Streven. Jaargang 11

[p. 652]

Hersenspoeling
G. Steckler S.J.

‘INDIEN God zelf op deze stoel zat, zouden wij hem doen zeggen wat wij willen’. In deze godslasterende bewoordingen heeft, te Budapest, de ondervrager bij het verhoor van de Amerikaanse zakenman, Robert A. Vogeler, de triomf geproclameerd van het verschrikkelijk moderne dwangmiddel: de hersenspoeling. In het Westen had men nochtans, tot vóór korte tijd, van deze praktijk maar een zeer onduidelijke voorstelling. Dank zij enkele voortreffelijke recente studies¹⁾ weten we echter heden vrij precies hoe men in Rusland, China en de satellietstaten bij de hersenspoeling te werk gaat²⁾. Dit stelt ons meteen in staat, over heel deze zaak een gefundeerd oordeel te vellen en zelfs op enkele middelen te wijzen om deze onterende ingreep op de menselijke waardigheid zoveel mogelijk ondoeltreffend te maken.

1) Volgende publicaties werden hoofdzakelijk geraadpleegd: L.E. Hinkle & H.G. Wolff, Communist Interrogation and Indoctrination of the Enemies of State, in ‘Archives of Neurology and Psychiatry’, aug. 1956; E. Hunter, Brain-washing in Red China, New York, 1951; Id., Brain-washing, the Story of the Men who Defied It, New York, 1956; F. Dufay, En Chine, l'étoile contre la croix, Parijs, 1954 (in het Duits vertaald: Gesetz und Taktik des Kommunistischen Kirchenkampfes); E. Pellegrino, Een Paus voor Mao, Leuven, s.d.; J. Lefeuvre S.J., Les Enfants dans la Ville, Parijs, 1956.

2) Hunter maakt een onderscheid tussen ‘brain-washing’ en ‘brain-changing’. In het eerste geval wordt slechts het ‘imperialistisch vergif’ weggespoeld; in het tweede geval zouden vroegere herinneringen en ideeën restloos verdwijnen en vervangen worden door ideeën welke de autoriteiten voor het subject noodzakelijk achten. Hierbij zouden vooral hypnose, verdovingsmiddelen en andere psychische ingrepen worden aangewend. Wij zien van dit onderscheid af omdat de meeste deskundigen het als onvoldoende gestaafd verwerpen. Eveneens laten wij buiten beschouwing of de techniek der hersenspoeling al dan niet gebaseerd is op de theorie van Pavlovs voorwaardelijke reflex.

Het verloop van de ‘behandeling’

De mens is een bewust-levend organisme, dat volkomen afgestemd is op de zeer complexe omgeving waarin het zich van nature bevindt. Hij is aangewezen op een bepaalde lichaamstemperatuur, kan niet leven zonder een voldoende voeding, zonder de nodige vloeistoffen of zonder zuivere lucht. Een zekere afwisseling van activiteit en rust hoort tot de condities van zijn bestaan. Bovendien zijn sociale betrekkingen met bloedverwanten, vrienden en kennissen hem onontbeerlijk. Zodra deze normale verhouding tot zijn omgeving verstoord wordt, komt hij in een toestand van lichamelijk of psychisch onbehagen. Dit uit zich in allerlei gevoelens als honger, dorst, vermoeienis, slapeloosheid, pijn of onzekerheid, vertwijfeling, angst, paniek. Deze gevoelens kunnen zo sterk worden dat de mens alles in het werk zal stellen om er zich van te bevrijden.

Wordt nu een mens door de politie gearresteerd en in de gevangenis gebracht, dan heeft dit onmiddellijk een ernstige verstoring van heel zijn verhouding tot zijn omgeving, met al de hieraan gepaard gaande gevoelens van onbehagen, ten gevolge. De communistische methode bij gevangenneming en afzondering, en nog meer bij ondervraging en folteringen, is er op gericht om deze gevoelens van onbehagen steeds maar te verergeren en om de eenzaamheid, de verveling, de onzekerheid, de toorn, de angst en de vermoeienis van de gevangene tot het uiterste op te drijven. In technische termen heet dit, dat zij de gevangene stellen

[p. 653]

voor een ‘experimenteel probleem’, waardoor hij geleidelijk in een toestand van volkomen frustratie wordt gebracht, welke men als volgt zou kunnen ontleden.

Aanvankelijk maakt de gevangene een periode door van geduldige en doelbewuste verkenningsactiviteit: hij beproeft alle middelen, die in zijn bereik liggen, om de druk die op hem ligt, te verlichten. In de communistische gevangenissen wordt er echter voor gezorgd dat spoedig een situatie ontstaat waarin deze verkenningsactiviteit tot geen enkel bevredigend resultaat meer leidt. Het zoeken van de gevangene wordt nu hoe langer hoe onrustiger. Wel neemt zijn activiteit nog steeds toe, maar ze wordt steeds wilder in de mate waarin zij als nutteloos ervaren wordt. Een aantal ongecontroleerde gedragingen zijn hiervan het onvermijdelijk gevolg. De gevangene is kennelijk geagiteerd en vertoont symptomen van vrees en overspanning, soms van een panische angst.

Onder de toenemende druk van deze ‘experimentele situatie’ begint de activiteit geleidelijk te verminderen. Ten lange laatste blijven nog enkele geïsoleerde handelingen over, die dan onophoudelijk worden herhaald en zich uiteindelijk reduceren tot één enkele automatische reactie, hoewel ook deze gedraging geen uitkomst biedt. Laat men deze druk nu maar lang genoeg aanhouden, dan zal het slachtoffer hierop antwoorden door gewoonweg van elke reactie af te zien. Eenmaal getergd tot het uiterste, vervalt hij in een diepe neerslachtigheid en is hij weerloos overgeleverd aan de eerste de beste die zich bereid verklaart om hem te helpen. Meteen beginnen zijn gevoeligheid voor andermans goedkeuring en zijn verlangen naar menselijke steun ongewone proporties aan te nemen.

De zo even beschreven methode is algemeen in gebruik in de communistische gevangenissen³⁾. Speciaal hoort het bij de Russische methode dat de gevangene ertoe gebracht wordt een schuldbekentenis op te stellen, om echter weldra te ondervinden dat, wat hij verder ook doet of bekent, de ondervrager zich blijkbaar nooit met het bekende zal tevreden stellen. Eenzelfde frustratie-toestand probeert men te verwekken in het Chinese systeem van de gemeenschappelijke cel.

Tenslotte komt het slachtoffer aan het einde van zijn krachten, gaat, om een psychiatrische term te gebruiken, emotioneel bankroet, en aanvaardt nu gretig elke hulp die hem van buitenaf geboden wordt. Zelfs op de meest dwaze voorstellen wordt nu bereidwillig ingegaan, om toch maar een uitkomst voor het ondragelijk geworden ‘experimenteel probleem’ te vinden. Aldus hebben dan geweldige ontberingen en een nooit aflatende psychische druk de gevangene onderhevig gemaakt aan suggesties waarmee hij vroeger nooit zou hebben ingestemd.

3) De Chinese en Russische methoden verschillen op vele punten. De Russische Staatspolitie (K.G.B.), stelt zich ten doel een dossier op te maken waardoor een gepaste straf kan worden gerechtvaardigd. Vervolgens heeft zij de hand vrij om met de gevangene af te rekenen volgens de normen gesteld door het heil van de partij en de Sovjetstaat. In enkele gevallen behelst dit ook een publieke behandeling met het oog op propaganda. Doch de K.G.B. interesseert zich niet voor de toekomstige denkwijzen en gedragingen van de gevangene, zolang hij zich maar behoorlijk gedraagt gedurende verhoor en vonnis. De Chinese communisten hebben een dubbel doel. Vooreerst willen zij zekerheid verkrijgen dat de gevangene een betrekkelijk duurzame verandering in zijn houding en gedraging zal ontwikkelen, opdat hij, zelfs na vrijspraak, nooit meer een gevaar zou betekenen voor de communistische staat. Verder beogen zij het verkrijgen van inlichtingen en bekentenissen door de ‘medewerking’ van de gevangenen, het opmaken van juiste dossiers en het deelnemen van de gevangenen aan publieke verhoren met propaganda-doeleinden.

[p. 654]

De bankroetier heeft nu een ziekelijke behoefte om te praten, slechts hierin vindt hij enige bevrediging. Geen wonder dan dat de enige die contact heeft met de gevangene, de ondervrager, zich in een voordelige positie bevindt om van hem alle gewenste inlichtingen te verkrijgen. Hij wendt hierbij dezelfde methode aan als de dokter bij de behandeling van een patiënt, zij het dan ook met een heel andere bedoeling. Hij laat de gevangene spreken over zijn familie en zijn verleden. Op die wijze ontstaat als een affectieve band tussen hem en de gevangene. Hij keurt behoorlijke houdingen en gedragingen goed door ze te belonen, de niet passende houdingen en gedragingen keurt hij streng af. In zijn afhankelijkheid t.o.v. de ondervrager, koestert de gevangene een intens verlangen om hem te behagen. De ondervrager, die op de hoogte is van de levensgeschiedenis van het slachtoffer, aarzelt niet, storende en onprettige episoden als hefboom te gebruiken om de gevangene te vernederen en zijn schuld- en onwaardigheidsgevoelen te versterken⁴⁾. Het is dan ook begrijpelijk dat de gevangene geredelijk allerlei suggesties zal aanvaarden betreffende het opmaken van het dossier, zelfs betreffende een ‘bekentenis van misdaden’ waar de doodstraf op staat. Aangezien het intiem en persoonlijk contact tussen ondervrager en gevangene gedurende het proces doorgaat, zal het slachtoffer er zelfs mee instemmen misdaden te bekennen voor de rechter en de openbare aanklager.

Het resultaat van een geslaagde hersenspoeling toont enige gelijkenis met dat van een bekering. ‘De ervaring was lang niet prettig, zegt men, maar ze was de moeite waard!’ Zodra echter het slachtoffer aan de communistische atmosfeer ontkomt, blijkt het effect gewoonlijk weinig duurzaam. Niettemin blijven velen voorgoed door deze ervaring getekend.

Ongetwijfeld spelen nog heel wat andere factoren een rol bij het afpersen van bekentenissen, maar ze krijgen slechts hun volle betekenis binnen het zo juist aangegeven kader. Zo voeren Hinkle en Wolff zes redenen aan, waarom o.a. Vogeler en Oatis hun ‘misdaden bekenden’.

1. De bekentenissen waren ‘juist’, d.w.z. meerdere zakelijke details klopten met de waarheid, al verdraaiden de Russische staatspolitie en de Chinese communisten hun betekenis. - 2. De ten laste gelegde feiten waren slechts misdaden in de ogen der communisten. - 3. De gevangenen waren er echter van overtuigd geworden dat ze aan de wetten van het land, waarin ze verbleven, moesten gehoorzamen zoals de communisten het voorhielden: ze bekenden dan ook, die wetten overtreden te hebben en schuldig te zijn aan misdaden. - 4. Alle bekentenissen werden afgedwongen onder de bedreiging van hernieuwde ondervragingen. Wie bekentenissen herriep of veranderde, zou gefolterd worden. - 5. Aan velen werd vrijlating beloofd (tenminste impliciet), indien ze zich gewillig toonden. - 6. Allen waren van oordeel dat niemand hun bekentenissen ernstig zou opnemen. Dit was inderdaad het geval in de ‘westerse’ landen, doch niet in de ‘neutraal-gezinde’.

4) In Chinese heropvoedingskampen en gevangenissen neemt de groep in zekere mate de rol over van de ondervrager. De gevangene tracht zich te doen aanvaarden door de groep om erin opgenomen te worden. De druk wordt hier langer doorgezet en de frustratietoestand kan meermalen herhaald worden om de gevangene een totaal nieuwe gedraging te doen aannemen.

Hoe zich te verdedigen tegen hersenspoeling?

Het immorele van de hersenspoeling laat geen twijfel over. Immers de mens

[p. 655]

wordt opzettelijk psychisch ontredderd door middel van een speciale techniek. Vervolgens bewerkt de ondervrager een totale affectieve afhankelijkheid van het slachtoffer te zijnen opzichte. Tenslotte misbruikt hij de kennis die hij verworven heeft in de kunstmatig tot stand gebrachte vertrouwenshouding om een bestendige ziekte bij de gevangene te onderhouden. Het recht om zich tegen de hersenspoeling te verdedigen mogen we dus als vaststaand beschouwen. Hoe echter kan men zich in de praktijk tegen deze ingreep te weer stellen?

Er is indertijd veel gesproken over het geval van de 78 Amerikaanse soldaten die in Korea werden beschuldigd van bacteriologische oorlogsvoering⁵⁾. 38 bekenden deze misdaad; 40 hielden onwrikbaar vast aan hun onschuld. De brutaliteit waarmee de Noord-Koreanen optraden om bekentenissen af te dwingen, wijst erop dat ze nog onvoldoende geschoold waren in de verfijnde wreedheid waarvan de Russen en vooral de Chinezen het geheim verstonden. Daardoor hebben zij hun taak ongetwijfeld verknoeid.

Het onoverwinnelijk verzet werd bepaald door uiterst persoonlijke factoren als motiveringen, waardebepalingen, karakterstructuren en gevangenisomstandigheden. Waarom zijn er 38 gezwicht? De meesten onder hen hadden weinig opleiding en ervaring. Velen waren bevreesd voor repatriëring, omdat zij reeds door hun kameraden beschouwd werden als verklikkers en collaborateurs: zij vermoedden dat zij in de States in hechtenis zouden worden genomen. Anderen werden verlokt door de rooskleurige beloften van een leven in een communistische staat. De afloop heeft aangetoond dat velen geheel ontgoocheld teruggekeerd zijn naar hun vaderland, waar slechts enkelen gestraft, doch allen praktisch uitgestoten werden.

Dr. Joost K.M. Merloo, een Nederlands psychiater die gedurende de tweede wereldoorlog ondergronds tegen de Nazi's werkte, getuigde in de zaak van de Marine-vliegenier, Kolonel Frank Schwable (in Korea aan hersenspoeling onderworpen), dat niemand met zekerheid bestand kan worden geacht tegen de communistische geestelijke tortuur. Zo gemakkelijk kunnen wij evenwel dit probleem niet van de baan schuiven. Weliswaar zijn slechts zelden militairen aan de Chinese hersenspoeling onderworpen geweest, maar vele buitenlandse burgerlijke ambtenaren, zakenlieden, missionarissen e.a. hebben ze moeten ondergaan.

Hinkle en Wolff geven verscheiden verklaringen voor de bekentenissen waarmee de Chinese pers heeft uitgepakt. Een studie van de personen waarop de hersenspoeling met succes werd toegepast, toont aan, dat zij, reeds voor hun opsluiting, bepaalde gemeenschappelijke kenmerken vertoonden. Bij ieder van hen werden de volgende trekken, min of meer, geconstateerd.

Het waren mensen die lang voor hun gevangenneming in verzet kwamen tegen hun ouders en tegen de levenswijze van de maatschappelijke klasse waartoe hun ouders behoorden, levensstandaard, gewoonten en geloof incluis. - In hun vaderland hadden zij weinig vrienden en geen plaats, organisatie of betrekking waaraan ze sterk gebonden waren. In hun gevoelsleven waren zij ‘ontwortelden’. - Zij hadden zich reeds tevoren geïdentificeerd met de ‘verdrukten’. - Allen spraken goed Chinees en voelden sedert geruime tijd interesse voor China en al wat daarmee samenhing. - De meesten onder hen kenden de beginselen van het marxisme. - Allen hadden geweigerd naar hun vaderland terug te keren uit sympathie voor de communistische revolutie. - Zij werden

5) Slechts gevallen uit Korea en China worden hier besproken; de Russische methode is minder interessant, minder ingewikkeld en ook minder bekend.

[p. 656]

allen gearresteerd onder de beschuldiging van spionage, d.w.z. van daden die op zich onschuldig waren (het mededelen van de ongunstige economische toestand in een brief aan vrienden of het spreken over het slechte moreel der troepen met hun eigen consulaire overheid) maar door de communisten als spionage bestempeld werden. - In een zekere mate hebben zij zich bekeerd tot de communistische leer, d.w.z. dat zij na veel getob en diepe emotionele verwarring ertoe gebracht werden in het communistisch ideaal, dat zij vroeger slechts op intellectueel plan hadden aanvaard, te geloven en er voor te gaan ijveren.

Uitgaande van een ontleding van de manier waarop de krijsgevangenen zich hebben verdedigd, besluit Hunter zijn laatste boek over Brain-washing met een commentaar op tien factoren die de hersenspoeling ondoeltreffend kunnen maken.

1.	Het persoonlijk gebed, het diep geloof in een geestelijke waarde en de formele godsdienstigheid. - Een collectieve held van de Korea-veldtocht was de zwarte soldaat. De Noord-Koreanen beschouwden hem als een gemakkelijke prooi voor hun verlokkingen. Maar al hun pogingen om de zwarte ervan te overtuigen dat hij slechts een ‘tweederangsburger’ was uit het rassenbewuste Amerika, hadden een averechtse uitwerking. De hoofdreden van hun mislukking dient gezocht in de intense en persoonlijke religieuze overtuiging die zo typisch is voor de zwarte. Bedroevend is het, vast te stellen dat georganiseerde godsdienstigheid slechts de derde plaats inneemt: al te dikwijls staat formele godsdienstigheid gelijk met formalisme zowel bij katholieken als bij protestanten.
2.	Een stevige persoonlijke overtuiging waaruit men energie kan putten. De Amerikaanse soldaat, Claude Batchelor, zit op dit ogenblik een gevangenisstraf van twintig jaar uit wegens collaboratie met de vijand. Eén zin schetst zijn treurige geschiedenis: ‘Gebrek aan vaste overtuiging en gemis aan diepe genegenheid; geen van beide ontving hij, noch thuis, noch in de kerk, noch in de school’.
3.	Helderheid van geest. - Vijf typen van personen vormen een gemakkelijke prooi voor de ondervragers: de verstandigen, die niets afweten van het marxisme, de besluitelozen, de gewetenlozen, de scrupulanten en de schuldbewusten. Aan deze laatsten, bij wie een diep geworteld schuldbewustzijn samengaat met een sterk georganiseerd systeem van morele waarden, wijden Hinkle en Wolff heel hun aandacht^6).
4.	Ontoegankelijkheid. - Ieder slachtoffer van hersenspoeling moet steeds bedenken dat al wat de bewakers zeggen leugen is, of dat het, indien het met de waarheid overeenstemt, zal gebruikt worden om hem te bedriegen. Wie er fier op gaat breeddenkend te zijn en wie bereid is met de communisten te discussiëren, is verloren.

6) Vele sterk religieus-aangelegde personen hebben een uitgesproken zondigheidsgevoel. Zij wanen zich schuldig aan al hun tekortkomingen, hoe onbeduidend ook. Voortdurend constateren zij dat zij hun eigen morele principes overtreden. Bekwame ondervragers buiten deze aanleg uit. Zij tonen b.v. aan dat vele idealen van het communisme overeenstemmen met de idealen die de gevangene zelf voorstaat. Daar deze zijn eigen morele principes heeft overtreden, is hij ook in de ogen van de communisten een misdadiger. Vrij gemakkelijk wordt een schuldgevoel aangekweekt omtrent dergelijke overtredingen en wordt de gevangene ertoe gebracht te aanvaarden dat zijn ‘onchristelijk’ handelen het volk kwaad heeft berokkend, ‘het volk’ dat Christus zo heeft liefgehad. De Communistische Partij is eveneens met het welzijn van het volk begaan. Het enige wat zij vraagt is dat de gevangene een bekentenis zou afleggen dat hij gezondigd en misdaan heeft tegen het volk.

[p. 657]

5.	Constante bezigheid. - Generaal William F. Dean maakte er een sport van vliegen te doden en het aantal op te tekenen. Majoor David F. Macghee maakte een uitvoerige studie van de aëronautica (de vliegwijze....) van insekten. Dominee Olin Stockwell schreef honderden gedichten en leerde ze van buiten. Vanzelfsprekend krijgt het dialectisch materialisme hier geen kans om in te werken.
6.	Zelfvertrouwen, en wel tot het brutale en onbeschaamde toe. Soms lijkt dit veel weg te hebben van een hemeltergend fatalisme. Daar het echter geen vrees kent, wordt het meestal aangegeven als de ideale karakteristiek van de militair.
7.	Uithoudingsvermogen dat uitwijkt voor de slagen om des te harder te kunnen terugslaan. Het komt erop neer, zelf de hersenen van de hersenspoeler te spoelen! In de model-hervormingsgevangenis van Peking bestudeerde Henri Vetch, een Fransman, gedurende twee jaar één der oude boeken van China: Het Boek der Veranderingen. Daarop baseerde hij een zo handige argumentatie dat de hersenspoeler woedend werd en hem sloeg en schopte. De ontembare Fransman schreef een zorgvuldige aanklacht neer tegen zijn beul die ontrouw was aan de oude Chinese principes van Mao-Tse-Tung. Hij bracht hierbij zoveel dubbelzinnige gezegden naar voren uit de klassieke bronnen, dat de verveelde communisten hem ten einde raad uit China verbannen hebben.
8.	Veinzen. Daar de hersenspoeler het recht niet heeft de persoonlijkheid van de gevangene te verminken is het niet immoreel hem te misleiden.
9.	Humoristische zetten en grappen, waardoor men zich op een gevatte manier van de hersenspoeler afmaakt of hem in het nauw drijft. In Korea werd dit verdedigingsmiddel ten top gevoerd in de ‘Crazy Week’: één soldaat hield vol dat hij een helicopter was, een ander beweerde brievenbesteller te zijn en droeg op een denkbeeldige motorfiets de brieven rond, een derde was de hele dag bezig ‘een door de Amerikanen geparachuteerde en met ziektekiemen besmette luis’ op te eten!
10.	Een strijdersmentaliteit, die de overtuiging levend houdt dat men een taak te vervullen heeft. Deze taak bestaat erin de mensen waarmee men leeft, te brengen tot de waardering van de weldaden die de vrije wereld schenkt, en tot het inzicht dat de nieuwe totalitaire hersenspoelingsmentaliteit een echte bedreiging vormt voor het mensdom.

Het zou onverstandig zijn zich af te vragen hoe deze of gene persoon reageren zou op een hersenspoeling. De meeste mensen zijn sterker dan men op het eerste gezicht zou denken en bezitten soms nooit aangesproken reserves van fysische en morele energie. Toch stemmen de koel beredeneerde en onomwonden medische onderzoekingen van Hinkle en Wolff niet optimistisch. Niet iedereen die de communistische ideeën en de hersenspoelingspraktijken kent en tevens gewapend is met de hierboven opgesomde verdedigingsmiddelen, zal immuun blijken. Vooral omdat men zich geloof, persoonlijke overtuiging en geestesconcentratie niet kan aanschaffen zoals men een nieuwe jas koopt om zich tegen de koude te beschutten.

Eens te meer blijkt dat, wat ook de wederzijdse technische prestaties tot stand mogen brengen, de uiteindelijke overwinning op de mentaliteit van de communisten zal moeten bevochten worden op het terrein van de ware geestelijke krachten. Zal de vrije wereld in staat zijn die krachten op te brengen?