. versen 11, 18, 27. ende d’aenteeck. Siet oock boven 3. op vers 2.

32

De ⁹¹ lanckmoedige is beter dan de stercke: ende die heerscht over sijnen ⁹² geest, dan die eene stadt inneemt.

91 Hebr. langh van toornigheden. Siet boven 14. op vers 29.

92 D. eygenen wille, genegentheyt, affecten, passien, bewegingen, die quaet zijn. Siet 2.Reg. 19. op vers 7.

33

Het ⁹³ lot wort in den ⁹⁴ schoot geworpen: maer het geheel ⁹⁵ beleyt daer van is ⁹⁶ van den HEERE.

93 ’t Welck hier voortijden seer gebruyckelick was in de bedeelinge der erffenissen, Numer. 26.55. Iosu. cap. 18. vers 10. ende 19.1. Mich. 2.5. ende anderen goederen, Psalm 22.19. boven 1. vers 14. item in de uytrichtinge, ende ordeninge van Goddelicke, ende heylige saken, Levit. 16.8, etc. 1.Chron. 24.5, etc. Actor. 1.25. item in het eyndigen van geschillen, ende andere twijffelachtige dingen, Iosu. 7.14. 1.Sam. 14.41. ond. 18. vers 18. Ione 1. vers 7.

94 Ofte, in een besloten vat, ofte heymelicke plaetse. Vergelijckt onder 17. vers 23.

95 Het Hebreeusch woort beteeckent voornemelick oordeel, recht, gerichte: maer hier is het genomen voor het beleyt, Dat is, de stieringe, ende regeeringe eeniger sake: gelijck het woort oordelen, ofte, richten, dickwils alsoo in de Heylige Schrift genomen wort. Siet Iud. 2. op vers 16. item Psal. 96.13. Mich. 4.3. Zach. 3.7, etc. Anders, het geheele oordeel des selven, Dat is, het gene door het lot geoordeelt wort.

96 Te weten, die door sijne voorsichtigheyt het lot alsoo stiert, gelijck hy wil dattet valle: sulcks dat hier niet en geschiet by gevalle, ofte blinde avonture.