De Nieuwe Taalgids. Jaargang 53

[p. 113]

Boekbeoordelingen

N. Léonard-Tournay et E. Léonard, Néerlandais, Première année (garçons et filles), M. Didier, zonder plaats 1959, 396 blz.

De Nederlander beschouwt zijn taal (het Nederlands, de taal van Nederland!) niet als een uitvoer-artikel en vindt het niet anders dan natuurlijk dat de Nederlandse taal-handelsbalans zogoed als absoluut negatief is. Maar dan verliest hij de toestand in het aangrenzende België uit het oog. Ten dienste van de Waalse helft van dit tweetalig land bestaat daar van oudsher een systematische en niet onaanzienlijke produktie van leerboeken voor het Nederlands als vreemde taal. Lange tijd hebben deze boeken, zowel overigens als die voor het Nederlands als moedertaal, ten dienste van de Vlaamse helft, maar een onbevredigende, of voor wie het anders ziet, althans een ‘vreemde’ indruk moeten maken op de Nederlander die daar. Nederlands uit verwachtte. Geleidelijk is daar verbetering, of voor wie het anders ziet, verandering in gekomen en niet het minst in de leerboeken ten dienste van de Walen.

Tot niet zo heel lang geleden kwamen deze leermiddelen, evenals de leerkrachten die ze vervaardigden en hanteerden, nagenoeg uitsluitend uit het Vlaamse land, maar sedert een generatie of zo hebben de Walen zich onafhankelijk van die boeken- en menseninvoer weten te maken. Ze hebben zich niet meer laten afschrikken door de ‘germanistische’ studiën, die in België tot het gelijktijdig leraarschap in Nederlands, Duits en Engels (drie voor hen vreemde en onverwante talen) voorbereiden. Maar ze hebben daarin ook een positieve belangstelling en geschiktheid aan de dag gelegd, waarvan de verheugende resultaten blijken uit bijdragen van Waalse zijde in onze tijdschriften en op onze congressen. Op een andere, meer onmiddellijk praktische wijze blijken die resultaten uit de leerboeken voor het Nederlands ten behoeve van Franstaligen, die wij thans van dezelfde zijde krijgen en waarvan wij een welgeslaagd staal hier te bespreken hebben. Werken als deze, die uiteraard als leermiddel voor Nederlandse scholen niet in aanmerking komen, zijn niettemin ten volle de aandacht waard, niet slechts als curiosum maar als document, ook van de Nederlander die zich om de studie en het onderwijs van zijn taal bekommert.

Dit eerste deel van een Nederlandse cursus voor Waalse jongens en meisjes maakt al dadelijk een zeer gunstige indruk door de grondige en soepele kennis van onze taal in onze tijd, die er voor de schrijvers uit blijkt. Zij plaatsen zich resoluut op het standpunt van de in Nederland geldende standaard, wat voor hen als buitenstaanders wel vanzelf zou kunnen spreken, in elk geval niet hetzelfde bezwaar hoeft op te leveren als het, zonder voorbehoud ingenomen, voor het Vlaamse gedeelte van België kan hebben. De schrijvers gaan niet minder resoluut uit van de werkelijke en levende omgangsvorm van de Nederlandse taal in Nederland, wat in de eerste plaats wil zeggen dat ook van de uitspraak ter dege werk wordt gemaakt.

Een bewijs dat zij op de hoogte zijn tot in de biezonderheden is, dat zij zelfs aandacht hebben (blz. 61) voor de stemloze uitspraak van d in de, deze, daar en dgl. in verbinding met een stemloze eindmedeklinker, wat in schoolboeken tot dusver niet gebruikelijk was. Alleen hadden zij de regel eenvoudiger en gedeeltelijk waarder kunnen maken door zich te onthouden van nadruk op één en beperking tot een ander onderdeel. Het is juist dat er een sterkere voorkeur voor stemloze uitspraak bestaat na de eindexplosief t, geschreven t of d (niet slechts de uitgang, ‘la désinence’, t), maar het lijkt mij willekeur (niettegen-

[p. 114]

staande de opmerking van Zwaardemaker-Eijkman, Phonetiek blz. 228), als eindfricatief in dit verband alleen die van is en of te laten aantreden. De nadruk op de eindexplosief t had voorlopig onbesproken kunnen blijven en de beperking tot de eindfricatieven van is en of kan zonder meer en voorgoed opgeheven worden. Overigens, om alles te zeggen, wordt de frequentie van de stemloze assimilatie ook bepaald door de aard van het met d beginnend woordje.

Het uitgaan van de gewone omgangstaal brengt verder mee dat er veel werk wordt gemaakt van idioom. Te waarderen is de doeltreffende wijze waarop de vele eigenaardigheden van woordgebruik en woordverbinding onder de aandacht worden gebracht. Daartoe dienen niet slechts naakte, hoewel goed gegroepeerde opsommingen maar ook, waar het pas geeft, oefeningen ter blijvende inprenting. Van dit gedeelte, zo voor stof als voor bewerking, zou de maker van een taalboek voor Vlaamse leerlingen van dezelfde leeftijd tot zijn voordeel wel een en ander kunnen afkijken. Allerlei, als b.v. de behandeling van weer en terug (blz. 273 en 278), zou ook zo maar kunnen overgenomen worden.

Men zou zich ongerust kunnen gevoelen tegenover de hoeveelheid van wat er in dit dikke en ‘dichte’ eerste boek voor één jaar samengepakt zit. De schrijvers hebben rondom een kern van beperkte en goedgekozen taalstof een ruime en bonte keus van oefeningen en toepassingen gespreid, waardoor een grote vrijheid van beweging mogelijk wordt. Een eerste inkijk werkt misschien ietwat verbijsterend. Herhaalde terugblikken en een zorgvuldig samengesteld systematisch inhoudsvoerzicht zullen meester en leerling nochtans spoedig wegwijs maken.

J. Leenen

Het spel van de v vroede ende van de v dwaeze Maegden, opnieuw uitgegeven, ingeleid en toegelicht door Marcel Hoebeke - Zwolse Drukken en Herdrukken voor de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde te Leiden nr. 37 - N.V. Uitgevers-Maatschappij W.E.J. Tjeenk Willink, Zwolle, 1959 - Prijs ing. f 6,20.

Wie geroepen wordt een nieuwe uitgave te bezorgen van het spel van de vijf wijze en vijf dwaze maagden, wacht een aantrekkelijke, maar moeilijke taak. Aantrekkelijk, omdat men kan rekenen op een sympathieke ontvangst bij allen, wie de Nederlandse cultuur werkelijk ter harte gaat. Want wie zou er zich niet in verheugen, dat op onze eigen bodem althans één dichter heeft geleefd, die een bijbelse gelijkenis van zo principiële en voor het geestelijk leven van ons voorgeslacht zo unieke betekenis a.h.w. weer in de vorm van een gelijkenis, d.w.z. zó dat ze de tijdgenoot aansprak zonder haar eigenlijke zin te verliezen voor het toneel heeft bewerkt. Mag het ons niet met een zekere trots vervullen, dat cultuur-geografisch gezien ook de Nederlanden gerekend moeten worden tot het uitstralingsgebied van de parabeldramatisering, die van Frankrijk uit - de Sponsus dateert daar al van het eind der 11e eeuw - zich in de late middeleeuwen naar het noorden en oosten heeft uitgebreid. In deze traditie neemt Van de v vroede ende van de v dwaeze maegden een eigen en een eigenaardige plaats in.

Maar wij spraken ook van een moeilijke taak. De uitgever van een document van onze oude letteren als het onderhavige ziet zich geplaatst voor de vraag naar de overlevering van de tekst en van het thema. Binnen het bestek van deze bespreking wil ik mij bepalen tot de tekst. Welnu, het kon daarmee al niet

[p. 115]

treuriger zijn gesteld. Het handschrift is verdwenen en de uitgave naar dit verloren handschrift door J. Ketele voor de Vlaemsche Bibliophilen in 1846 kan moeilijk anders dan gebrekkig worden genoemd, vooral nu uit het door Hoebeke gedeeltelijk teruggevonden klad van die uitgever - in twee onderling en van de gedrukte tekst meermalen afwijkende redacties overgeleverd - blijkt, dat hij vrij wat moeite heeft gehad met het lezen van het manuscript, ja meer dan eens blijk geeft van een zekere hulpeloosheid. Geen wonder, dat P. Leendertz Jr. bij zijn poging tot reconstructie van de oorspronkelijke tekst voor zijn uitgave in de Middelnederlandsche Dramatische Poëzie van 1907 het mes en dat soms zeer ferm in Ketele's lezingen heeft gezet. Hoebeke van zijn kant, blijkbaar opgevoed in grote eerbied voor de overlevering, wist er, toen alle pogingen om het handschrift op te sporen vruchteloos bleken, niets beters op, dan zoveel mogelijk aan Ketele's tekst vast te houden, die waar nodig en z.i. mogelijk te verdedigen (o.a. met behulp van de twee kladschriften) en slechts in de uiterste noodzaak te emenderen. Meestal verantwoordt de uitgever in dat geval zijn opvatting in een speciale paragraaf ‘Emendaties en aantekeningen’ (blz. 81 e.v.).

Tot mijn grote teleurstelling bleek geen enkele van Hoebeke's interpretaties of emendaties aanvaardbaar. Een tekort aan kennis van het middelnederlands, van bijbel en traditie en verwaarlozing van de context, het onmiddellijke en het verwijderde, hebben hier tot de zonderlingste ontsporingen geleid. Ik moge van elk der drie ‘hoofdzonden’ een enkel voorbeeld geven. Op het woord van Roeckeloose tot Zottecollacie:

Wij en mueghen uwes niet ontbeeren (vs. 179),

reageert de laatste met:

Wa, dats waer, Heere! Nichte, maer dan de hooftzueere.

Aldus de lezing van Hoebeke volgens Ka (= eerste klad van Ketele). In de uitgave van Ketele leest men:

Wa, dats waer, Heere! Nichte, meer dan de hooftzeere,

waarvan Leendertz maakte:

Wa, dats waer, Heere, nicht meer dan de hooftzweere.

Hoebeke verklaart zijn lezing als volgt: ‘Inderdaad, ik ben immers Uw nicht en dan nog de voornaamste’. Nicht is voor hem nicht (sobrina) en hooftzueere ‘voornaamste zueere (= nicht)’. Het is duidelijk, dat de uitgever gestruikeld is over nichte, hij kent niet het mnl. nichtemeer = niet meer (zie MNW i.v. Nichtemee). De zin is dus: ‘Ah ja, niet meer dan (versta: net zoveel als) hoofdpijn’ (vg. ons: ‘iemand kunnen missen als kiespijn’).

In vs. 568 e.v. jammert Roeckeloose over haar doemvonnis. O, als ze nog één uur de tijd had om alles goed te maken, dan zou er nog hoop zijn

Maer laece! neenic, et es te spade
Want alle katijvicheden heeft mij omvaen (581-2).

De lezing spade is die van Ketele; het woord past uitstekend in het verband, maar rijmt niet met omvaen. Leendertz emendeerde daarom in et es ghedaen. Hoebeke vindt dat blijkbaar veel te ingrijpend en leest et es te spaen, wat moet betekenen: ‘het is teniet’, waarmee hij vergelijkt nnl. geen spaan en mnl. niet een spaen. Het is duidelijk, dat de uitgever hier een soevereine minachting

[p. 116]

toont voor de wetten zowel van het mnl. als van het nnl. Immers, op deze manier zou men, indien het rijm het verlangde, evengoed kunnen invullen te lor, vod, lomp, te soep of wat ook maar. En waarom niet, als men perse normale rijmen wil hebben (ook al komen weesrijmen hier herhaaldelijk voor), gelezen et es te spaet en in vs. 582 omvaet?

In vs. 435-444 spreken de wijze maagden elk twee verzen, waarin viermaal wordt herhaald:

Ontfangt mij, Heere, na dijn hutsprake ende ic zal leven.

Hutsprake wordt door Hoebeke verklaard als ‘oordeel’, hij denkt dus, naar het schijnt, aan het Laatste Oordeel. Hij zag niet, dat hier Ps. 119 (118) vers 116a volgens de Vulgaat wordt aangehaald; na dijn hutsprake betekent dus ‘volgens Uw belofte’. Vs. 436:

Mijn langhe verbeiden bidt dat met vreesen, willet mij vergheven,

zal dan wel corrupt staan voor iets, dat overeenstemt met vs. 443:

Mids dlanghe verbeien en wilic mij, Heere, niet confonderen,

waar men bij een lezing wilt voor wilic een herinnering in kan zien aan Ps. 119 (118) vers 116b; confonderen zou dan ‘beschaamd, te schande maken’ betekenen. Of vs. 436 is een gebed (ook Caritate en Ootmoedicheit bidden!) en dan naar de inhoud verwant aan vs. 468, waar Vreese zegt na de verhoring van haar gebed:

Van aller belemmerthede vindic mij ontladen.

In vs. 208-9 zegt Tijtverlies tot Hoverdie:

Ghij en zijt niet ontfaen naer huwe weerdicheit,
Of naer huwen hooghen staet.

Hoverdie reageert met:

Tijtverlies, dats wel gheseyt.

Tegen Ketele's lezing en Leendertz' rijmschikking in emendeert Hoebeke gheseyt in ghesaet en hij verstaat dats wel ghesaet als ‘Toch niet, je bent al te nederig’. Deze opvatting vloekt met Hoverdie's woorden en daden door het gehele spel heen. Zonder uitzondering verlangt deze dwaze maagd in overeenstemming met haar naam de voorrang mitsgaders het uiterste van eerbetoon van de zijde der overige maagden. Zodat de lezing van Ketele gehandhaafd moet worden en vs. 207 met Leendertz geschrapt. Wat bij Hoebeke twee verzen zijn (209 en 210) zijn in werkelijkheid twee halve verzen, gheseyt rijmt dan op weerdicheit.

Wanneer Ydelglorie aan Hoverdie de voorrang wil geven aan tafel, zegt ze (vs. 219):

...... zit voren, wij volghen.

Bij deze versschikking ontbreekt het rijmwoord op zegt van vs. 220. Wie heeft opgemerkt, dat in ons spel het ww volgen voortdurend gebruikt wordt in de bet. ‘na iemand komen’ of ‘na iemand iets doen’ vult volghen a.h.w. automatisch aan met echt (= daarna). Bij Hoebeke leest men echter: ‘wij volghen trecht’!

Ik betreur het, dat bij alle waardering, die ik heb voor de moed van de uit-

[p. 117]

gever om zich aan zo'n hopeloos bedorven tekst te wagen, voor de liefde en de toewijding, waarvan zijn werk op vrijwel elke bladzijde getuigt, mijn eindoordeel niet gunstig kan zijn. Het spel heeft niet minder raadsels dan voorheen en de jongste redactie is geen verbetering ten opzichte van de vroegere lezingen.

J.J. Mak