Taal en Tongval. Jaargang 57
(2005)– [tijdschrift] Taal en Tongval–
Auteursrechtelijk beschermd
[pagina 61]
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Charlotte Giesbers, Roeland van Hout & Renée van Bezooijen
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
1. InleidingGa naar voetnoot*1.1 AchtergrondDit artikel behandelt een onderzoek naar dialectgebruik en dialectattitude in het gebied langs de Nederlands-Duitse taalgrens tussen Nijmegen in het noorden en Venray in het zuiden. De dialecten in dit gebied behoren vanouds tot het | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 62]
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Kleverlands dialectcontinuüm, dat zich uitstrekt van Krefeld in Duitsland tot voorbij Nijmegen in Nederland. In de negentiende eeuw is dwars door dit gebied de Nederlands-Duitse staatsgrens getrokken. De staatsgrens werd tevens de taalgrens voor de twee standaardtalen en veroorzaakte een dieper wordende breuk in het eertijds gelijkmatig verlopende dialectlandschap. De Kleverlandse dialecten lijken zich divergent te ontwikkelen. Deze divergentie manifesteert zich op verschillende niveaus, zowel structureel, functioneel als attitudineel. In dit artikel richten we ons op de laatste twee aspecten. De invloed van de taalgrens op het Kleverlands is al vaker onderzocht. In 1993 verscheen de dialectatlas van Westmünsterland-Achterhoek-Liemers-Niederrhein (Dialekt à la carte) waarin ook aandacht wordt besteed aan de dialecten in het Kleverlandse continuüm. In de bundel van Kremer & Niebaum (1990) wordt ingegaan op de actuele positie van het Kleverlandse dialect. Ook Cajot (1989) besteedt in zijn proefschrift over de dialecten van het Zuid-Limburgse gebied kort aandacht aan de dialecten op de staatsgrens tussen Arnhem en Aken. Ten slotte is de structuur van het Kleverlands dialect al meerdere malen onderzocht (zie Cornelissen 1995a, 1996; Bakker 1991). Het in dit artikel beschreven onderzoek langs de Duits-Nederlandse grens is qua opzet het best te vergelijken met het onderzoek van Kremer (1979) en Hinskens (1993) ten noorden van de Rijn, van Gerritsen (1991) ter hoogte van midden Limburg en van Cajot (1989) ter hoogte van Zuid-Limburg. Uit die onderzoekingen komt naar voren dat er aanzienlijke verschillen zijn tussen Nederland en Duitsland, zowel in de mate van dialectgebruik als in de mate van taalstructurele aanpassing aan de overkoepelende standaardtaal. Aan attitudes tegenover het dialect is weinig aandacht besteed. Over het algemeen neemt de divergentie tussen de dialecten aan weerszijden van de landsgrens toe en wordt de convergentie tussen het dialect en de bijbehorende overkoepelende standaardtaal groter. Dit proces vindt niet alleen langs de Duits-Nederlandse grens plaats. De Europese staatsgrenzen zijn van jongere datum dan de dialectgrenzen, maar ze blijken een stevige invloed te hebben op veranderingen in de betrokken dialecten (Hinskens, Kallen & Taeldeman 2000). Recentelijk deed Giesbers (2001) onderzoek naar gerapporteerd dialectgebruik en dialectattitude in het Nederlandse Groesbeek en het nabij gelegen Duitse Kranenburg. Deze studie naar twee Kleverlandse dialecten aan weerszijden van de staatsgrens had een verkennend en beperkt karakter. Niettemin kwam ook nu weer de ingrijpende rol van de staatsgrens naar voren. In | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 63]
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Groesbeek werd beduidend meer dialect gesproken dan in Kranenburg (73% tegenover 25%). De uitkomsten van het onderzoek bevestigden bovendien dat het dialect aan de verliezende hand is - ouderen rapporteerden meer dialectgebruik dan jongeren - en dat er een relatie was met sexe - vrouwen verklaarden minder dialect te gebruiken dan mannen. In schijnbare tegenspraak hiermee waren de uitkomsten met betrekking tot de attitudes tegenover het dialect. Men zou verwachten dat meer dialectgebruik gepaard zou gaan met positievere attitudes. Het tegendeel bleek echter waar, positievere attitudes bleken juist samen te hangen met minder dialectgebruik. In Kranenburg was men positiever dan in Groesbeek, jongeren waren positiever dan ouderen, en vrouwen waren positiever dan mannen. In het hier gepresenteerde onderzoek zijn we nagegaan of de eerdere uitkomsten van Giesbers (2001) met betrekking tot de invloed van de staatsgrens op dialectgebruik en dialectattitude in het Kleverlandse dialectcontinuum een meer algemene geldigheid hebben. We hebben daartoe tien plaatsen onderzocht, vijf aan beide kanten van de grens. We hebben gekozen voor een paarsgewijze aanpak, waarbij we telkens hebben gezocht naar paren van Nederlands-Duitse plaatsen die zo min mogelijk verschilden in hun sociaal-geografische kenmerken, inclusief hun afstand tot de grens, terwijl de verschillen tussen de plaatsparen zo groot mogelijk waren. | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
1.2 VerwachtingenOp basis van de eerdere onderzoeksresultaten van Giesbers (2001) met betrekking tot Groesbeek en Kranenburg en op basis van de onderzoeksresultaten met betrekking tot leeftijd en sexe in o.a. Belemans (2002), Chambers & Trudgill (1998), Gerritsen (1991), Giesbers (1989), Kremer (1979), Kremer & De Corte (1993), Perrefort (1993) hebben we de volgende verwachtingen voor dialectgebruik geformuleerd:
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 64]
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Voor de attitudes tegenover het dialect is het minder goed mogelijk uitgesproken verwachtingen te formuleren. Op de eerste plaats is de relatie tussen dialectgebruik en dialectattitude weliswaar positief (Belemans 2002, Cornelissen 1995b, Kremer 1979), maar niet erg sterk (Münstermann & Van Hout 1988). Daar komt bij dat taalattitudes bij vergelijking tussen locaties van verschillende taalgemeenschappen of taalgebieden zelfs een omgekeerd beeld kunnen opleveren. Dat gold voor het eerder genoemde onderzoek van Giesbers (2001) in Groesbeek en Kranenburg, maar bijvoorbeeld ook voor het onderzoek van Krisman (2003) in het Twentse Ootmarsum en het Duitse Uelsen, net over de grens. De inwoners van Ootmarsum spreken - iets - meer dialect dan die van Uelsen (44% tegenover 40%), maar staan er minder positief tegenover. Dit bleek bijvoorbeeld uit de oordelen over de uitspraak Het Ootmarsumse / Uelsener dialect is mooier dan de standaardtaal. In Ootmarsum leverde deze uitspraak een instemmingscore op van 54% tegenover 65% in Uelsen. Het verschil gold zowel voor dialectsprekers als voor niet-dialectsprekers. Op grond van de eerdere bevindingen hebben we de volgende verwachtingen geformuleerd voor de dialectattitudes:
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 65]
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
De verwachtingen over de dialectattitudes leiden tot een beeld waarbij de invloed van land en plaats beduidend minder is dan bij dialectgebruik, maar nog altijd sterker dan de invloed van sexe of leeftijd.
Het artikel is als volgt opgebouwd. In paragraaf 2 geven we achtergrondinformatie over het gebied waar het onderzoek heeft plaatsgevonden en het ontstaan en de rol van de Duits-Nederlandse staatsgrens. In paragraaf 3 gaan we in op de gebruikte onderzoeksmethode, met name de steekproef van plaatsen en informanten en de aard van de enquête. We willen er hier nog nadrukkelijk op wijzen dat het gebruik van de enquête als onderzoeksinstrument inhoudt dat we gegevens over gerapporteerd taalgedrag verzameld hebben en niet over feitelijk taalgedrag. In paragraaf 4 presenteren we de onderzoeksresultaten en in paragraaf 5 sluiten we af met een conclusie. | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
2. De Duits-Nederlandse grens2.1 De Duits-Nederlandse grens als staatsgrensDe Duits-Nederlandse grens zoals we die nu kennen, is aan het begin van de negentiende eeuw ontstaan. Tot die tijd hoorden gedeelten van de huidige provincies Gelderland en Limburg bij Brandenburg-Pruissen. In 1815, op het Wiener Kongress, werd besloten een nieuwe grens tussen Pruissen en het Koninkrijk der Nederlanden te trekken. Pruissen stond alle gebieden ten westen van de Maas en een smalle strook op de oostelijke Maasoever af aan het nieuwe Koninkrijk der Nederlanden. Bij dit nu wat vreemd aandoende grensverloop werd rekening gehouden met het bereik van de kanonnen die in die tijd in gebruik waren. De grens liep zo dat de twee partijen aan weerszijden van de grens elkaar niet konden treffen. Deze ‘kanonschotlijn’ vormt ook nu nog de staatsgrens tussen Nederland en Duitsland (Das Herzogtum Geldern 2002). De definitieve Nederlandse-Duitse grens ten zuiden van de Rijn lag daarmee pas veel later vast dan de Nederlandse-Duitse grens ten noorden van de Rijn. In het noorden was de grens reeds in 1648 vastgesteld, bij de Vrede van Münster. Het gevolg is dat in het gebied ten noorden van de Rijn het natuurlijke | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 66]
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
contact tussen grensplaatsen al veel eerder is verbroken. Aangezien het gebied ten zuiden van de Rijn pas in de negentiende eeuw werd opgesplitst, was het saamhorigheidsgevoel hier veel sterker. Zowel op economisch als op cultureel en religieus gebied bleef het contact tussen Nederland en Duitsland nog langere tijd redelijk intensief. Ook tegenwoordig zijn de vervlechtingen van Duitsland en Nederland nog steeds merkbaar. Het blijkt bijvoorbeeld uit het feit dat in dit grensgebied veel Nederlanders in Duitsland gaan wonen. | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
2.2 De Duits-Nederlandse grens als taalgrensHet ontstaan van de staatsgrens heeft niet alleen politieke en economische gevolgen gehad. Ook taalkundig gezien heeft deze grens voor ingrijpende veranderingen gezorgd. Cornelissen (1995a) constateert dat met de komst van de Duits-Nederlandse staatsgrens in 1815 ook de Duits-Nederlands taalgrens is gevormd. Tot die tijd werd in de Niederrhein zowel Nederlands als Duits als schrijftaal gebruikt. Sinds 1815 zijn de twee standaardtalen geografisch van elkaar gescheiden: aan Duitse zijde gebruikt men het Standaardduits en aan Nederlandse zijde het Standaardnederlands. Ook het dialect is sinds 1815 aan ingrijpende veranderingen onderhevig geweest en dan vooral aan de Duitse kant (Cornelissen 2003). Daar was rond 1800 het dialect nog de taal voor het dagelijkse mondelinge verkeer. De Pruisische taalpolitiek leidde vanaf 1815 evenwel tot verbeteringen van het onderwijssysteem, waardoor de Duitse standaardtaal steeds meer de overhand kreeg en het dialect naar de achtergrond verdween. Dit proces is na de Tweede Wereldoorlog nog versneld, mede als gevolg van de toenemende mobiliteit. Ook in Nederland liep het dialectgebruik vóór maar vooral ook ná de Tweede Wereldoorlog terug, maar minder dramatisch dan in Duitsland. Het dialect bleef in Nederland een belangrijke rol spelen voor de communicatie in het gezin en in de nabije omgeving. Al met al kan worden vastgesteld dat het proces van dialectverlies in Duitsland, en zeker in het Kleverlands, zich eerder en ingrijpender manifesteerde dan in Nederland. | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
2.3 Het KleverlandsDe Niederrhein valt binnen het Nederfrankische dialectgebied. Dit dialect is ten noorden van de machen/maken-lijn gesitueerd en wordt naast de Niederrhein ook in een gedeelte van Nederland en België gesproken. In de loop der jaren is dit | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 67]
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
gebied door dialectologen op verschillende manieren ingedeeld. Van Ginneken (1931) noemt dit gebied de Limburg-Frankische groep en rekent de dialecten in ons onderzoeksgebied tot het ‘Geldersch-Limburgsch’. Weijnen (1966) rekent de dialecten in het onderzoeksgebied tot de ‘zuidelijk-centrale groep’. Daan (1968) verdeelt het onderzoeksgebied over twee groepen ‘de zuidelijk-centrale dialecten’, waar zuidelijk Gelderland onder valt, en ‘de zuidoostelijke dialecten’, waar Nederlands Limburg onder valt. Ten slotte komt Goossens (1968) met de term ‘Kleverländisch’ (Nederlands ‘Kleverlands’) als begrip voor een gedeelte van het Duits-Nederlandse dialectcontinuüm: Zwischen dem Sassischen und dem limburgischen Dialektgebiet liegt [in den Niederlanden] ein schmaler Streifen, dessen Mundarten ich mit einer Bezeichnung der rheinischen Dialektologie Kleverländisch nenne, weil sie viele Gemeinsamkeiten mit denen der niederrheinischen Gruppe um Kleve aufweisen.’ (Goossens 1968, p. 71). Cornelissen (2003) heeft aan de hand van de indelingskaarten van Van Ginneken, Weijnen en Goossens een indelingskaart getekend, waarbij het Kleverlands dialectgebied afgebakend wordt door de Uerdingerlijn in het zuiden, de diftongeringslijn van de Westgermaanse i in het westen en de grens met de Nedersaksische dialecten van de Achterhoek in het noordoosten. De kern van dit dialectgebied ligt in Duitsland, maar ook delen van Gelderland, Limburg en Brabant behoren tot dit gebied. | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
3. Onderzoeksmethode3.1 Selectie van de plaatsenWe hebben aan weerszijden van de grens een aantal plaatsen geselecteerd en wel zodanig dat deze een beeld geven van de overeenkomsten en verschillen die aan de grens voorkomen. Om de factoren die voor verschillen tussen plaatsen kunnen zorgen onder controle te houden, hebben we besloten om met gematchte paren van Nederlands-Duitse plaatsen te werken. We hebben tien plaatsen onderzocht, die samen vijf plaatsparen vormen. Deze plaatsparen dienden aan een aantal criteria voldoen. Ten eerste vonden wij het belangrijk dat de leden van elk Nederlands-Duits plaatspaar zoveel mogelijk overeenkwamen qua inwonertal, faciliteiten (zoals bibliotheek, bank en bakker) en afstand tot de grens. Binnen | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 68]
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
de paren streefden wij dus naar maximale vergelijkbaarheid van de gematchte plaatsen. Tussen de paren echter mikten wij op een aantal verschillen. Ten eerste hebben we de omvang van de plaatsen gevarieerd. Daarbij hebben we gekozen voor twee combinaties van relatief grote plaatsen en drie combinaties van relatief kleine plaatsen. Verder hebben we de afstand tot de grens gevarieerd: twee plaatsparen lagen relatief dicht bij de grens en drie lagen wat verder van de grens. In Tabel 1 worden de geselecteerde plaatsparen opgesomd en in Figuur 1 is hun geografische ligging aangegeven.
  Figuur 1. Onderzoeksgebied en daarbinnen de ligging van de plaatsen en plaatsparen
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 69]
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
3.2 Selectie van de informantenIn elk van de tien plaatsen is een steekproef van informanten opgezet, gestratificeerd naar leeftijd en sexe. Er is een onderscheid gemaakt naar jongere (tussen 20 en 40 jaar) en oudere (ouder dan 50 jaar) informanten. Samen met het onderscheid naar mannen en vrouwen levert dat vier groepen op. Met een bezetting van zes informanten per groep komt het totaal per plaats op 24 informanten. Elke informant diende geboren en getogen te zijn in de plaats van onderzoek en het plaatselijke dialect te kunnen spreken. Het beoogde aantal informanten voor de tien plaatsen komt daarmee op 240. | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
3.3 EnquêteDe gegevens over dialectgebruik en dialectattitude zijn verzameld door middel van een telefonische enquête. Deze is, overeenkomstig Giesbers (2001), opgebouwd uit de volgende onderdelen:
De informanten dienden aan te geven in hoeverre zij het met deze uitspraken eens waren. Hierbij werden vijf gradaties onderscheiden: 1 = geheel oneens, 2 = gedeeltelijk oneens, 3 = geen mening, 4 = gedeeltelijk eens, 5 = geheel eens. | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 70]
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
3.4 Uitvoering van het onderzoekHet onderzoek is uitgevoerd tussen oktober 2002 en maart 2003. Voor iedere onderzoeksplaats werden willekeurig personen uit het telefoonboek geprikt en opgebeld. Iedereen die ter plekke was geboren en opgegroeid en het plaatselijke dialect sprak, kon deelnemen aan het onderzoek. Aan degene die de telefoon opnam werd gevraagd of hij of zij in de onderzoeksplaats geboren en opgegroeid was en het dialect van de onderzoeksplaats sprak. Aan Nederlandse zijde vielen 7 van de 120 gebelden af: 5 waren niet in de onderzoeksplaats geboren en 2 spraken het dialect van de plaats niet. Aan Duitse zijde vielen 12 van de 120 opgebelden af: 7 waren niet in de onderzoeksplaats geboren en 5 spraken het dialect van de plaats niet. Opvallend genoeg weigerde geen enkele persoon aan het onderzoek mee te doen. Wanneer iemand niet aan de criteria voldeed, werd vervolgens niet naar een ander lid van het gezin geïnformeerd. Bij het vullen van de laatste cellen vielen nog een aantal mensen af. In het begin van het onderzoek is voornamelijk in de middag getelefoneerd, om de cellen met m.n. de jonge mannen te vullen werd 's avonds tussen 20.00 uur en 21.00 uur gebeld. Er is in totaal 135 keer naar Nederlandse plaatsen gebeld; naast de 7 die niet aan de criteria voldeden, vielen er nog 8 af die de cel van de jonge mannen niet konden vullen. Er is in totaal 145 keer naar Duitse plaatsen gebeld; naast de 12 die niet aan de criteria voldeden, vielen er nog 13 af die de cellen van de jonge vrouwen en jonge mannen niet konden vullen. De enquête duurde gemiddeld vier minuten. Alle gesprekken zijn door de eerste auteur gevoerd, in Nederland in het Nederlands en in Duitsland in het Duits. Daarbij werd in Nederland de term ‘dialect’ gebruikt in en Duitsland ‘Mundart’ of ‘Platt’. Tot slot kan hier nogmaals opgemerkt worden dat het gaat om door informanten gerapporteerd gedrag. | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 71]
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
4. Resultaten4.1 DialectgebruikHet eerste doel van het onderzoek was inzicht te krijgen in het dialectgebruik. Daartoe is het dialectgebruik in twaalf communicatieve situaties bevraagd. Om een indruk te geven van het verschil tussen de twee landen zijn in Figuur 2 de resultaten afgebeeld voor alle twaalf situaties. Over de hele lijn zijn de waarden in Nederland hoger dan in Duitsland. In Nederland vinden we de hoogste score bij de situatie met de partner (3.8) en de laagste bij de situatie met de baas (2.1). In Duitsland vinden we de hoogste score bij de situatie met de grootouders (2.4) en de laagste bij de situatie met de pastoor (1.2). De grootste verschillen tussen Duitsland en Nederland zijn te zien bij de situaties met de partner (respectievelijk 3.8 en 2.0) en bij de bakker (respectievelijk 3.3 en 1.5). De conclusie lijkt gewettigd dat er in Nederland over de hele linie aanzienlijk meer dialect wordt gesproken dan in Duitsland. We zullen dit verder moeten onderbouwen met behulp van statistische analyses  Figuur 2. Dialectgebruik in 12 situaties in Nederland en Duitsland op een schaal van 1 (nooit) tot 4 (altijd).
We hebben ons in de analyses beperkt tot een kleiner aantal primaire gebruikssituaties, waarvoor bovendien gold dat vrijwel alle informanten een antwoord hadden gegeven. De situatie met grootouders, bijvoorbeeld, kende een groot aantal ontbrekende waarden omdat veel informanten aangaven geen grootouders meer te hebben. Ook kwam het regelmatig voor dat de informant niet buitenshuis | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 72]
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
werkte en daarom niets te melden had over het dialectgebruik met een baas, collega's of klanten. In de verdere bespreking van de resultaten richten we ons op de volgende vier kernsituaties:
De eerste twee situaties behoren tot het domein van het gezin/familie. De andere twee situaties vallen daarbuiten, maar vormen kerndomeinen in de dagelijkse leefwereld van de informanten. Hoe hebben we de statistische analyse aangepakt? Voor drie factoren in de onderzoeksopzet is de situatie duidelijk, namelijk.‘land’, ‘leeftijd’ en ‘sexe’. Dit zijn alledrie normale, gekruiste factoren in de variantieanalyse. De factor ‘plaats’ is lastiger te determineren. Het meest voor de hand ligt het om gezien de matchingsprocedure plaatsparen als genestelde factor onder land op te nemen (als fixed factor, omdat de plaatsparen weloverwogen gekozen zijn op grond van meerdere criteria). Het resultaat van de analyse was echter lastig interpreteerbaar, omdat de verschillen binnen de plaatsparen niet kleiner waren dan tussen willekeurig twee andere plaatsen aan weerszijden van de staatsgrens. We hebben daarom ‘plaatspaar’ als aparte factor laten varen ten gunste van een nesteling van telkens vijf plaatsen onder de factor ‘land’ (met ‘plaats’ als fixed factor vanwege de doelgerichte keuze van de betrokken plaatsen). De resulterende variantie-analyses leverden een aantal significante hoofdeffecten en interacties op. In plaats van de significantiewaarden rapporteren wij hier de partiële etakwadraat-waarden voor die effecten die significant zijn op het 5% niveau. Deze geven een beter beeld van de sterkte van effecten dan significantiewaarden. De eta kan variëren tussen .00 en 1.00, en kan worden geïnterpreteerd als de proportie verklaarde variantie. Tabel 2 bevat de resultaten van de variantie-analyses van de vier kernsituaties. | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 73]
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Tabel 2 bevat de vier hoofdeffecten van land, sexe, leeftijd en plaats, plus vijf mogelijke twee-weg interactie-effecten en de twee mogelijke drieweg-interactie-effecten. De significante effecten worden vooral voor de hoofd-effecten gevonden (14x) en in veel mindere mate voor de interactie-effecten (4x). Bovendien zijn de eta's van de hoofdeffecten sterker. De gegevens in Tabel 2 maken duidelijk dat het dialectgebruik vooral wordt bepaald door de factor ‘land’. Deze factor is slechts één keer betrokken in een interactie-effect (land*sexe bij ‘met ouders’), wat aangeeft dat het om een autonoom en sterk effect gaat. In de situatie met kinderen is de eta-kwadraat aanzienlijk lager dan in de andere drie situaties. Dit wordt veroorzaakt door het feit dat de Nederlandse plaatsen hier een grote verschuiving vertonen, die het gerapporteerde dialectgebruik een stuk dichterbij de Duitse uitkomsten brengt. Figuur 2 liet al zien dat met de kinderen zowel in Nederland als in Duitsland relatief weinig dialect gesproken wordt, veel minder dan met ouders, vrienden en buren. Niettemin is ook voor de situatie met kinderen ‘land’ het grootste effect. De resultaten ondersteunen de eerste hypothese, die stelt dat het overheersende effect in dialectgebruik het verschil tussen de twee betrokken landen is. | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 74]
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Als tweede hypothese namen wij aan dat de mate van dialectgebruik zou verschillen voor de verschillende plaatsen. In Tabel 2 is te zien dat het effect van de factor ‘plaats’ inderdaad significant is, maar dat de bijbehorende eta's aanzienlijk lager zijn dan die voor de factor ‘land’. De verschillen in dialectgebruik tussen de twee landen zijn dus systematischer en groter dan tussen de plaatsen. De afzonderlijke resultaten voor de tien plaatsen staan weergegeven in Figuur 3.  Figuur 3. Dialectgebruik in vier situaties, afzonderlijk voor de tien plaatsen, geordend naar land (links Nederland en rechts Duitsland) en daarbinnen naar omvang (eerst de drie kleinere plaatsen en daarna de twee grotere plaatsen). De schaal loopt van 1 = nooit tot 4 = altijd.
Als onderdeel van hypothese 2 hadden we voorspeld dat er in de kleinere plaatsen meer dialect wordt gesproken dan in de grotere. Als we ons eerst op Nederland richten, zien we dat er in de kleinere plaatsen Afferden en Siebengewald in alle situaties relatief veel dialect wordt gesproken. Dit komt overeen met de verwachting. Het beeld voor de andere drie Nederlandse plaatsen is echter niet zo duidelijk, temeer omdat de mate van dialectgebruik afhangt van de situatie. Zo wordt er, zoals verwacht, in de grotere plaats Groesbeek relatief weinig dialect gesproken met de kinderen, maar onderscheidt het zich in de andere drie situaties, dat wil zeggen met ouders, vrienden en buren, niet van de kleinere plaatsen. In die drie situaties wordt in Groesbeek juist relatief veel dialect gesproken. Ook aan de Duitse kant wordt de hypothese niet overtuigend gesteund. In de kleinere plaatsen Hülm en Kessel wordt weliswaar relatief veel dialect gesproken, maar in de eveneens kleine plaats Asperden wordt juist op- | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 75]
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
vallend weinig dialect gesproken. Wat betreft de grotere plaatsen voldoet Goch aan de verwachting dat er weinig dialect wordt gesproken, terwijl het beeld voor Kranenburg sterk afhangt van de situatie. Al met al moet geconcludeerd worden dat de verwachting van een plaatseffect gerelateerd aan de omvang van de plaats niet bevestigd wordt. We hadden geen effect van de afstand tot de grens voorspeld. Dat hield in dat de verschillen in dialectgebruik bij Nederlands-Duitse plaatsparen die dicht bij elkaar liggen (dat wil zeggen Siebengewald en Hülm, Ven-Zelderheide en Kessel, Groesbeek en Kranenburg) niet anders zou zijn dan bij de plaatsparen die verder van de grens en van elkaar liggen (dat wil zeggen Afferden en Asperden, Gennep en Goch). Zoals kan worden opgemaakt uit Figuur 3, treedt dit effect inderdaad niet op. Aangezien omvang noch afstand tot de grens de verschillen tussen de plaatsen verklaren, moet worden aangenomen dat de variatie in dialectgebruik vooral te maken heeft met de (unieke) wordingsgeschiedenis van de plaatsen zelf.
Hoe zit het me de factor leeftijd? Leeftijd geeft een consistent maar gematigd hoofdeffect (alle etawaarden minder dan 10%), met de aantekening dat er ook drie interactie-effecten zijn waarin leeftijd betrokken is. Figuur 4 laat zien dat het verschil in de verwachte richting gaat: oudere informanten gebruiken systematisch vaker dialect dan jongere informanten. Vooral met de ouders wordt door de jongeren nog relatief vaak dialect gebruikt. Mogelijk had een groter leeftijdsverschil in de onderzoeksopzet tot een groter effect geleid, maar aan de andere kant kan vastgesteld worden dat de keuze voor dialect niet zo extreem verloopt in het onderzochte gebied als wel eens wordt verondersteld. De verschuiving is in Duitsland in absolute zin even groot als in Nederland, want er is geen interactie-effect van leeftijd met land. | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 76]
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
 Figuur 4. Dialectgebruik in vier situaties, opgesplitst naar jong en oud. De schaal loopt van 1 = nooit tot 4 = altijd.
Het hoofdeffect van sexe is het minst systematisch van de vier onderzochte factoren. De resultaten in de vier gebruikssituaties worden weergegeven in Figuur 5. Mannen zeggen in alle gevallen vaker voor dialect te kiezen dan vrouwen. Dit komt overeen met onze hypothese. Interessant is dat het sexeverschil binnen het domein van de socialisatie (ouders en kinderen) niet significant is maar wel buiten de opvoeding (vrienden en buren). De verklaring voor het niet significant zijn van de ogenschijnlijk grotere verschillen in de twee situaties van het gezin moet worden gezicht in de relatief grote verschillen tussen de respondenten in dit primaire communicatiedomein.  Figuur 5. Dialectgebruik in vier situaties, opgesplitst naar man en vrouw. De schaal loopt van 1 = nooit tot 4 = altijd.
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 77]
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Naast de hoofdeffecten zijn er ook nog vier significante interacties tussen factoren. Deze moeten nader worden bekeken om te zien of de interpretatie van de hoofdeffecten moet worden genuanceerd. Het is in ieder geval geruststellend dat geen van de significante interactie-effecten opvallend sterk is (zie Tabel 2). Wat houden de gevonden interactie-effecten in?
De gevonden interactie-effecten tasten onze interpretaties van de hoofdeffecten en daarmee onze conclusies met betrekking tot de hypotheses niet aan. Eerder wordt het beeld versterkt dat plaatselijke omstandigheden een extra rol kunnen spelen in het complex van taalkeuzes. Het is beslist de moeite waard deze plaatselijke verschillen via aanvullend onderzoek aan een nadere analyse te onderwerpen. | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 78]
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
4.2 DialectattitudeHet tweede doel van het onderzoek was de attitude van de informanten tegenover hun dialect te bepalen. Ze kregen daartoe vier uitspraken voorgelegd waarin het dialect werd vergeleken met de standaardtaal. Ze moesten telkens aangeven in hoeverre ze het daarmee eens waren. Een algemeen beeld van de verschillen tussen de twee landen kan worden verkregen in Figuur 6. Men staat in Nederland positiever tegenover het dialect dan in Duitsland. De verschillen tussen de twee landen zijn echter minder groot dan voor dialectgebruik. Het meest positieve oordeel vinden we in Nederland bij de uitspraak klinkt gezelliger (4.7) en de laagste score bij de uitspraak klinkt intelligenter (3.3). Dezelfde twee schalen leveren ook in Duitsland de hoogste en laagste score op, respectievelijk 4.4 en 2.7. Het grootste verschil tussen Duitsland en Nederland is te zien bij de uitspraak praat liever. De Nederlandse informanten hebben een sterkere voorkeur voor het dialect (4.2) dan de Duitse informanten (3.3).  Figuur 6. Gemiddelde oordelen voor vier evaluatieve uitspraken (1 = geheel oneens, 5 = geheel eens), apart voor Nederland en Duitsland
Net zoals bij dialectgebruik, zijn er variantie-analyses uitgevoerd, met ‘plaats’ genesteld onder ‘land’. Tabel 3 laat zien dat de factor ‘land’ voor alle vier de uitspraken significant is, maar dat het effect veel minder sterk is dan bij dialectgebruik. Het maximum voor land is .157 bij de uitspraak ik praat liever dialect dan standaardtaal. De factor ‘plaats’ is in drie gevallen significant en de sterkte is vergelijkbaar met die van ‘land’. Ook hier is er sprake van bescheiden verschillen. Daarmee leveren de uitkomsten van de variantie-analyse steun aan zowel hypothese 5 als 6. | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 79]
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Hoe de afzonderlijke plaatsen zich gedragen, is te zien in Figuur 7. Figuur 7 maakt duidelijk waarom het sterkste effect voor ‘plaats’ gevonden wordt voor de uitspraak dialect klinkt intelligenter dan standaardtaal. In Ven-Zeiderheide en Hülm zijn maar weinig informanten het met deze stelling eens zijn, veel minder dan bijvoorbeeld in Afferden en Groesbeek. Uit de figuur is tevens af te leiden dat grootte van de plaats en nabijheid van de grens van geen betekenis zijn voor de dialectattitude. | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 80]
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
 Figuur 7. Gemiddelde waarden voor vier evaluatieve uitspraken, afzonderlijk voor iedere plaats (1 = geheel oneens, 5 = geheel eens)
Tabel 8 laat slechts bij één uitspraak een effect van leeftijd zien, namelijk bij ik praat liever dialect dan standaardtaal. Het effect is tamelijk zwak. De aard van het effect is te zien in Figuur 8: ouderen zijn het vaker eens met deze uitspraak dan jongeren en staan dus positiever tegenover het dialect. Dit komt overeen met hypothese 7.  Figuur 8. Gemiddelde waarden voor vier evaluatieve uitspraken, opgesplitst naar jong en oud (1 = geheel oneens, 5 = geheel eens)
Ten slotte leverden twee evaluatieve uitspraken een significant effect op van de factor ‘sexe’ (zie Tabel 3): dialect is mooier dan standaardtaal en dialect klinkt gezelliger dan standaardtaal. Het effect is in beide gevallen zwak. De oordelen | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 81]
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
zijn afgebeeld in Figuur 9. Vrouwen zijn het meer met deze uitspraken eens dan mannen. Deze uitkomsten zijn in tegenspraak met onze verwachtingen zoals verwoord in hypothese 8. We hadden verwacht dat mannen positiever tegenover het dialect zouden staan dan vrouwen. Het gaat echter om slechts een klein verschil  Figuur 9. Gemiddelde waarden voor vier evaluatieve uitspraken, opgesplitst naar vrouwen en mannen (1 = geheel oneens, 5 = geheel eens)
Naast de genoemde hoofdeffecten zijn er bij de attitudinele oordelen ook nog enkele interacties opgetreden. Deze kunnen als volgt worden samengevat.
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 82]
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
De gevonden interactie-effecten versterken het beeld dat de effecten voor dialectattitude beperkt in omvang zijn. Daarnaast wordt soms een reactie aangetroffen die tegenovergesteld is aan hetgeen verwoord is in de verwachtingen. De effecten zijn dus niet alleen zwakker dan die voor dialectgebruik, maar ook minder consistent en meer aan variatie onderhevig. | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
4.3 Correlatie dialectgebruik en dialectattitudeOns uitgangspunt bij hypothese 9 was dat de samenhang tussen dialectgebruik en dialectattitude weliswaar consistent positief was, maar zwak. We willen tot slot nagaan of de onderzoekgegevens dit uitgangspunt bevestigen, vooral ook omdat er wellicht geen relatie is tussen gebruik en attitude. Om de analyse te vereenvoudigen hebben we op de antwoorden op de evaluatieve vragen een factoranalyse toegepast. De analyse (principale componenten; criterium eigenwaarde > 1) leverde één enkele factor op, waarop alle vier de evaluatieve uitspraken een voldoende hoge lading hadden (> .40). Vervolgens zijn de scores van de informanten op de uitspraken mooier, klinkt gezelliger, klinkt intelligenter en praat liever bij elkaar opgeteld en gecorreleerd met hun dialectgebruikscores in de vier kernsituaties (met kinderen, met ouders, met buren en met vrienden). Tabel 4 bevat de correlaties. Voor een vergelijking met de etakwadraat-waarden moeten deze correlaties gekwadrateerd worden. Het voorspelde beeld klopt: de correlaties zijn consistent, maar niet hoog. De iets hogere score voor | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 83]
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
de totale steekproef moet verklaard worden uit het feit dat Nederland hoger scoort op dialectgebruik en bovendien positievere attitudes kent.
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
5. ConclusieDeze studie richtte zich op de sociolinguïstische situatie met betrekking tot dialectgebruik en dialectattitude in de Duits-Nederlandse grensstreek tussen Kranenburg (in het noorden) en Afferden (in het zuiden). Daartoe is een telefonische enquête uitgevoerd onder 240 informanten in vijf Nederlandse plaatsen en vijf Duitse plaatsen. Eén van de opvallende uitkomsten van het onderzoek was dat praktisch alle gebelde personen in de onderzochte plaatsen zeiden het plaatselijke dialect te kunnen spreken. Wat we onderzocht hebben, is hoe vaak mensen die het plaatselijke dialect beheersen (1) het daadwerkelijk spreken in verschillende situaties binnen en buiten de familie en (2) wat hun houding is tegenover hun dialect. Mensen die het lokale dialect niet spreken, zijn niet in het onderzoek betrokken. Hieronder zullen we de belangrijkste ondezoeksresultaten nog eens kort samenvatten. We vonden een sterk effect van de factor ‘land’ op het gerapporteerde dialectgebruik. In Nederland wordt systematisch veel vaker dialect gesproken dan in Duitsland. Dit resultaat sluit aan bij onze hypothese op basis van eerder onderzoek. Systematisch komt naar voren dat de achteruitgang van het dialectgebruik aan Duitse zijde verder is voortgeschreden dan aan Nederlandse zijde. Hetzelfde bleek ondermeer uit het onderzoek van Gerritsen (1991) in Maaseik (België), Susteren (Nederland) en Waldfeucht (Duitsland), van Kremer (1979) in het Achterhoeks-Westfaalse grensgebied, van Perrefort (1993) in het grens- | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 84]
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
plaatsje Gronau en van Krisman (2003) in Uelsen (Duitsland) en Ootmarsum (Nederland). Naast ‘land’ blijkt ook ‘situatie van taalgebruik’ een bepalende factor voor dialectgebruik te zijn. In de door ons onderzochte plaatsen in Duitsland liggen de gemiddelde waarden voor de gesprekken met ouders, vrienden en buren, dus tussen volwassenen onderling, rond de 2 (‘soms’) en 2.5 (tussen ‘soms’ en ‘vaak’ in). In de Nederlandse plaatsen variëren de waarden voor deze situaties tussen 3 (‘vaak’) en 4 (‘altijd’). In de gesprekken met de kinderen wordt in beide landen veel minder vaak dialect gebruikt. De waarden in Duitsland schommelen tussen 1.5 (tussen ‘nooit’ en ‘soms’ in) en 2 (‘soms’), die in Nederland tussen 2 (‘soms’) en 3 (‘vaak’). Er zijn dus zowel in Duitsland als in Nederland veel gezinnen waarin het dialect niet meer door de ouders aan de kinderen wordt doorgegeven. Dit is ook al bij de vorige generatie gebeurd, want de jongeren (tussen de 20 en 40 jaar) in ons onderzoek gebruikten minder dialect dan de ouderen (boven de 50 jaar). Naar verwachting zal het dialectgebruik in beide landen nog verder afnemen. In Duitsland zal het dialect over niet al te lange tijd een zeldzaam verschijnsel zijn; het dialectgebruik in Nederland zal naar het zich laat aanzien wat langer standhouden. De ‘Bruchstelle’ (Kremer 1979) tussen het dialect aan de Duitse en aan de Nederlandse zijde wordt zo steeds groter. Het dialect zal steeds minder functioneren als contacttaal voor mensen aan weerszijden van de grens. Berns en Daller concludeerden dit in 1992 al in Millingen aan de Rijn (Nederland) en Keeken (Duitsland): ‘Uit het onderzoek blijkt dat het dialect voor taalcontacten over de grens wel gebruikt wordt, maar vooral door de oudere generatie. Dialect als grensoverschrijdend communicatiemiddel zal in de toekomst steeds minder gebruikt worden. Aan de Nederlands-Duitse grens zal het Standaardduits het meest gebruikt communicatiemiddel worden zoals het nu bij de jongere generatie al het geval is’ (Berns & Daller 1992: 27-51). Het dialectgebruik varieert nogal tussen de verschillende plaatsen. Wat hiervan de oorzaak is, hebben we in deze studie niet kunnen achterhalen. We hadden verwacht dat er in de kleinere, meer homogene plaatsen meer dialect zou worden gesproken dan in de grotere, maar we hebben hiervoor geen evidentie gevonden. Ook het idee dat de verschillen tussen Nederlandse en Duitse plaatsen die dicht bij elkaar (en de grens) liggen, kleiner zouden zijn dan tussen plaatsen die ver | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 85]
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
van elkaar verwijderd zijn, werd niet bevestigd. Om de oorzaken van de plaatsgebonden verschillen te achterhalen, zijn we van plan een aantal diepte-interviews te houden waarmee de lokale situatie meer gedetailleerd in kaart wordt gebracht. We hopen zo een completer beeld te krijgen van de factoren die een rol spelen bij het wel of niet gebruiken van het dialect. In de geplande diepte-interviews zullen ook de verschillen in dialectattitude tussen de twee landen en verschillende plaatsen verder worden uitgediept. Over het algemeen was men in de Nederlandse plaatsen positiever gestemd tegenover het eigen dialect dan in de Duitse plaatsen, maar het verschil is veel minder pregnant dan met betrekking tot het dialectgebruik. Ook was de overeenstemming voor sommige uitspraken groter dan bij andere. Met de stellingen dat het dialect mooier is dan de standaardtaal, dat het gezelliger is dan de standaardtaal en dat men het liever praat dan de standaardtaal is men het in de meeste plaatsen in meer of mindere mate eens. Dit geldt niet voor de uitspraak dat het dialect intelligenter klinkt dan de standaardtaal. De meningen hierover lopen sterk uiteen. In Afferden en Groesbeek is men het hier tot op grote hoogte mee eens, maar bijvoorbeeld in Ven-Zelderheide en Hülm is men het hier tot op grote hoogte mee oneens. Hoe kunnen de meningen zo verschillen binnen zo'n klein dialectgebied? Heeft dat misschien te maken met de sociale gebondenheid van het dialect binnen de betreffende plaatsen? Ook op dit soort vragen hopen we een antwoord te vinden in de diepte-interviews. De relatie tussen de mate van dialectgebruik en dialectattitude, ten slotte, is niet erg sterk. Afhankelijk van de taalgebruiksituatie varieert de correlatie tussen .20 en .40. In ons onderzoek waren alleen mensen betrokken die in principe het dialect beheersten. De gevonden correlatie heeft dus geen betrekking op de attitudes van dialectsprekers vergeleken met niet-dialectsprekers. Het gaat in ons geval om mensen die ervoor kiezen om in een bepaalde situatie geen dialect te spreken. Onze vraag was of deze keuze samenhangt met de algemene houding tegenover het dialect, en blijkbaar is deze samenhang zwak. Er moet in dit verband een onderscheid worden gemaakt tussen de contacten binnen en buiten het gezin. Bij de contacten buiten het gezin, in dit geval buren en vrienden, wordt de taalkeuze sterker bepaald door externe factoren zoals de taalachtergrond van de gesprekspartner, dan binnen het gezin. Ook met de ouders zou dit nog een zwakke rol kunnen spelen, in die gevallen dat (één van) de ouders zelf geen dialect of een ander dialect spreken. Bij de kinderen zou de keus echter volledig in handen moeten zijn van de ouders. Dit is dus de meest | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 86]
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
zuivere situatie om de samenhang tussen dialectgebruik en dialectattitude te bepalen. De correlatie bedroeg hier .306. Ook hier vormt de dialectattitude geen goede verklaring voor het al dan niet gebruiken van dialect. Blijkbaar spelen andere factoren, zoals zorg over de toekomst van de kinderen en ontzag voor de standaardtaal, een veel grotere rol. | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Bibliografie
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 87]
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 88]
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||