Onze Taaltuin. Jaargang 7

[p. 161]

[Nummer 6 en 7]

De voornaamwoordelijke aanwijzing en het geslacht

Inleiding.

Van een lid der jongste Noord-Nederlandsche Ministerieele Commissie voor de Schrijfwijze der Nederlandsche taal, die zich o.a. ook met het vraagstuk van geslacht en verbuiging moet bezighouden, ontving ik als Voorzitter der voorlaatste bij Missive van 7 April 1937 ingestelde Commissie, het vereerende verzoek om inzage van ons Rapport. Mijn eerste antwoord hierop moet zijn dat dit Rapport, waarschijnlijk om tactische redenen, door het Departement niet is gepubliceerd; en dat ook ik mij daarom niet gerechtigd acht, dit stuk tot min of meer breeder gebruik uit handen te geven.

Wat ik echter wel doen mag, en ter oriënteering zoowel van de jongste Noord- en Zuidnederlandsche Ministerieele Commissies als van de verdere belangstellenden ook graag doen wil, is: de door mij zelf, met hulp van wijlen Prof. Jos. Schrijnen, geredigeerde wetenschappelijke en paedagogische verhandeling in het licht te geven, die aan dat Eindrapport, hoewel ze er ten slotte niet in werd opgenomen, tot grondslag heeft gestrekt.

Ik kan bovendien mededeelen, dat hierin het advies van wijlen Prof. Schrijnen en ondergeteekende, aan den Minister gegeven, geheel en al is vervat.

[p. 162]

§ 1. In de huidige Nederlandsche taal berust de voornaamwoordelijke aanduiding:

1^o	op een algemeen geldige waardeering van het aangeduide, en
2^o	op de persoonlijke wisselingen van waardeering bij spreker of schrijver onder bepaalde omstandigheden.

Onze taal beschikt daartoe over zes vaste rangen van waardering.

Tot den eersten rang behooren: spreker en aangesprokene of schrijver en geadresseerde, weergegeven met de voornaamwoorden van den 1sten en 2den persoon: ik, mij, gij, u, mijn, uw, wij, ons, jelui.

Binnen den eersten rang zijn er nu, althans bij den 2den persoon, nog drie graden:

1^o	de graad van de allerhoogste personen, die niet meer met U maar met hun titel worden aangesproken: Uw Edele, Eerwaarde, Professor, Excellentie, Doorluchtige Hoogwaardigheid, Uwe Majesteit, Uwe Heiligheid.
2^o	de graad van beleefdheid jegens hoogerstaanden, die wij altijd aanspreken met U en Uw.
3^o	de graad van gelijkheid jegens onderling gelijken: gij, ge, jij, je, jou, jouw.

Tot den tweeden rang behooren de personen en groote dieren van het mannelijk geslacht en de daarmee gelijkgestelde aanschouwelijke (overzienbare) groote voorwerpen, als boomen, bergen, over wie gesproken en geschreven wordt met mannelijke voornaamwoorden van den 3den persoon: hij, hem, deze, die, dien, zijn, diens, wien, wiens, ieder, elk, zij, men, elkander.

Tot den derden rang behooren de personen en groote dieren van het vrouwelijk geslacht en de daarmee gelijkgestelde onoverzichtelijke collectiviteiten, stoffen, gewassen en abstracties en vele kleinere dieren, vruchten en bloemen, die in woord en geschrift worden aangeduid met vrouwelijke voornaamwoorden van den 3den persoon: zij, haar, ze, deze, dezer, die, dier en wier. zij, ze.

Binnen den tweeden en derden rang zijn er nu gewoonlijk weer dezelfde drie graden als in den eersten rang:

1^o	voor de allerhoogste personen: Zijn Eerwaarde, Zijne Doorluchtige Hoogwaardigheid, Zijne of Hare Majesteit.
2^o	voor hoogere personen hij, hem, zijn, zij, haar.
3^o	voor gelijke personen 'm-, ie, z'n, ze, d'r.

[p. 163]

Tot den vierden rang behooren de kinderen en welpen van groote dieren van beiderlei geslacht, met de daarmee gelijkgestelde stoffen, vooral metalen, waaruit iets gemaakt wordt, kleinere levenlooze voorwerpen, dingen, daden, feiten en collecties van minder waarde, die worden aangeduid met onzijdige voornaamwoorden van den 3den persoon: het, 't, dit, dat, welk, wat, ze.

In den tweeden, derden en vierden rang zijn er nu bovendien nog de graden van afstand. Over het algemeen waarderen wij toch het ons naderliggende hooger dan het verder afgelegene. En zoo is er hier vaak een 1ste graad met hij of deze, zij of deze, het of dit, en een 2de graad met die of dat; soms zelfs nog een 3de graad: de gindsche, gindsche.

Tot den vijfden rang behooren de hoedanigheden of eigenschappen van personen, voorwerpen, daden en feiten, die worden weergegeven met de aanwijzende bijwoorden van wijze: dus, aldus, zoo, evenzoo of met adverbiale uitdrukkingen. op deze wijze, op zijn manier, als volgt, in dezelfden trant enz.

Tot den zesden rang behooren de omstandigheden van plaats en tijd, onder welke een daad of feit geschiedt, en die worden aangegeven met de aanwijzende bijwoorden van plaats en tijd: daar, toen, er, waar, wanneer, ergens, ooit, overal, altijd, nergens, nooit of met adverbiale uitdrukkingen, op deze plaats, in dien tijd, terzelfder tijd, terzelfder plaatse. Een reeks systematische voorbeelden van deze zes rangen vindt men in de Grondbeginselen¹⁾ blz. 140-142.

Aan deze rangen houdt men zich in alle gevallen, dat er geen bijzondere reden aanwezig is, om hierven af te wijken. Maar er zijn allerlei waardeerings-omstandigheden, die aanleiding geven, om den rang der aangewezen personen of dingen nu eens te verlagen en dan weer te verhoogen. En deze variaties verzwakken de algemeene regelmaat niet, integendeel versterken zij ze, daar juist voor een hoogere waardeering de voornaamwoorden van een der hoogere, en voor een lagere waardeering de voornaamwoorden van een der lagere rangen wordt gekozen en deze bevoorrechting of degradeering onmiddellijk door den toegesprokene als zoodanig wordt verstaan. Deze wisselingen bewijzen dus juist, dat wij hier met werkelijk in ons volk nog volop levende taalregels te doen hebben.

[p. 164]

§ 2. Welnu, de voornaamste reden van deze rangsverhoogingen of verlagingen is nu: dat wij heusch willen laten merken, dat onze subjectieve vaak emotioneele waardeering van het aangeduide op dit oogenblik van de normale waardeering afwijkt. Zoo laat men duidelijk zijn minachting voelen, als men met drieën bijeen, over B tot C zegt: Hoor nu, zij weet ook wat. Door het gebruik van zij in plaats van jij wordt B immers eenvoudig buitengesloten. Zoo wil Falkland een booze eega met dédain tegen haar man laten zeggen: Hoe kom je op dat idee? en zegt zij tenslotte: Hoe krijgt men den inval? Zoo spreekt E. du Perron (Forum II blz. 164) eerst zijn tegenstander met u aan. Maar daarop valt hij zich zelf ineens in de rede, en spreekt dan met kennelijk dédain ineens van denzelfden tegenstander in den 3den persoon met hij:

‘Ik voeg er aan toe: Een golf van reaktie komt na iedere invloed van een groot man. Ik hoor naar u en verbeeld mij dat men honderd jaar geleden iemand als u op eenzelfde manier de reaktie had kunnen horen uitspreken tegen Rousseau. Het is al heel mooi dat uzelf dan toch ook Gide's invloed hebt ondergaan - Neen, dat heeft hij niet; hij heeft zich alleen maar voor hem geinteresseerd, hoofdzakelijk voor zijn protestantisme.’

Maar zelfs als men in den 3den rang blijft, en voor een goede kennis die in plaats van zij gebruikt in een zinnetje ‘zij wil ook mee’: en dus werkelijk zegt: Die wil ook mee; dan is het dédain maar al te duidelijk. Als een persoon van gezag tot zijn onderhoorige sprekend ineens twee rangen omlaag springt en zegt: Dat durft zoo maar in huis komen (Conscience), Dat weet van niets, dat heeft geen flauw begrip van kunst (Alberdingk Thym), dan proeft de onderhoorige daaruit een diepe geringachting.

Over kinderen kan men vaak een oudere zus hooren klagen: Zoo'n koppig ding, zoo'n ijdel stuk, waarin dan de 4de rang naar den 5den wordt omlaag gehaald. En tot den 6den rang wordt men gedegradeerd, als men te hooren krijgt: Zoo, hoor jij ook tot dat zoodje. Daar lach ik wat mee.

Dit waren allemaal min of meer boosaardige degradeeringen, waar nu een parallelle reeks van vleiende complimentjes tegenover staan.

Bij 't inoefenen van een bepaalde mimiek kan een régisseur het voordoen en neutraal zeggen: Zoo moet je doen (5de rang). Maar wil hij het tot iets aparts, tot iets bijzonders maken, het als het ware tot een substantie verheffen, dan zegt hij, terwijl hij het

[p. 165]

nadoet: Je moet dàt doen, begrepen? Of in andere omstandigheden: Het was maar zoozoo, neen, het was dàt niet meer.

Van een grap zegt een goed opsnijer niet: Hoe vindt-je dat? maar: Hoe vindt je hèm? Mr. Cocadoris hield een heele oratie over een klein witbeenen mesje. Maar in de peroratie werd dat ding ineens mannelijk, en riep hij triomfantelijk uit: Hij kost maar 50 cent, hij kost maar tien stuivers. - Het wordt te bar, zegt daarop kalme A. Neen maar, die wordt goed, juicht de enthousiaste B. Zoo sterk is het beteekenisverschil, als wij in plaats van een onzijdige aanduiding de mannelijke kiezen.

Karel van de Woestijne schreef in adoratie-stemming: Ik ben hier aan zee: zij is een groote leermeesteresse. In De Vrouw in het Woud verheft Mevr. Roland Holst haar tot een hem, en dat is in deze orde nog o zoo veel meer. 't Is in een verhaal der dichteres uit haar eigen jeugd:

Toen zij een kind was, ontbloeide
haar stem aan de stem der zee,
en later zeiden de menschen van haar:
dát die ruischte zoo diep en zwaar,
zoo diep en zwaar voor een vrouwe-stem:
dat kwam van de zee, dat kwam van hèm.

Een analoog voorbeeld, dat het onzijdige ‘beeld’ tot een hem wordt verheven en later weer gereclassificeerd vinden wij bij H. Marsman (Forum II blz. 55): ‘Niet enkel de menschen vereenzelvigen ons met ons beeld, ik doe het zelf. Ik richt mij naar hem, om hem tevreden te stellen, want hij wil op mij lijken, hij wil dat ik op hem lijk en ik verdraai mij om hem zijn zin te geven, om van zijn hardnekkig aanhouden af te zijn. Ik ben met hem bezig. Dat is al voldoende, dat is misschien het vernederendste wat ik mij denken kan, een creatie van mij, na een omwandeling in de wereld nog erger veranderd, nog minder mijzelf dan op het oogenblik dat ik hem schiep, keert tot mij terug, werpt zich op mij, hecht zich aan mij, en zuigt zich vast. Soms een blok aan mijn been, soms een bloedzuigre aan mijn borst en ik kan het niet loslaten, ik kan het niet geheel van mij afzetten, ik kan het niet vergeten.’

En ten slotte kan ook een 3de pers. in den adelstand van den 2den persoon²⁾ worden verheven, gelijk dat Homerus doet en dicht:

[p. 166]

τὸν δ᾽ἀπαμειβόμενος πϱοςέφης Εὔμαιε συβῶτα:

wat wij in het Nederlandsch veel minder poëtisch, maar even welsprekend navolgen met iets uit den tweeden, derden of vierden rang op te hemelen tot den eersten, met te zeggen: Dat is je! Dat is je ware. Dat is je likeur. Dat is je sigaar! met een fel accent op je.

§ 3. Maar naast deze primitieve emotioneele gevallen van waardeeringsverwisseling, zijn er nu nog een reeks andere voorbeelden te wijten aan vermeerdering en vooral aan vermindering van de aandacht, die wij aan sommige aanduidingen wijden. 't Spreekt toch van zelf, dat als wij al onze aandacht schenken aan een bepaald ding, wij onze waardeering voelen groeien, maar ook en nog sterker omgekeerd, dat als wij slechts een vleugje aandacht voor iets over hebben, zich ook de waardeering tot een vluchtig schimmetje verwaast.

Nu neemt in den zin gewoonlijk het onderwerp of het voorwerp bijna geheel onze aandacht in beslag. Vandaar dat de aanduiding van eigenschappen (5de) en omstandigheden (6de rang), om onderwerp of voorwerp te kunnen worden, moet verhoogd en gesubstantiveerd worden tot den 4den rang. Ziek of niet ziek, dat komt er niet op aan. Vroeg of laat, dat zijn maar toevalligheden, de hoofdzaak is, dat je het durfde doen.

Het nominale praedicaat heeft in den zin gewoonlijk rijker aandacht dan het attribuut. Daarom kan men in idiomatisch Nederlandsch wel zeggen: zulk een jas, of een dergelijke hoed, maar nooit mijn jas is zulk, mijn hoed was dergelijk. Aanduidingen van dit soort zijn voor deze rijke aandachtsfunctie te laag en onbeduidend.

Ook het accent speelt hier een rol, omdat wij over het algemeen, juist die woorden die de meeste aandacht hebben in den zin het sterkst accentueeren. Daardoor kan b.v. een sterk geaccentueerd pronomen als dat (4de), dat van huis uit in een lageren rang behoort dan die (3de) tóch wel eens hooger tellen. Vergelijk b.v. een zinnetje als: Kijk daar die koe, die is ook niet vet, met: Die koe dààr, dát is een vette. En dat het hier wel degelijk aan het accent ligt, bevestigt het volgende voorbeeld, waarin door het nòg sterker accent de weegschaal weer naar den anderen kant doorslaat: Neen maar die, díé is de vetste. Daarom moet men eenigszins voorzichtig zijn met de vol-geaccentueerde pronomina zij en haar, hij en hem: voor abstracties of onoverzienbare voorwerpen te gebruiken.

[p. 167]

Vlotte schrijvers redden zich uit zulke moeilijkheden door den ongeaccentueerden vorm te kiezen, zooals Querido in het volgende zinnetje: Ik wensch de onderneming een prachtig resultaat: ze is het dubbel waard. - Uitsluitend in officieelen deftigen stijl, die bijna geen accent gebruikt, kan er een zinnetje door als: De vergadering was onvoltallig, zij kon derhalve Art. 6 niet in behandeling nemen. - Een dagblad-artikel zal hier liever iets anders op vinden: Wat bewoog de Redactie tot de plaatsing van dit ondoordachte stukje? Durfde men het een zoo prikkelbaar auteur niet weigeren? - Al te deftig klinkt zeker voor de meesten: Bouten's vertaling van Oscar Wilde's The Soul of Man blz. 1: that sordid necessity presses so hardly upon almost everybody. In fact, scarcely any one at all escapes: ‘die onverkwikkelijke noodzakelijkheid, welke bijna iedereen onder haar zoo meedoogenloozen druk houdt. Inderdaad niemand ontsnapt haar.’ Ieder ander zou hier zeker geschreven hebben: ‘die onverkwikkelijke noodzakelijkheid, waaronder iedereen zoo diep gebukt gaat. Want feitelijk ontkomt er bijna niemand aan.’ In dit soort constructies: voorzetsel + zelfstandig voornaamwoord legt de praepositie beslag op de meeste aandacht. Dat hoort men bij de persoonlijke voornaamwoorden reeds aan het accent: Komt náást mij zitten. Kijk vóór je. Hij nam dit óp zich. Hij liep áchter haar. - Welnu, dáárom worden nu, in de constructies: Voorzetsel + Zelfstandig aanwijzend of betrekkelijk voornaamwoord al de pronomina van rang 2, 3, 4 en 5 gezamenlijk verlaagd tot rang 6: van de loutere plaatsbepalingen.

van rang 2: (bij personen tevens intiem of kleineerend) De chique jongen, waarmee jij gedanst hebt. De collega waarover ik je sprak. - en verder: Hij sprong eraf. Hij liep ernaast. (van of naast het paard). Hij klom erin (van een boom). De stoel, waarop hij stond.

van rang 3: (bij personen weer een beetje kleineerend of intiem) De dame, waarmee ik in de coupé zat. De oude freule, waarvoor ik mijn eerbied verloren had.

van rang 4: Het boek, waarvan de schrijver onbekend is gebleven. Hij bemoeit zich nergens mee. Hij liet mij een heelen tijd wachten, waardoor ik te laat aan den trein kwam.

van rang 5: Daartoe was hij niet te bewegen (tot dankbaarheid). Hierdoor (door zijn gebreken) schoot hij te kort. Hij kwam er eerlijk voor uit (voor zijn onnadenkendheid). Dat moest toch ergens vandaan komen (van zijn lichtzinnigheid) enz.

[p. 168]

§ 4. Verder komt er nog een derde groep van waardeeringswisselingen zeer duidelijk uit in de verschillende psychologische phasen van onzen gedachten-stroom, die vaak, met verwonderlijke nauwkeurigheid in den bouw onzer volzinnen wordt nageteekend.

Deze stroom der gedachten trekt toch als een breede rivier door het veld van ons bewustzijn heen, dat in concentrische cirkels van aandachtstoespitsing verdeeld is. Elke gedachte en elk denkbeeld begint met als een vaagheid in den buitensten kring van ons bewustzijn op te doemen, ze worden gaandeweg bemerkbaar en al maar duidelijker totdat ze eindelijk in het felle licht van de volle aandacht staan, daar een oogenblik verwijlen, maar dan op den gedachtenstroom weer verder wegglijden uit onze volle aandacht, om eindelijk geheel en al uit ons bewust gezichtsveld te verdwijnen.

Welnu, dit heele opkomen uit de schemering, dit bestraald worden en weer wegdeinen in het duister: teekent ons nu de zin der taalteekenaars met een verrassende duidelijkheid af; en het zijn juist de waardeeringsrangen en graden die hiertoe hun dienst leenren.

Beschouwen wij eerst het naderkomen. Jacques Perk heeft er in een zijner sonnetten, een treffend voorbeeld van:

Daar ritslen dorre blâren.

O angst! daar schuifelt iets: twee vonken staren.
Het sist... een adder slingert zich om 't been.

Eerst een vaag geritsel. Dan een angstgevoel. Een naderschuiven. Twee sprankelen, als twee lichten uit den mist. Het sist nu werkelijk, en zoo waar opeens: een adder slingert zich om 't been.

Het begon met een daar. (6de rang) Dan een uitroep van hoedanigheid (5de rang) Weer een daar. Dan iets (4de rang veraf) een het (4de rang vlak bij); en eindelijk de adder zelf (3de rang).

Maar wat zoo in de fijne techniek des dichters tot een kunststukje werd, is ook nagevolgd in een algemeenen taalregel: ik bedoel de zinnetjes die totnutoe, om hun geslachtelijke incongruentie van onderwerp en praedicaat, in de grammatica werden opgenomen, maar jammer genoeg nog nimmer voldoende werden verklaard. En toch, als de leerlingen op een atelier het geluid van stappen in de gang hooren, en de deur hooren kraken, en de kruk zien draaien, zeggen ze: Het is de baas! Het (4de rang) is de beginphase, de baas (2de rang) is de eindphase. Het is moeder, zeggen de kinderen, die samen binnenzitten, en de huisdeur hooren dichtslaan. Dat zijn kleinigheden. Dit is de boer van hierover. Merk op:

[p. 169]

Dit ligt dichter bij het middelpunt der aandacht dan het of dat. Maar er en daar liggen nog meer naar de peripherie dan het. Vergelijk maar eens: Het zijn kleinigheden die... en Er zijn kleinigheden, die of: het regent, het stinkt, of er wordt geschoten, er wordt geroepen, er is iemand boven, er werd geklopt. Er zijn harten, wier vriendschap iets van liefde heeft (Potgieter). Er begon zich een juister begrip van den aard en het doel der Universiteiten te vormen (Fruin). Zoo staat hier weer tusschen er en dat, het, dit in. En daarom is de beginphase van: Zoo was er eens een koning, meer centraal dan: Er was eens een koning. Hier werden overal slechts twee phasen aangeduid. Maar in: Er ritselde hier iets langs. - zijn er wel drie. Er is 6de rang veraf. hier: 6de rang vlak bij, iets: 4de rang. Hierbij hooren dus alle voorloopige of looze onderen voorwerpen: Het staat je vrij in beroep te gaan. Het gelukte hem onbekend te blijven. De reden leert het mij, dat ik u minnen moet (Vondel). De burgemeester staat erop, dat je hem eerst groet. Hij geurt ermee, dat hij een blauwen Maandag in de Kamer is geweest. - en tenslotte ook alle gewone lidwoorden vóór het nomen. Maar het bepaalde lidwoord ligt weer veel dichter bij het middelpunt der aandacht dan het onbepaalde. Het kind is een kind, waarvan de spreker veronderstelt dat het in het bewustzijn van den hoorder even dicht bij het middelpunt ligt als bij hem. Dat is de eenige definitie van het bepaald lidwoord die waarlijk steek houdt. Maar een kind is een willekeurig kind, dat bij spreker ergens aan de peripherie ligt, en niets veronderstelt bij den hoorder. Hier komt mee overeen, dat wij ook de plotseling in ons onwillekeurig opduikende halfbewuste zielsbewegingen eveneens met het en er aanduiden. Let slechts op zinnen als: Ik vocht er tegen uit alle macht, maar het was mij te sterk. Ook in het typisch Nederlandsche Medium met de kenmerkende looze voorwerpen: het besterven, het bezuren, het moeten ontgelden, het afleggen, het ver brengen, ervan lusten, erop los trekken, ervan door gaan, er achter komen, er op na houden, het erop wagen, het er goed afbrengen, het ervan nemen, het erop aanleggen enz. hebben er en het een naar de peripherie gedegradeerde persoonsbeteekenis³⁾.

Trouwens de bepaling-aankondigende voornaamwoorden degene die enz. hebben dit als voornaamste functie, evenals alle onderschikkende voegwoorden, in den tijd, dat ze nog volop etymologisch werden verstaan.

[p. 170]

§ 5. Al deze gevallen schetsen natuurgetrouw het langzaam binnentreden der verschillende denkbeelden in ons bewustzijn. Maar even teekenend zijn de voorbeelden van het van lieverlede weer heengaan der dingen uit onze aandacht.

Want tegenover de bepaling-aankondigende of vooruitwijzende voornaamwoorden staan de anaphorische of terugwijzende, waarop dan ook weer alle betrekkelijke voornaamwoorden berusten.

Maar overigens zijn het weer dezelfde waardeeringswisselingen, die hiervan getuigen: Hij is nog lid van den Raad, maar zal het niet lang meer blijven. Soldaat, dat was hij met hart en ziel. Heb je nog appelen? - Ja, ik heb er nog. Wacht je op de kinderen? Er staan er al een stuk of drie-vier aan de deur te kraaien (Leevend). Ik hou zoo van mooie menschen, en je ziet er zoo weinig (Couperus). Regelt gij de zaken onder u, ik blijf er buiten. -

Meer naar het middelpunt van het bewustzijn liggen ook hier weer: het, dat en die. De lucht, die hangt vol damps (Vondel). Hooft, dat was de man waardoor mijn glorie wies (Vondel). Grote miracle, dat hi ded. Met Firapeel dat si ghinghen. En ook het reeds verwachte zoo komt hier weer voor den dag vooral in het Middelnederlandsch. Hare vrucht so heet men daden. Broot, so at hi harde clene; alse Jhesus dat wijf versach, so rip hise. Op enen tijt so quam die man. Vroeder no sochter so ne was vrouwe. Nieuw-nederlandsch: Het zij zoo Amen. Zoo meende ik het niet enz.

Typisch zijn verder de parallelle gevallen met drie aandachtsphasen: het middelpunt, een der middelste concentrische cirkels, een der buitenste cirkels; alleen moet men hier ook op het zwakke accent van het enclitische -ie letten.

Stel dat de kattebeies 'm hoort, dan komt die erop af, en dan zegt-ie (Brusse). Er was eens een koning, die had vijf zonen en een blinde dochter; en van zijn dochter hield-ie het meest.

Mevrouw, daar is Mijnheer X, die vraagt, of hij u spreken mag (Couperus). In Vlaanderen daalt in dit geval de laatste phase nog dieper. Mande, die is goed om in de herbergen te zitten, ze zeggen bovendien dat het drinkt. En wat zegt Mande? - Het zegt niets. - In Zuid-Afrika zien wij dit nog verder ontwikkeld. Daar is ten slotte iedere anaphorische persoonsaanduiding onzijdig geworden. Daar hoort en leest men: Dr. Coetzee, wat eerdaags onder u leiding ga werk. Ondergeteekende het hier die afschrif vergelijk met die oorspronklike, en gevind dat dit juis is enz.

Uit de feiten van §§ 3, 4 en 5 wordt het nu ook duidelijk dat

[p. 171]

het niet de zelfstandige naamwoorden, noch de dingen zelf zijn die door de pronominale aanduiding worden aangewezen, maar de denkbeelden en voorstellingen die in ons bewustzijn zoowel aan de soortnamen als aan de dingen beantwoorden⁴⁾. Daarom dan ook is het onderscheid dat men gemaakt heeft tusschen de plaatsvervangende en de zelfstandige aanduiding er geheel en al náást. Elke aanduiding is plaatsvervangend ten opzichte van het al of niet genoemde naamwoord, en zelfstandig aanwijzend ten opzichte der bedoelde dingen, maar beide termen zijn scheef gezien, omdat de ware psychologische verhouding den schrijver niet duidelijk was⁵⁾.

§ 6. In verband met het hierboven (in § 4) opgemerkte over de lidwoorden, ziet nu iedereen gemakkelijk in, hoe de waardeeringsrangen 2, 3 en 4 der voornaamwoordelijke aanduiding in ieder geval met het Mannelijk, Vrouwelijk en Onzijdig geslacht onzer substantieven ten nauwste verband houden, en dit te meer, daar onze geslachten nog altijd vooral door de bijstaande lidwoorden van elkander onderscheiden worden.

Want in alle oudere Germaansche talen komen een heele reeks bepaalde kerngroepen van de drie Nominaal-genera met onze hierboven geschetste pronominale-aanduidingsgroepen overeen. Wij hebben die hier weliswaar uitsluitend uit het Nederlandsch afgeleid; maar Ph.D. Simons⁶⁾ wees zelf al herhaaldelijk op Engelsche parallellen en het zou zeer gemakkelijk zijn, uit de Skandinavische oudere en jongere talen, evenals uit het Angelsaksisch, Middelengelsch en Middelhoogduitsch een heele reeks parallelle voorbeelden voor dezelfde pronominale aanduiding bijeen te brengen. Zie b.v. in Grimm's nog altijd onuitputtelijke Deutsche Grammatik.

Evenwel blijkt bij de splitsing van het Oud-germaansch in zijn verschillende dialecten al aanstonds het zeer merkwaardige feit, dat deze Nominaalklassen zich ten opzichte van hunne peripherie in voortdurende uitwisselingen en overgangen tot elkander bewegen, zoodat er naast nomina die een vast geslacht hadden, er ook toen reeds groepen van woorden waren, die door de verschillende groepen van sprekers verschillend gewaardeerd en dus met verschil-

[p. 172]

lende geslachts-indices voorzien werden. En dit is nu bij de ontwikkeling der nationale talen overal nog toegenomen. En hieruit begrijpen wij dan ook volkomen het wisselend gebruik der geslachten in het Middelnederlandsch, dat p. Gerlachus Royen indertijd uitnemend heeft beschreven⁷⁾.

Toen nu de Renaissance, de Hervorming en de Nederlandsche bevrijdingsoorlog hier weer heele nieuwe redenen tot verschillende waardeering van allerlei wezensgroepen hadden geïmporteerd; en onze 19de eeuw met haar individualisme weer een nieuwe poort voor subjectieve waardeeringsverschillen open brak, moesten onze genera- of nominaalklassen wel merkbaar aan het wankelen slaan.

En wij moeten ons ten slotte meer verwonderen, dat er nog zooveel van het oude gespaard is, dan dat er toch ook veel is afgevallen of twijfelachtig is geworden. Want in onze schrijftaal waren volgens de Vries en te Winkel anno 1860 nog mannelijk als groep:⁸⁾

‘1^o	de namen van mannen en mannelijke dieren, waarnaast een afzonderlijke naam voor het wijfje bestaat.
2^o	de namen van boomen, bergen en steenen, als individuen beschouwd.
3^o	de namen van maanden en jaargetijden.
4^o	de namen van munten.’

Vrouwelijk waren nog als groep:

‘1^o	de namen van dieren die de geheele soort aanduiden, en de een afzonderlijke benaming voor het mannetje bestaat.
2^o	de stofnamen die niet onzijdig zijn.
3^o	de namen van bloemen en vruchten, letters en cijfers.
4^o	de namen van vaartuigen.’

Onzijdig. vooral zijn nog als groep:

‘1^o	de namen van dieren, die de geheele soort aanduiden en de namen van jongen van dieren.
2^o	de namen van stoffen, waaruit voorwerpen vervaardigd worden.
3^o	de namen van landen, steden en dorpen.
4^o	de meeste verzamelwoorden.
5^o	de namen van onvolkomen er kleine voorwerpen, en verder alle verkleinwoorden.’

[p. 173]

En terecht constateerden De Vries en Te Winkel ten slotte ‘dat het begrip van onvolkomenheid of kleinheid in het onzijdig niet zelden met geringschatting gepaard gaat’ en ‘dat het mannelijk en vrouwelijk edeler en stijlvoller⁹⁾ is’.

De formuleering dezer regels wijst reeds klaar en duidelijk op waardeerings-verschillen. Dat boomen, bergen en rivieren als overzichtelijke en dus in de fantasie vaak grootsche en aanschouwelijke beelden hooger door ons gewaardeerd worden dan de namen van onoverzichtelijke geographische complexen of van kleurige maar kleine bloemen en vruchten; dat de namen van grootere munten en kostbare edelsteenen meer belangstelling plegen te hebben dan de woorden voor een boomblad, een potlood, een knoopje, of een zakmes; dat de voorwerpen of gevormde eenheden hooger in tel zijn dan de onbegrensde stoffen waaruit ze gemaakt zijn; dat de namen van man of vrouw of volwassen sexedieren meer aandacht vragen dan kinderen en sexeloos gedachte dieren of -welpen; dat groote zeldzame voorwerpen indrukwekkend zijn tegenover kleine en onvolkomen dingen, dit alles behoeft slechts even opgenoemd om algemeen erkend te worden.

§ 7. Maar ook juist de uitzonderingen op deze regels bevestigen den waren aard dezer nominaal-geslachten als waardeeringsklassen: dat heer, het mensch, een vrouwspersoon, het wijf, het onmensch kleineeren immers, dat soort kleineert tegenover die soort. En zo is het ook met uur, liniaal, blok, kiezel, konijn, koffer, punt, raam, touw, koord, bagatel, deksel, gordijn, idee, maal, keer, mom, mud, pekel, schap, schilderij, schort, schurft, slib, sop, spil, vergiet en web; die wanneer ze onzijdig gebruikt worden, bij de beste schrijvers altijd op een lageren graad van waardeering wijzen dan wanneer ze vrouwelijk voorkomen.

En hetzelfde geldt van de nu eens mannelijke en dan weer onzijdige als: bitter, boezeroen, brok, doolhof, molin, morgen lands, omslag, rooster, stempel, toestel, voorhof, uitzet, zadel enz.

§ 8. Een derde bewijs is, dat onze beste schrijvers er bij hun woordkeus trouw opletten, dat ze een synoniem kiezen van een geslacht, dat overeenkomt met hun waardeering. Dit komt als regel het sterkst uit in de verkleinwoorden, die altijd onzijdig zijn,

[p. 174]

en waarin wij dus een vaste taalcategorie hebben, om elk mannelijk of vrouwelijk substantief, incidenteel te degradeeren. Let er echter op dat volstrekt niet alle degradatie onsympathiek of pejoratief behoeft te zijn. Integendeel berust juist alle intiemer verkeer op degradatie der pronomina van den 2den persoon. Zie wat wij hierboven in § 1 over de graden van den 1sten rang hebben opgemerkt. Welnu, dit is nu ook met de degradeerende verkleinwoorden het geval, die vaak juist als intieme troetelwoorden gebruikt worden. Maar verder hebben wij voor de meeste edele of plechtige mannelijke en vrouwelijke substantieven, een onzijdige nuchtere of althans meer neutrale soms zelfs pejoratieve pendant.

gewoonte, v.	aanwensel, o.
bede, v.	verzoek, o.
schade, v.	nadeel, o.
arbeid, m.	werk, o.
gebeurtenis, v.	voorval, feit, o.
winst, v.	voordeel, o.
bond, m.	genootschap, o.
bezoldiging, v.	loon, salaris, o.
ramp, v.	ongeluk, o.
opstand, m.	oproer, o.
droesem, m.	grondsop, o.
eigendom, m.	bezit, o.
grief, m.	bezwaar, o.
blaam, m.	verwijt, o.
vreugde, v.	vermaak, o.
breidel, m.	gebit, o.
zaak, v.	ding, o.
doode, m.v.	lijk, o.
spijs, v.	voedsel, o.
nood, m.	gevaar, o.
veldslag, m.	gevecht, o.
huid, v.	vel, o.
ton, v.	vat, o.
Godsakker, m.	kerkhof, o.
vallei, v.	dal, o.
gewoonte, v.	gebruik, o.
lijdzaamheid, v.	geduld, o.
plant, v.	gewas, o.
voorslag, m.	voorstel, o.
kracht, macht, v.	vermogen, o.

§ 9. De historische ontwikkeling van het geslacht als Nominaalklas bewijst nu zelf ten duidelijkste, dat wij hier in den dieperen grond nog steeds met waardeeringsklassen te doen hebben.

1^o

De woorden op -dom waren oorspronkelijk alle mannelijk, want het waren dingen van hooge waarde gelijk nu nog: rijkdom, ouderdom, adeldom, maagdom en wasdom. Toen sommige dezer woorden echter tot den naam van een gebouw of van een onoverzichtelijk gebied verlaagd werden als in heiligdom, bisdom, hertogdom, werden deze woorden onzijdig. Van Karl Jaberg hebben wij bovendien geleerd, dat de woorden die in een bepaalde groep het hoogst vereerd worden, juist in den mond der tegenstanders stelselmatig plegen te worden omlaag gehaald. En zoo werden ook jodendom, priesterdom, pausdom en zelfs Christendom in de taalkringen der tegenstanders het eerst: onzijdig, evenals in den allerlaatsten tijd, in den mond

[p. 175]

	der Malcontenten: fabriek, school en uniform van vrouwelijk: onzijdig zijn geworden.
2^o	-Schap is oudtijds een vrouwelijk zelfstandig naamwoord, en werd eveneens aanvankelijk alleen voor hooggewaardeerde abstracties en verzamelnamen gebruikt, zooals nu nog in boodschap, blijdschap, beterschap, verwantschap, eigenschap, wetenschap, gemeenschap, ridderschap en graafschap. Toen dit woord nu echter ook voor minder gewaardeerde collectiviteiten als heemraadschap, genootschap, gezelschap, landschap, waterschap en zelfs gereedschap in gebruik kwam, daalde het geslacht een trap omlaag tot het onzijdig. En onder den meesleependen invloed van het grooter getal volgden nu ook van lieverlede zelfs koningschap, gezantschap en graafschap. Dit laatste woord heeft zijn vroeger vrouwelijk geslacht alleen in den traditioneelen naam der Graafschap Zutphen nog weten te redden.
3^o	De meeste vruchtnamen zijn vrouwelijk, gelijk wij zagen. Toen nu echter deze vruchtnamen voor den vruchtdragenden boom in gebruik kwamen, voelde men dat daarvoor het vrouwelijk geslacht te laag in rang was, en maakte ze mannelijk; zoodat deze woorden thans als vruchtnaam tot het vrouwelijk, en als boomnaam tot het mannelijk geslacht behooren. Dit zijn o.a. abrikoos, amandel, granaat, hazelnoot, juttepeer, kastanje, olijf, peer, perzik enz.
4^o	De namen van steenen als delfstof bedoeld zijn gewoonlijk onzijdig, gelijk alle delfstofnamen en metalen, waar iets van gemaakt wordt. Maar de kunstvoorwerpen die er van gemaakt worden staan bij ons natuurlijk hooger in tel. Denk b.v. slechts aan de verder onder tooi en luister geciteerde woorden als scepter, diadeem, collier, armband, ring enz. In vele gevallen gebruiken wij nu echter denzelfden soortnaam voor de ruwe stof en het geslepen voorwerp. Geen wonder dus, dat wij dan dezelfde woorden voor de ruwe stoffen gebruikt onzijdig laten, maar ze op kostbare voorwerpen toegepast mannelijk voelen, zoo diamant, agaat, saffier. Ook hier zien wij weer duidelijk, dat het eigenlijk nimmer woorden zijn, die wij aanduiden maar de ideeën, die wij van de dingen in ons bewustzijn omdragen.
5^o	Tot de aanvankelijk vrouwelijke stofnamen behooren ook natuurlijk de meeste woorden voor spijzen of dranken. Zoo b.v. zeker de wijnnamen: Bourgogne en Champagne, maar de fijn-

[p. 176]

	proevende drinklust, als zulk nat geschonken werd, heeft ze in een ommezien tot mannelijk omgetooverd. Trouwens om dezelfde reden, waren veel vroeger, ook reeds wijn en honing mannelijk geworden, en is thans jenever aan het vermannelijken.
6^o	Zoolang het woord oogenblik als een verbaalstam gevoeld werd, die een willekeurige daad beteekende, was dit woord mannelijk als blik zelf. Maar sinds deze samenstelling de beteekenis kreeg van een poosje, een korten tijd van een oogopslag; werd het terecht tot den rang der onzijdige woorden verlaagd.
7^o	Vooral teekenend is het, dat gelijk alle woorden op -nis, ook vuilnis vroeger vrouwelijk was, maar de verachting der zindelijke Nederlandsche huismoeders rukte dit woord weg uit die vrouwelijke groep, door ten eerste den uitgang -nis zich te laten assimileeren tot -ləs, en toen vulləs tot onzijdig te maken.

§ 10. Een vierde bewijs is nu echter, dat de grootere woordkunstenaars, veelal door hun taalgevoel geleid, - want wij ontkennen niet, dat ook andere redenen hiervoor aansprakelijk kunnen zijn - zelfs tegen het geslacht als Nominaalklas in durven gaan, òm het primitieve waardeeringsgeslacht tot zijn recht te laten komen. Bij fijnvoelende schrijvers en dichters wordt een woord door de masculine verbuigingsexponenten geheven in een zekere sfeer van grootheid, hardheid, imponeerende kracht of allure, terwijl de onverbogen indifferente vormen de heele uitdrukking een nuchteren ietwat huiselijken toon geven, die dan naar omstandigheden soms scherp wordt van cynische verachting, dan weer flauw van slordige wazigheid, maar ook soms geniepig fijn van snedige scherts, of elders tot waardigheid van koele objectiviteit verstilt; en de feminine exponenten ten slotte een zachte mildheid ademen van wijkend meegeven, en lijdelijke inschikkelijkheid. Zoo spreekt van Eeden over Jacques Perk's ‘populariseeren van het leven rondom den goddelijken kern’, of over ‘de wijsheid onmiddellijk gevloten uit den levensbron, het ondoorgrondelijk zelf.’ Zoo schrijft van Schendel: in roerloozen praal van den kathedraal; Eigenhuis: dat geeft een feestelijken tint, of naar den stofopwalmenden menschensleur; Antink: in een grooten afgunst; v. Oordt: met een genadigen scherts; v. Suchtelen: met dien valen vacht. Daarentegen van Campen e.a. van die fijne meneer; an die Judas; bij die rakker; v. Eeden: zich een malle brutale jongen vindend; J. Reineke v.d. Stuwe: speel de onnoozele. Of eindelijk van Eeden:

[p. 177]

En dat gevoel is de schat, die Paul mij heeft nagelaten - een schat waarvan ik eindeloos kan uitdeelen zonder dat ze mindert; en elders: verheugd over haar gewillige en gewaardeerde volgeling, enz. Vooral bij Adama van Scheltema zijn sprekende parallelplaatsen te vinden.

Toen zonk het leven heen Van elken stillen boom.	'k Zocht bij de rozenboom. Onder de pereboom, Onder de appelboom.
Dan zwijgt mijn zwakke klacht En blijft dien ganschen wijden dag Een vreemde stilte in mijn boezem hangen.	Het was aan 't einde van de dag Die was aan het bezwijken: Ik was alleen en lag Er stil naar te kijken.
Dan komt de schaduw van dit leven; Nu vaagt die bede en blijde schijn. En 't waait langs eenen wijden hemel - Dat is alles te klein - te klein!	Als 't stil is in den avond En 't dorp prevelt niet meer. Gaat aan de koele hemel En tak nog zachtjes heen en weer.
(De avondwind) Hij waait zwijgende, zonder leven, De avond glanst over den grond.	(Mijn bloempje) Het lag verschrompeld En dood op de grond.
Schoonheid, zijt gij nabij - Mag ik op uw zilveren vingers hopen - Scheuren uw diepe hemelen open - Puilt uit den nacht uw schitterend lijf?	(De populieren) Ik hoor hun kalme klacht Tot in de stille sterrennacht Van al hun zangerige takken stroomen.

Maar ook bij andere schrijvers, hervinden wij dezelfde tegenstelling van: Des tafels bronzen voeten - de pooten der tafel waren met ivoor ingelegd. Op Zijnen rechterstoel gezeten - de versiering dezer edelgevormde stoel was zeer eenvoudig. Den toets

[p. 178]

doorstaan - met den vinger op de ivoren toets. Hij hing zich den zwaren keten om - de schalmen van die ketting zijn langwerpig. Everts: met den rommel - van de heele rommel. Met dien prachtkerel - met die vent. v. Oordt: over den tegelvloer - over de vloer. Naar den Gaurisankar - over de Sint-Pietersberg. Antink: een grooten bak - de vuilnisbak buiten zetten. Coenen: in den stralenden regen - in de regen. In die kolk - in dien donkeren kolk. Querido: in die voorhal - in dien somberen heimvollen voorhal. v. Schendel: met al die praal - met al dien uiterlijken praal. Coenen: langs de huizenkant - aan den overkant.

In dit laatste voorbeeld kan men ook aan phonetische reden van hiaatvermijding denken: eveneens b.v. bij Heyermans, als hij naast: an de gang, op de grond, ook tegen den avond schrijft: waarschijnlijk zelfs berust Coenen's onderscheid van uit de groep en tusschen den groep, op een rythmisch verschil, dat ook in tegen den avond z'n invloed heeft kunnen uitoefenen. Zoo heeft Jan Engelman op de rhythmische waarde der -n's gewezen in sommige verzen uit de Sonnetten van Willem Kloos: Ik denk aan u, als aan die droomen, Waarin een ganschen, langen, zaalgen nacht.... - ‘Hier zijn de n's buitengewoon beeldend en volstrekt onmisbaar. Zij drukken, als het ware op-zichzelf de lengte, de lange zaligheid van dien nacht uit’. In overeenstemming met het grammatisch geslacht zijn verder bij Kloos de versregels: Nauw zichtbaar wiegen op een lichten zucht De witte bloesems in de scheemring... of: De boomen dorren in het laat seizoen, En wachten roerloos den nabijen winter... - Maar tegen de traditie in dicht hij: zij (de zee) wischt zich-zelven af in eeuwige verreining, zij drukt zichzelven¹⁰⁾ uit in duizenderlei lijning’. Maar afgezien hiervan verhouden zich de sterk geprononceerde mannelijke vormen hier tot de vrouwelijke of indifferente ook vaak evenzoo: als de oude plechtige verbogen naamvallen tot de gewone onverbogen vormen in: in dat opzicht - te dien opzichte; tot dat einde - te dien einde; uit dat oogpunt - uit dien hoofde; op het huis Madenberg - op den huize Madenberg; in het land - in den lande; in het begin - in den beginne; op die plaats - te dier plaatse; in deze stad - te dier stede, enz.

De krachtige hardheid, die, gelijk wij zagen de mannelijke buigingsvormen kenmerkt tegenover de vrouwelijke, die een zachte

[p. 179]

lijdelijkheid teekenen, komt eveneens duidelijk in oudere buigingsvormen uit: ten doode opgeschreven - ter dood gebracht; ten grave dalen - ter aarde bestellen; in den uitersten nood - ternauwernood; aan den lijve gestraft - in der minne geschikt; met dien verstande - in dier voege, enz.

§ 11. Juist gelijk in zooveel andere talen is geschied¹¹⁾, werd dus het springlevende in het gebruik steeds wisselende, maar zich toch aan vaste rangen houdende waardeeringssysteem, ook in onze taal reeds zeer vroeg door de omzetting in bijna onbeweeglijke Nominaalklassen vastgelegd. Zoodoende werd het nu eenerzijds tot een vaste uniformiteit gedoemd, maar anderzijds door een intieme verbinding met de volkskultuur, de stoffelijke levensomstandigheden en het volksgeloof weer gedeeltelijk gereïnterpreteerd en tot nieuw leven gewekt. Toen nu echter, door het Christendom tal van oude kultuurwaarden hun aanzien verloren, verzwakte die traditioneele groepeering der Substantieven in de drie Nominaalklassen en het verschil der kenschetsende lidwoorden dermate, dat in verschillende Europeesche talen - denk b.v. aan het Engelsch - hier slechts weinig meer van overbleef, maar zich in den nieuweren tijd onder den invloed der pronominale aanduidingen, weer een nieuwe groepeering ontwikkelde¹²⁾.

Op het vasteland ging alleen het Friesch denzelfden radicalen weg op, maar de echt-Nederlandsche dialecten hielden, gelijk de verwante Duitsche tongvallen, de beide beginselen in eere en daarom vinden wij in het Middelnederlandsch reeds aanhoudend, dat één en hetzelfde woord, vaak in denzelfden tekst, tot twee of drie verschillende geslachten kan behooren; terwijl in de laatste drie eeuwen dit proces, vooral in onze Noordelijkste provinciën, hand over hand toenam. Zie de kaartjes van Onze Taaltuin III blz. 35, V blz. 355, XI blz. 217, 220, 250, 254, VII blz. 23.

Zoowel De Vries en Te Winkel als Kollewijn en de zijnen hebben hierin niets anders gezien, dan het teloor gaan van het heele ge-

[p. 180]

slachtsverschijnsel. Maar pas door de hierboven uitgewerkte constateeringen omtrent de pronominale aanduiding is de generatie, volgend op die van Kollewijn, tot het verlossende inzicht gekomen, dat dit verval slechts het verval was van een secundaire toepassing en tijdelijke vastlegging, terwijl juist het standhouden van het veranderlijke pronominale aanduidings-systeem en de daarmee ook blijkens het Nieuwengelsch zoo innig samenhangende geslachtswisselingen bewezen, dat de primitieve waardeeringscategorie in ons volk nog altijd springlevend is gebleven.

§ 12. Nu dus gebleken is, dat de drie Nominaalklassen in het Nederlandsch op slot van rekening met de nog volop levende pronominale aanwijzing ten nauwste samenhangen, moeten wij ter afronding der heele theorie nu ook nog een reeks eigenaardigheden en rangverschillen in de Nominaalklassen zelf ter sprake brengen.

Iedereen heeft toch, bij het lezen der twee eerste bladzijden van deze verhandeling, bij zich zelf de moeilijkheid gemaakt, dat wij daar heelemaal niet spraken over de gesubstantiveerde woorden voor de hoedanigheden en eigenschappen van Rang 5 en de omstandigheden, vooral plaats en tijdsbepalingen van Rang 6. Maar om die te verklaren, hadden wij de heele theorie noodig, gelijk zij nu hier is ontwikkeld. Moest de bespreking dezer moeilijkheid hierom tot dusver worden uitgesteld, hier eindelijk kan nu zeer gemakkelijk dit vraagstuk tot de gewenschte oplossing worden gebracht.

Dat de hoedanigheden en eigenschappen der dingen, ook reeds door hun rangschikking in de Bijvoeglijke naamwoorden-categorie, voor de algemeene waardeering ongelijkwaardige grootheden, d.w.z. denkbeelden van een lagere orde zijn, dan de vier hoogste rangen, die slechts Zelfstandige naamwoorden omvatten, zal nu wel voor iedereen duidelijk zijn. En wie naar bewijzen hiervan zoekt in den woordvorm, zal vanzelf aanstonds aan de afhankelijkheid en de congruentie denken, waardoor de Bijvoeglijke Naamwoorden steeds het geslacht en het getal der Substantiva overnemen, waartoe zij behooren. Wij zouden dit dus als een afhankelijkheidsverwantschap kunnen betitelen.

Maar juist doordat nu de Adverbia niet de afhankelijkheid maar wel de verwantschap der congruentie ontberen, staan zij, door dit gemis alleen natuurlijk, weer nòg een trap lager.

Nu kennen wij echter reeds lang de substantiveering van de adjectieven en de adjectiveering der adverbia. Maar wij hebben

[p. 181]

er waarschijnlijk nog nooit aan gedacht dat hier eigenlijk een rangs- en aandachtsverhooging aan ten gronde ligt. En toch is dit zoo. Toen namelijk onze aandacht zich ook op eigenschappen en hoedanigheden als aparte bijzonderheden begon te richten, kwamen die van zelf in het blikpunt onzer aandacht te staan. En daarvoor moest hun rang tot dien der substantieven worden verhoogd. En evenzoo met de als adjectief gebruikte adverbia. Maar ten slotte maken wij zoowel van de adjectiva als van de adverbia vaste abstracte substantieven als goedheid, grootheid, rijkdom, vroedschap, nabijheid, openheid enz. En nu pas begrijpen wij hoe ook deze categoriale wisselingen: geheel en al in het kader der pronominale rangsverwisselingen passen.

Maar wij hebben nu lang genoeg, bij de algemeene theorie, der ten nauwste samenhangende Nominaalklassen en Pronominale aanduidingen, die noodwendig alle taal- en stijlsoorten moest omvatten, stilgestaan; en hebben zoodoende tot in bijzonderheden den breeden achtergrond geschetst, tegen welke de simpele nieuwe taalregels, door den Minister van ons gevraagd, nu duidelijk zullen uitkomen. Voor den goedwilligen verstaander is hiermee tevens alle misverstand onzer bedoelingen uitgesloten.

§ 13. Bij een nieuwe regeling

moet dus	1^o	de pronominale aanduiding ter bepaling van de geslachten zeker het zwaarste wegen, maar
mag ook	2^o	de geaardheid der traditioneele nominaalklassen niet verwaarloosd worden.

Want in de taal van een zich-zelf blijvend, rustig groeiend volk, gaan de morphologische ontwikkelingen steeds geleidelijk met volle aansluiting aan de traditie. Daar zorgen in andere landen van Europa althans de cultuurkringen zelf wel voor, die zich de aansluiting bij het voorgeslacht niet laten ontnemen. Ten onrechte heeft hier echter ook de rechtsche vleugel der democraten, blijkens een recente stemming in de Tweede Kamer, in een opruiming van cultuurtradities een te behalen voordeel gezien, en niet begrepen, dat de verheffing der lagere standen tot een nationale cultuur niet mag meewerken, om die cultuur tot eigen gemak, maar tot even tastbaar algemeen nadeel omlaag te halen, in plaats van zichzelf daartoe omhoog te werken¹³⁾. Dat onze huidige Nederlandsche

[p. 182]

taal door het opgeven der mannelijke buigings-n nu echter wel degelijk omlaag gehaald zou worden, willen wij even uit de kersversche en ragfijne Mei-taal van Gorter bewijzen. De volgende citaten worden toch door het weglaten der buigings-n geheel en al onverstaanbaar:

Zielen en bloemen, drijven naar dat rijk
Waar 't wit en stil is en den dood gelijk.

Daar rijdt de Dood, die bleeke groote man,
Den donkeren stoet al na, hij alleen kan
Ons troosten.

In den nacht

Varen ze heen, al wie dien zomer wacht
Hielden bij stroom en vijver.

als... pijn

Deed hagel het bloot lijf, den voet steengruis.
Totdat wij waren, waar in zijn hoog huis...

(Gij) vindt me in nevel; ik maak u zoo bleek
Als 't water is, benee den mist der beek.

Een duivenpaar vertrok op witte zwingen
Het zwerk met vlerkgeklepper in, en zwom
In kringen voor den steilen hemel om.

Daar zit

met perkamenten schrift en in geelwit
Gewaad, een elf den nacht uit en studeert...

Ze droegen witte mantels, wit tricot,
Baretten wit gestruisveerd, stapten zoo,
De maan glom in wapens, den heuvel op,
En schaarden in een kring zich op den top.

Zóó als een bloem van zomerrood, papaver,
Rustig vol rood staat, midden in gedaver
Van zonnevuur, dat valt den grond in stuk...

Zóó als een zonverlichte groote toren
Dien blok op blokken metselsteenen schoren,
Omhoog is 't fijn graniet en schijnt de zon...

[p. 183]

 

Een huis van vuur geleek hij op de hoogte.

 

Een donkre regen viel en doofde, boog te

 

Vallen den zwartenden verkoolden stam,

 

Op enkle takken danst nog weinig vlam -

En nu zegge men niet, dat aan de dichters toch immers alles geoorloofd blijft; want als de school haar leerlingen het verstaan der buigings-n niet meer bijbrengt, kan een Gorter, die door het volgend geslacht verstaan wil worden, immers de buigings-n niet meer gebruiken. En zoo wordt dus wel degelijk onze taal, als instrument der schoone kunst, moedwillig bot en stomp gemaakt. Ook al zouden wij voor een oogenblik toegeven - wat wij nooit in vollen ernst zullen aannemen - dat onze vierde naamvals-n een louter Latinisme is uit de Renaissance onzer Gouden eeuw, dan zullen wij toch blijven strijden voor het fijne taalinstrument dat zoo eenmaal volkomen nationaal en het onze is geworden. Evenmin als de Franschen er thans aan denken: hun ook in den Renaissance-tijd naar het Latijnsche voorbeeld ingevoerd verschil tusschen het relatieve qui en que in subjects- en objectsfunctie als een onnationaal insluipsel te gaan boycotten - het komt den fijnen Franschen geest ter beknopte en duidelijke uiting zijner gedachten immers uitnemend te stade - evenmin denken wij erover: onze mannelijke vierde naamvals-n prijs te geven!

§ 14. De ontwikkeling der geslachten in tal van zoogenaamde ‘primitieve’ talen leert ons nu verder, dat deze aaneensluiting der Nominaalklassen bij het waardeeringssysteem der pronominale aanduiding of omgekeerd: steeds groepsgewijze plaats vindt, in dier voege, dat heele reeksen van woordgroepen met verwante beteekenis zich successievelijk als kernen en aanhangsels tot soms heel complexe structuren om één bepaalden waardeeringsrang groepeeren¹⁴⁾; maar bovendien zien wij, dat ook de ontwikkeling der geslachten in de overige Indogermaansche talen dezelfde wegen gaat. Maar vooral de ontwikkelingsgeschiedenis van onze eigen Nederlandsche geslachten bewijst ons zonneklaar, dat wij hier te doen hebben met de zonderlinge inwerking van heele woordgroepen op elkander, en dat in dezen concurrentiestrijd zoowel de vorm-woordgroepen met bepaalde achtervoegsels, als de inhoudswoordgroepen met verwante beteekenis een actieve rol spelen. Het

[p. 184]

is toch een algemeene wet in de taalwetenschap, dat uitzonderingen op algemeene taalregels niet op willekeur, maar op de toepassing van een concurreerenden anderen regel berusten. En zoo is het nu ook hier. Wij zagen toch hierboven reeds, en zullen het straks hieronder opnieuw bewijzen, dat de groep der boomnamen tot het mannelijk geslacht behooren. Dit gebeurt dan ook overal, waar geen vrouwelijke vormgroep concurreerend tusschen beide treedt. Maar zoodra dit wèl het geval is, en wij dus b.v. de tendenz voelen om regelmatig alle woorden met een stomme -e tot slotlettergreep: vrouwelijk te maken, moet natuurlijk een van beide regels voor den andere zwichten. En zoo is dus linde vrouwelijk, hoewel alle andere boomnamen mannelijk zijn.

Precies dezelfde vrouwelijke vormgroep is ook de oorzaak, dat hoewel alle Kalenderindeelingen mannelijk willen wezen, toch het jaargetijde-woord Lente alleen vrouwelijk is; en de naam der maand Mei, die vroeger Meie luidde, als eenige onder de maandnamen, ook nog als vrouwelijk voorkomt. Immers naast: April doet wat hij wil. Maart roert zijn staart, mag men zeggen en schrijven zoowel In den Mei als In de Mei legt elk vogeltje een ei.

De namen voor vruchten maken wij liefst vrouwelijk; maar de werfkracht van deze groep wordt weerstaan door de drie vormgroepen op -oen, -ling en -el die bijna uitsluitend mannelijke woorden vragen, en deze groepsconcurrentie is er dus verantwoordelijk voor, dat citroen, pompoen, meloen, pippeling en ten slotte ook appel en eikel alle mannelijk zijn.

En zoo is het overal.

Wij kunnen er dus niet toe besluiten, aan de klachten van Kollewijn en zijn school gehoor te geven, door deze beïnvloedingen en uitzonderingen plotseling alle te laten vervallen: zij behooren tot het wezen der taal, hebben dus altijd bestaan en zullen blijven bestaan, zoolang de taal: taal zal blijven. Wij geven echter in onze regels hieronder deze feiten alleen als normale gevallen van de positieve regels, waar zij toe behooren, en niet bij de concurreerende regels, waarvan zij als uitzondering immers juist zijn uitgesloten. Met een aan zekerheid grenzende waarschijnlijkheid was het dus ook te verwachten, dat nu een of twee onzer Nominaalklassen althans een begin van ontbinding vertoonen, ook die ontbinding groepsgewijze zou te constateeren zijn. Trouwens een uitvoerige psychologische proef, waarvan een afzonderlijke nota van het Verslag der Spellings-Commissie 1918 gewaagt, had de wer-

[p. 185]

king van de voornaamste dier groepen reeds experimenteel vastgelegd. En alles wijst erop, dat zelfs de formuleering onzer taak in de Ministerieele missive van 9 April 1937 ons opgaf: te onderzoeken, of zich bij deze experimenteel bevestigde hoofdgroep misschien ook andere bijkomstige groepen aansloten.

Geen wonder dan ook, dat althans twee der drie leden van onze Commissie van meet af aan meenden, dat het ons door den Minister van Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen gestelde vraagstuk, alleen groepsgewijze zou kunnen worden opgelost.

In den betrekkelijk zeer korten tijd, die ons gegeven was, hebben wij dus in deze richting gewerkt, met het resultaat, dat hieronder volgen gaat. Wij zien dus van alle verdere wetenschappelijke rechtvaardiging der bijzonderheden af, en geven aan onze conclusie den eenvoudig doceerenden vorm van grammatische ‘regels, volgens welke, in het bijzonder met het oog op de belangen van het onderwijs, voor de hedendaagsche Nederlandsche schrijftaal de voornaamwoordelijke aanduiding dient te worden bepaald’. Alleen zullen wij, waar het pas geeft, daar nog eenige paedagogische wenken tusschenvoegen.

§ 15. In beginsel blijven de drie traditioneele geslachten der nederlandsche schrijftaal behouden. De verzorgde taal zal er naar blijven streven, de drie geslachtelijke nominaalklassen met het daarbij hoorende systeem van verbuiging en verwijzing te handhaven, ook al zal dit van het opgroeiend geslacht eenige inspanning vragen.

Het is toch een lichtvaardige illusie, een cultuurtaal te wenschen, waartegen kinderen en onopgevoede volksmenschen geen fouten zouden maken¹⁵⁾. Alleen van zulk een cultuurtaal kan men zeggen, wat Coornhert zeide: ‘De tale is een vroedwijf der zinnen, een tolck des herten ende een schilderij der gedachten’¹⁶⁾; of gelijk een der nieuwe Nederlandsche taaltijdschriften het op den omslag formuleert: De taal is ‘een volksuiting maar tevens een nationale cultuurschat en een instrument voor schoone kunst’. Zulk een taal alleen boezemt eerbied in, en heft elke komende generatie op, tot het peil der vaderlandsche geestesbeschaving. Naarmate de regeering strenger over het taalonderwijs zal waken, om in de verzorde

[p. 186]

cultuurtaal, waartoe ook de beschaafde omgangstaal behoort, de geslachten, de verbuiging en de pronominale aanwijzing, naar vaste regelen te doen eerbiedigen, zal het taalonderwijs voor de nationale opvoeding ook rijker vruchten dragen.

REGEL I. In verzorgde schrijftaal gebruike men zoowel ter vervanging als ter verbuiging der meest gebruikelijke mannelijke woorden ook mannelijke voornaamwoorden, lidwoorden enz. en naast de meest gebruikelijke vrouwelijke woorden ook vrouwelijke voornaamwoorden, lidwoorden enz.

Bij de minder gebruikelijke woorden wordt vrijheid gelaten, maar met dien verstande, dat men zich zooveel mogelijk aanpasse aan het beschaafde taalgebruik van de beste schrijvers.

Toelichting. De meest gebruikelijke tot een bepaalde groep behoorende woorden kunnen in lijsten worden samengebracht. Vrijheid bestaat voor de minder belangrijke woorden, die mettertijd aan de peripherie van een groep geraakt zijn, of ook zulke, die slechts schaars voorkomen, en dus in het taalbewustzijn niet voldoende zijn vastgelegd.

Ook ontleende woorden staan veelal een beetje wankel in het taalgevoel. Daarom zullen wij in onze lijsten niet te veel vreemde woorden opnemen.

§ 16. Dit alles wil natuurlijk niet zeggen, dat elke incongruentie tusschen de voornaamwoordelijke aanduiding en het geslacht der nominaalklas fout zou zijn. Wij hebben daarvan in het begin van dit Rapport allerlei voorbeelden gegeven die tot de typische karakteristiek van de Nederlandsche taal behooren zoowel uit de verzorgde taal als uit de volkstaal. Maar wij willen die beide algemeene tendenzen in vrede laten samenwerken, en elkander niet noodeloos laten bestrijden. Daarom blijven de voorbeelden der afwijkende verbuiging van § 10 den kunstenaars voorbehouden. Quod licet Jovi non licet bovi.

Maar om dezelfde reden zal b.v. het volk in zijn rake beeldspraak vaak voortgaan, met de geslachten ook naar de figuurlijke toepassing te wijzigen en zullen onze schrijvers zeker in al de genoemde vormen van degradeering en rangverheffing, van intiemer of vormelijker taalgebruik, en van minder of meer aandachtsaccentueering zeker de traditioneele taal- en stijlregels onzer moedertaal blijven toepassen.

Als er dus geen bijzondere taal- of stijl-reden is, om van het

[p. 187]

Nominaal geslacht af te wijken - en die redenen kunnen er, gelijk wij zagen, vele zijn - zullen wij in het verzorgde taalgebruik er naar streven: 1^o om de kennelijk mannelijke groepen van woorden, door een mannelijk pronomen te vervangen; en 2^o in den 4den naamval de lidwoorden en bijvoeglijke woorden, waarbij het totnutoe gebruik is, met de -n blijven schrijven, en dit niet uit slordigheid of parti-pris nalaten. Der voor een der frequente woorden uit een kennelijk mannelijke groep, en des voor een der vaak gebruikte woorden uit een kennelijk vrouwelijke groep, zijn en blijven groote fouten; terwijl het uitsluitend gebruik der praepositie van een stijlfout is en blijft. Der blijft ook voor het Meervoud de aangewezen variant naast van de.

Bij de toepassing van dezen regel, komen ons nu de nieuwe onderzoekingen over de frequentie der woorden in de moderne levende talen uitnemend te stade¹⁷⁾. Vel grooter toch dan vroeger bekend was, is het onderscheid gebleken tusschen de vaak voorkomende en de zeldzaam gebruikte woorden. De woordenschat van alle cultuurtalen bestaat dan voor een groote helft slechts uit heel zeldzaam (d.w.z. éénmaal in een flink boek van 40- a 50.000 woorden) voor komende woorden. Welnu, is het nu niet redelijk dat wij het geslacht, dat op den duur toch alleen uit de praktijk van het voorkomen kan geleerd worden, nu voor al die zeldzaam voorkomende woorden prijsgeven? of het althans vrijlaten, zoodat deze afwijking van de traditie niet meer fout wordt gerekend?

Wij meenen van wel. Trouwens ook vroeger, toen de geslachten als Nominaalklassen nog veel nauwer samenhingen, was er tusschen hen reeds een vlottende peripherie. Door voor deze weliswaar heel talrijke maar zeer zelden voorkomende peripherie-woorden, vrijheid te laten, behoeden wij er ons in elk geval voor: terwille van taalregels, de levende taal geweld aan te doen en geven wij dus ongeveer de helft der mannelijke en vrouwelijke geslachtswoorden van De Vries en Te Winkel prijs.

§ 17. Voor dat wij nu overgaan tot de eigenlijke geslachtsregels volge hier, een korte bijdrage tot de didaktiek der moedertaal. De geslachtsregels zijn hier met opzet in een vorm gebracht, dat ze niet zoo maar zinloos gememoriseerd en opgezegd zullen

[p. 188]

worden. Dat hoeft niet en mag zelfs niet. Want dan zullen ze niet naar hun waarde en waarheid worden begrepen en verstaan.

Ten eerste dienen de lessen over het geslacht gecombineerd te worden met de totnutoe in de taalles meestal verwaarloosde behandeling van de woordvorming en den woordenschat. De vormgroepen van het geslacht kunnen toch vanzelf bij de behandeling der achtervoegsels ter sprake komen, en de geslachtelijke beteekenis-groepen geven een houvast, om de groote groepen van onzen woordenschat in nauw verband te brengen met de vaderlandsche beschavings- en cultuurgeschiedenis der laatste eeuwen. Zoo is dus deze groepindeeling een groote paedagogische vooruitgang, bij de geslachtsregels van De Vries en Te Winkel vergeleken, en gelden de door Kollewijn daartegen ingebrachte bezwaren, heelemaal niet meer tegen onze verbetering daarvan.

Maar ten tweede moet, juist omdat onder onze traditioneele geslachten als Nominaalklassen: de waardeeringsverschillen levend zijn gebleven, de opnoeming der groepen van mannelijke en vrouwelijke woorden de oogen onzer leerlingen doen opengaan voor twee machtige cultuurfactoren, gelijk zij juist in onze vaderlandsche geschiedenis en in ons volkskarakter aan het licht komen: het mannelijk ideaal van kracht, doorzetvermogen, eer en roem, eenvoud en ijver, handel en welvaart, met de daarbijhoorende gebreken; en het vrouwelijk ideaal van zachtheid en fijnheid, volgzaamheid en zelfrespect, lijdenskracht en zuinigheid, maar hartstochtelijke gevoeligheid en liefde bovenal, eveneens met de zwakheden, die deze vrouwelijke deugden plegen te vergezellen.

Zóó beschouwd worden de traditioneele geslachten een uitstekende opvoedingsstof voor de heele Nederlandsche jeugd. Zóó wordt zij zich in en door de geslachtsgroepen bewust van het in den loop der eeuwen geformeerde karakter van ons volk en wordt haar samenhoorigheidsgevoel bevestigd. Immers deze groepen blijken met ons volkswezen samengegroeid en dus een trouwe weerspiegeling te zijn van den Nederlandschen volksaard. De volkskultuur toch is de ziel der natie.

§ 18. REGEL II. Mannelijk zijn de volgende groepen van woorden:

1.	Alle soortnamen van mannelijke personen (a) en als zoodanig voorgestelde wezens (b), en alle zoogenaamde tweeslachtige persoonsnamen (c), wanneer ze in het algemeen gebruikt worden.

[p. 189]

	Van de persoonsnamen is het niet noodig voorbeelden te geven. Wij wijzen er alleen op, dat zij vergeleken bij de volgende groepen zeer talrijk zijn. Wij telden er een kleine duizend.
2.	Alle soortnamen voor mannelijke dieren, die een afzonderlijken naam voor het vrouwelijk dier naast zich hebben (a); voorts alle soortnamen voor groote, sterke, of mythologisch, heraldisch en folkloristisch belangrijke dieren (b), en ook de namen van vlugge of harde visschen, wanneer zij niet als stofnamen dienen (c). Ook de woorden voor de meest-beweeglijke lichaamsdeelen (d en e) zijn mannelijk.
3.	Een groep van soortnamen met betrekking tot Erf, Huis en Haard (a), het Hollandsche landschap: met zijn torens, burchten, molens, akkers, boomen (b) en polderwezen (c).
4.	Een groep woorden omtrent handel en rijkdom.
5.	Een groep van nationale voorwerpsnamen, (a) die met het koningschap of het staatsbestuur, vrede en oorlog samenhangen, en verder (b) de munten, de lengte- en inhoudsmaten.
6.	Een groep soortnamen, die betrekking hebben op den ouden adelstand, de ridder-eer, en verder bijna alle woorden voor roem en luister, en alles wat schittert.
7.	Een groep soortnamen voor de mannelijke nationale deugden (a) en ondeugden (b), zielsgesteltenissen en karaktertrekken (c).
8.	Een groep van geestelijke cultuurwoorden (a), bepaaldelijk op grammatisch (b) en religieus gebied (c).
9.	Een groote groep van actief aangevoelde werkwoordstammen.
10.	Een groep woorden van indrukwekkende natuur- en weerverschijnselen, verder bergen, heuvels en eenige riviernamen.
11.	Een groep woorden van schrikaanjagende onheilen, gedruisch en wapengeweld.
12.	Een groep begeerde genotsartikelen, en pikante spijzen en dranken.
13.	De groep van den kalender en van de tijdsindeeling. Maar de wijzerplaat der klok heeft buiten de wijzers alleen vrouwelijke en onzijdige namen.

REGEL III. Mannelijk zijn verder nog de meeste woorden op -aar, -er, -el, en de vreemde woorden op -aan, en -oen, inzoover deze althans niet onzijdig zijn.

§ 19. REGEL IV. Vrouwelijk zijn de volgende woorden:

1.	Alle soortnamen van vrouwelijke personen, en als zoodanig voorgestelde wezens.

[p. 190]

2.	Alle soortnamen van vrouwelijke dieren, waarnaast een afzonderlijke benaming voor het mannetje bestaat; verder de soortnamen van vreemde, zwakke en kleinere dieren, zwakke vogels, kruipende dieren, zwakke en zachte visschen en bijna alle insecten.
3.	De meeste soortnamen van vaartuigen, vervoermiddelen en muziekinstrumenten, omdat die gevoeld worden als door den man bestuurd.
4.	De meeste soortnamen van bloemen, planten, vruchten, veldgewassen en groentes, die onze bodem teelt: omdat zij kleiner, zwakker en fijner worden aangevoeld dan de boomen, heesters en struiken.
5.	Alle stofnamen, die niet onzijdig zijn; bepaaldelijk ook van spijzen, dranken en vloeistoffen, die alle passief gevoeld worden.
6.	Alle min of meer passieve Verbaal-abstracta en Nominale abstracta.
7.	Een groep soortnamen der vrouwelijke deugden en ondeugden, zielstoestanden en karaktertrekken.
8.	De namen van kleedingstukken en handwerkbenoodigdheden.
9.	De namen van letters, cijfers, muzieknoten en intervallen; van stemmen, muziekstukken en nieuwere dansen, die gelezen, gezongen, gespeeld of gedanst worden.
10.	De namen van ziekten, die wij lijdelijk moeten ondergaan.

§ 20. REGEL V. Naar den vorm zijn vrouwelijk de namen van abstracte begrippen en verzamelnamen op -heid, -nis; -ing, en -st achter een werkwoordstam; -schap (die niet onzijdig zijn), -e, -de of -te; -ij, -enij, -erij, -arij, -ernij; -ie, -sie, -tie; -teit, -iek, -tuur, -age. Voorbeelden hiervan zijn overbodig.

§ 21. REGEL VI. Onzijdig zijn alle Zelfstandige naamwoorden, waarbij wij het als lidwoord kunnen gebruiken. Daar het taalgevoel hieromtrent nog duidelijk spreekt, behoeven wij hiervoor geen groepen op te geven. De Voornaamwoordelijke aanduiding beperkt zich in de gewone gevallen der schrijftaal tot de onzijdige Voornaamwoorden en de Voornaamwoordelijke bijwoorden. Alleen is het streven algemeen om voor jonge dieren, als zij tot een leeftijd komen, dat de sexe reeds duidelijk te merken is, vaak hij en zij te gebruiken. Bij het aanwijzen van kinderen, werkt deze neiging nog sterker en hiertegen is niet het minste bezwaar. In de litera-

[p. 191]

tuurtaal is het onzijdig geslacht van vele woorden afhankelijk van de oogenblikkelijke waardeering of aandacht.

§ 22. Wij laten hier nu de lijsten volgen van de woorden, die voor elk van de genoemde groepen als de meest gebruikelijke moeten beschouwd worden - en dus ook als de meest vaste wat geslacht en pronominale aanduiding betreft. De op deze lijsten niet voorkomende woorden - afgezien van de persoonsnamen en de mannelijke en vrouwelijke naar den vorm - beschouwen wij als niet kennelijk mannelijk of vrouwelijk. En wel omdat bij hen óf door het betrekkelijk zeldzame gebruik, óf door het feit, dat zij op de peripherie van een groep gelegen zijn, het taalgevoel niet sterk en sprekend genoeg (meer) is. Voor deze woorden heersche vrijheid, met dien verstande, dat men zich zooveel mogelijk aanpasse aan het taalgebruik der beste schrijvers. Want waar deze woorden wankel staan in het taalgevoel en schommelen tusschen de verschillende geslachtsgroepen in de beschaafde omgangstaal der verschillende deelen van het land, achten wij het onbillijk door een vast voorschrift een mogelijke verschuiving te beïnvloeden.

§ 22. MANNELIJKE WOORDEN.

Lijst nr. I b.

Mannelijk voorgestelde wezens.

aardgeest

aartsengel

afgod

Cherubijn

dood

duivel

dwerg

engel

Faun

geest

kabouter

mammon

Satan

Sater

Seraphijn

Zephier

Lijst nr. II a.

Soortnamen van mannelijke dieren, waarnaast een afzonderlijke naam voor het vrouwelijke bestaat.

beer	: zeug
barg	: gelt
bok	: geit
doffer	: duif
ganzerik, gander, gent	: gans
haan, kapoen	: hen, kip
hengst, ruin	: merrie
hommer, melter	: kuiter
kater	: kat
ram, hamel	: ooi
ram, rammelaar	: voedster, konijn
reebok	: reegeit
rekel, reu	: teef
stier, os, bul	: koe
var	: vaars
waard, woerd	: eend
aap	: apin
beer	: berin

[p. 192]

ezel	: ezelin
leeuw	: leeuwin
pauw	: pauwin
tijger	: tijgerin
wolf	: wolvin

Lijst nr. II b.

Namen van groote of sterke dieren.

aap

adelaar

arend

bison

buffel

dog

draak

eenhoorn

eland

ever

feniks

gier

havik

hond

klepper, paard

koekoek

lammergier

liebaard

luipaard

nachtegaal

olifant

ooievaar

orangoetan

panter

pauw

pelikaan

reiger

rhinoceros

sperwer

struisvogel

tijger

valk

vogel

vos

Lijst nr. II c.

Namen van harde en vlugge visschen.

aal

baars

bokking

haai

haring

kabeljauw

karper

paling

platvisch

salamander

schelvisch

snoek

spiering

stokvisch

visch

walvisch

wijting

zalm

Lijst nr. II d.

Namen van menschelijke lichaamsdeelen.

ader

arm

baard

boezem

buik

bult

duim

elleboog

enkel

hals

hiel

nek

neus

pink

pols

romp

rug

schoot

schouder

tand

teen

voet

Opmerking: De geslachten der namen voor lichaamsdeelen wijken in vele dialecten zeer opvallend van het Algemeen Nederlandsch af.

Lijst nr. II e.

Namen van dierlijke lichaamsdeelen.

bek

klauw

kop

poot

schenkel

schoft

schonk

staart

vleugel

[p. 193]

Lijst nr. III a.

Namen van erf, huis en haard.

afrit

baan

bak

baksteen

beker

bezem

bijenkorf

blaker

bodem

boender

borstel

bussel

deurpost

deurstijl

disch

doek

doofpot

dorpel

dorschvlegel

draad

drempel

dwarsligger

emmer

gootsteen

grendel

grondslag

haak

haard

handdoek

hekel

hooiwagen

hoop

ingang

kavel

kapstok

kegel

kei

kelder

ketel

ketting

klomp

kuil

lap

lepel

luiwagen

mangel

mest

mutsaard

muur

nagel

nap

omvang

omweg

oprit

overweg

pook

pot

put

ragebol

rand

ring

rooster

schoorsteen

schotel

schrabber

schrobber

schuier

schuilhoek

sintel

slagboom

sleutel

spijker

staander

stal

steun

stoel

stut

takkenbos

tap

tegel

trap

trog

vaatdoek

valreep

veestapel

veger

vingerhoed

vloer

wand

wrijfpaal

zetel

zolder

zwabber

zwengel

Lijst nr. III b.

Namen van het Hollandsche landschap.

abeel

ahorn

akker

bast

beemd

beetwortel

berk

beuk

boom

boomgaard

bunder

den

egelantier

eigendom

eik

els

esch

eschdoorn

gaffel

grond

halm

hazelaar

heester

hof

[p. 194]

hulst

iep

knobbel

knoest

knoop

knol

kwast

landbouw

lariks

laurier

leiboom

molen

morgen (land)

olm

oogst

peppel

pijnboom

plataan

ploeg

ploegschaar

populier

poot

spar

stam

steel

stengel

stok

stronk

struik

tak

teen

telg

tuin

twijg

vezel

vuurtoren

wingerd

wortel

Namen in verband met kerk en ridderburcht.

beiaard

bouw

bouwval

burcht

burg

Dom

erker

koepel

pijler

pilaar

top

toren

trans

vestingwal

weerhaan

windwijzer

Lijst nr. III c.

Namen van het polderwezen.

baggermolen

berm

boezem

dam

dijk

dijkraad

dijkstoel

golfbreker

heemraad

inham

kolk

oever

overhaal

overlaat

plas

poel

polder

sloot

stroom

wal

watergang

watermolen

waterstand

waterval

weg

zeeboezem

Lijst nr. IV.

Namen betreffende handel en rijkdom.

aanvoer

aftrek

afzet

balans

bazar

betaaldag

blafferd

boekhandel

bon

bond

borg

borgtocht

brief

bestelbrief

koopbrief

brievenweger

centenaar

doorslag

doorvoer

dot

eigendom

export

expres

[p. 195]

handel

kusthandel

kleinhandel

sluikhandel

vrijhandel

import

inkoop

inleg

inslag

interest

inventaris

invoer

inzet

kavel

klapper

koers

koop

aankoop

afkoop

inkoop

rouwkoop

verkoop

voorkoop

last

lommerd

mast

omloop

omslag

omzet

opslag

overvloed

pof

post

prijs

koopprijs

losprijs

riem

rijkdom

ruil

schadepost

schat

slavenhandel

smokkel

staat

maandstaat

weekstaat

stempel

talon

toeslag

toevoer

treil

treiler

uitvoer

voorspoed

vervaldag

waarborg

welstand

winkel

winkelstand

wissel

wisselkoers

woeker

zakduit

zilverbon

zwendel

Lijst nr. V.

Nationale namen uit wetten en voorschriften.

accijns

ambtsketen

arbeid

baldakijn

ban

bandelier

cijns

dienst

dienstplicht

fiscus

geloofsbrief

gemeenteraad

girodienst

intocht

inval

kamp

koningszetel

krijg

krijgsraad

kerker

landstorm

leeftocht

maatregel

olijftak

omslag

onderstand

oorlog

opmarsch

opstand

overtocht

overval

pas

postdienst

postwissel

postzegel

raad

rechterstoel

rechtskring

rijksappel

rijksdag

schepter

senaat

staat

standaard

statenbond

tol

troon

veldslag

volkenbond

veldtocht

verlofpas

volksoploop

voogdijraad

vrede

vrijstaat

wapenstilstand

waterstaat

wereldbol

zegel

[p. 196]

Lijst nr. Vb.

Lengte- en inhoudsmaten. o.a.: meter, liter met al hun samenstellingen.

Namen van munten.

cent

daalder

dollar

dubloen

duit

dukaat

florijn

franc

goudgulden

gulden

halve cent

mark

penning

pop

riks

rijksdaalder

roebel

stuiver

zilverling

Lijst nr. VI.

Een groep soortnamen, die betrekking hebben op den ouden adelstand, de riddereer, en bijna alle woorden voor roem en luister, en verder alles wat schittert.

aanhang

aanhef

aanvang

adel

adeldom

agaat

amethist

baldakijn

balsem

bedelstaf

bijval

bloei

bombast

bokaal

breidel

briljant

burcht

burg

degen

diadeem

dos

drietand

edelsteen

eereprijs

eigennaam

familienaam

familieraad

feestdag

flits

gedenkpenning

glans

glimp

gloed

gloor

graad

granaat

hellebaard

helm

invloed

jubel

kandelaar

karbonkel

kouseband

krans

kromstaf

lauwer

lauwerkrans

lichtstraal

lijkstoet

lof

lofzang

luchter

luister

malienkolder

maneschijn

mijter

mirtekrans

naam

nadruk

nestel

nimbus

omhaal

ophef

opschik

opsmuk

optocht

palmtak

prijs

pronk

rang

ring

robijn

roem

roep

saffier

schijn

sleep

smaragd

spiegel

[p. 197]

smuk

staf

stamboom

stand

standaard

stijl

stoet

tabbaard

titel

tooi

toom

topaas

triomf

troon

troonhemel

turkoois

vederbos

voornaam

voorrang

voorspoed

voortgang

vooruitgang

waaier

wasdom

weerschijn

wimpel

zegelring

zetel

zwier

Lijst nr. VII a.

Namen van nationale mannelijke deugden.

dank

deemoed

durf

eenvoud

eerbied

ernst

geest

gloed

handelsgeest

heldenmoed

humor

ijver

mannenmoed

moed

naijver

ondernemingsgeest

plicht

schroom

tact

toeleg

trant

vrijheidszin

wedijver

weetlust

wil

zielenadel

Lijst nr. VII b.

Namen van nationale mannelijke ondeugden.

achterklap

bluf

broodnijd

eigendunk

eigenwaan

hoogmoed

kif

minnenijd

nijd

ondank

overmoed

partijgeest

trots

waanzin

wraaklust

Lijst nr. VII c.

Namen van mannelijke zielsgeteltenissen en karaktertrekken.

aanleg

aard

afschrik

afschuw

angst

argwaan

brani

droom

foef

grijns

gruwel

haast

hartelust

hartewensch

hartstocht

hekel

hoon

inkeer

jool

landaard

laster

liefdedienst

lust

misstap

moedwil

onwil

pik

reuk

rouw

schik

schimp

[p. 198]

schimpscheut

schrik

slaap

smaad

smaak

spijt

spot

steek

strijd

tast

tegenzin

toorn

troost

tweestrijd

twijfel

twist

uitval

vloek

vrijdom

waan

walg

weedom

weemoed

weerwil

weerzin

wellust

wensch

wrevel

wrok

zwijmel

Lijst nr. VIII.

Een groep geestelijke cultuurwoorden, bepaaldelijk op grammatisch en religieus gebied.

Lijst nr. VIII a.

Cultuurwoorden.

aequator

alexandrijn

ambrozijn

archipel

canon

cataloog

census

chaos

cirkel

codex

coëfficient

cursus

dialoog

exponent

factor

fiscus

foliant

hexameter

index

jubilaris

kalender

kolos

kwartijn

genius

monoloog

nectar

Olympus

Parnassus

pentameter

proloog

roman

sector

syllabus

vector

Lijst nr. VIII b.

Grammatische termen.

ablatief

accusatief

aorist

bijzin

comparatief

conditionalis

conjunctief

datief

genitief

hoofdzin

imperatief

indicatief

infinitief

irrealis

naamval

nominatief

optatief

pluralis

singularis

subjunctief

superlatief

vocatief

Lijst nr. VIII c.

Religieuze woorden.

advent

aflaat

antichrist

biddag

biechtstoel

Bijbel

[p. 199]

bisschopstaf

catechismus

clerus

doop

eed

eeredienst

feestdag

godsdienst

heiligedag

heilwensch

hemel

hoogtijd

Islam

kansel

katheder

kelk

kerkpilaar

kerkeraad

Kerstavond

kerstboom

Koran

kruistocht

meineed

miskelk

noen

nooddoop

Paternoster

Pentateuch

Paaschtijd

Palmzondag

pelgrimsstaf

preekstoel

psalm

ritus

rozenkrans

rustdag

Sabbat

singel

staf

stille omgang

Tabernakel

Talmud

tekst

tempel

vastendag

verderfengel

vloek

voorhang

vroegdienst

wierook

Lijst nr. IX.

Een groote groep actief aangevoelde werkwoordstammen.¹⁸⁾

(met weglating van de elders reeds opgenomene).

aanloop

aanwas

achterstand

afdruk

afloop

afschrik

aftocht

aftrap

afval

beet

bijstand

blik

bouw

landbouw

dans

dienst

doop

draai

draf

dronk

duur

eisch

tegeneisch

gang

achteruitgang

diepgang

ijsgang

kerkgang

kreeftengang

lediggang

ondergang

overgang

slakkengang

golfstroom

groei

groet

grondslag

haal

hik

indruk

intocht

klank

loop

kringloop

oploop

overloop

samenloop

toeloop

volksoploop

wedloop

omvang

[p. 200]

onderstand

ondertrouw

oorsprong

ophaal

samenhang

schop

slag

golfslag

neerslag

polsslag

spoed

sprong

stand

stap

steun

stilstand

strijd

wedstrijd

terugkeer

tocht

uittocht

toer

rijtoer

toestand

toets

tred

uitgang

uitkijk

val

vang

voetval

wandel

levenswandel

worp

zang

zet

zwaai

Lijst nr. X.

Namen van indrukwekkende Natuur- en Weerverschijnselen, bergen, heuvels en eenige riviernamen.

Amstel

aardbol

aardschok

aether

afgrond

archipel

berg

berg Horeb

berg Karmel

berg Moria

berg Nebo

berg Sinaï

berg Sion

berg Thabor

bergpas

bergrug

bergtop

bliksem

bliksemflits

brand

Calvarieberg

chaos

cycloon

dageraad

damp

dampkring

dauw

Demer

Dender

dierenriem

donder

dooi

Gaurisankar

gezichteinder

gletscher

golfslag

golfstroom

Harz

hagel

heuvel

horizon

IJsel

IJzer

ijsberg

ijsgang

ijzel

krater

Libanon

maalstroom

maneschijn

melkweg

meteoor

mist

Mont Blanc

motregen

Mount Everest

neerslag

nevel

nimbus

noordenwind

oceaan

olijfberg

oostenwind

orkaan

passaat

regen

regenboog

Rijn

rijm, rijp

rook

satelliet

schemer

slagregen

stalactiet

sterrenhemel

stoom

storm

Vesuvius

walm

wasem

waterval

westenwind

wind

zeewind

zondvloed

zonneschijn

zonsondergang

zonsopgang

zuidenwind

zuidwester

[p. 201]

Lijst nr. XI.

Een groep woorden voor schrikaanjagende onheilen, voor gedruisch en wapengeweld.

aandrang

aanslag

aanval

angel

baaierd

ban

barensnood

beeldenstorm

belhamel

beul

boevenstreek

bokkesprong

boog

voetboog

handboog

brand

browning

brui

buit

degen

demon

diefstal

dolk

dood

dooddoener

doodslag

doodstrijd

douw

draak

drang

dreun

druk

duw

dwang

dwangarbeid

galm

genadeslag

geesel

giftbeker

gil

grauw

gruwel

hinderpaal

hongersnood

hort

houw

instuif

inval

jaap

janboel

jubel

kaakslag

kamp

kanjer

kerker

kolder

klank

klewang

knak

knal

knap

knauw

knoet

knor

kogel

kolbak

kolos

kolf

kommer

krak

kreet

lach

maalstroom

manslag

mep

misslag

misthoorn

mitrailleur

moord

mortier

muilband

muilkorf

muskiet

nagalm

naklank

nood

onlust

oorlog

overval

pantserwagen

pijl

plof

plomp

plons

por

priem

prik

prikkel

rampspoed

ransel

reus

revolver

rinkel

roep

roof

roffel

ruk

sabelhouw

schal

schandpaal

schok

schreeuw

sisser

slag

slagtand

slangebeet

sluipmoord

smak

smartkreet

snap

snauw

snik

stamp

stomp

stoot

tegenspoed

tegenstand

tik

tingel tangel

[p. 202]

toon

trap

trek

troep

trommelslag

tros

twist

uitbrander

uithaal

uitroep

uitval

valstrik

veelvraat

vloed

vloek

voetangel

voetzoeker

vulkaan

vuurmond

vuurpijl

vuurpoel

waag

wanklank

warboel

warwinkel

watersnood

weergalm

weerklank

weerstand

woeker

wolfsangel

woordentwist

zelfmoord

zucht

zwerm

Lijst nr. XII.

Namen van genotsartikelen, pikante spijzen en dranken.

alcohol

azijn

biefstuk

Bordeaux

borrel

bouillon

Bourgogne

bowl

brandewijn

champagne

cider

cognac

draf

drank

droesem

dronk

grog

grondsop

honing

Moezel

most

mosterd

jenever (nog vrouwl. bij De Vr. en T.W.)

ossenhaas

pannekoek

peper (nog vrouwl. bij De Vr. en T.W.)

port, portwijn

pudding

ragout

Rijnwijn

room

rosbief

schapebout

schink

slok

snoep

sterkedrank

Tokayer

toast

tulband

uitsmijter

wijn

wijngeest

Lijst nr. XIII.

Kalender en Dagindeeling.

almanak

April

Augustus

avond

bedenktijd

dag

dageraad

December

Dinsdag

Donderdag

duur

Februari

herfst

jaarkring

jaarring

Januari

Juni

Juli

kalender

Kersttijd

leeftijd

levensduur

levensloop

Maandag

Maart

Mei (zie blz. 184)

middag

moesson

morgen

nacht

Nieuwjaarsdag

November

namiddag

nanacht

ochtend

October

oogst

oogsttijd

oudejaarsavond

[p. 203]

ouderdom

Paaschstijl

Pinksterkring

Quatertemper

rustdag

September

termijn

tijd

vastenavond

verjaardag

vervaldag

Vrijdag

winter

Woensdag

Zaterdag

zomer

Zondag

Opmerking: De wijzerplaat der klok heeft buiten de wijzers alleen vrouwelijke en onzijdige namen.

Lijst nr. XIV.

De meeste woorden op aar, er, el, en de vreemde niet onzijdige woorden op aan en oen.

Lijst nr. XIV a.

De woorden op aar.

beeldenaar

beukelaar (schild)

centenaar

evenaar

perelaar

rammelaar

ratelaar (boom)

rozelaar

tuimelaar

Wassenaar enz.

Lijst nr. XIV b.

De woorden op er.

bever

blaker

driedekker

gieter

hamer

honger

koker

moker

oever

stamper

vlinder enz.

Lijst nr. XIV c.

De woorden op el.

appel

beitel

druppel

egel

eikel

enkel

gorgel

kneukel

knevel

krekel

prikkel

schedel

snavel

stekel

stempel

teugel

vleugel enz.

Lijst nr. XIV d.

De mannelijke woorden op oen.

boezeroen

citroen

griffioen

harpoen

kalkoen

kaproen

meloen

noen

pompoen

schorpioen

Lijst nr. XIV e.

De mannelijke woorden op aan.

baviaan

Jordaan

labberdaan

oceaan

orkaan

pelikaan

plataan

[p. 204]

§ 23. VROUWELIJKE WOORDEN.

Lijst nr. I.

Vrouwelijk voorgestelde wezens.

(De gewone vrouwelijke persoonsnamen zijn hier kortheidshalve weggelaten).

elf

fee

godin

godes

heks

aarde

maan

zon

planeet

ster

stedemaagd

stad

Lijst nr. II.

Soortnamen van vrouwelijke dieren, waarnaast een afzonderlijke naam voor het mannetje bestaat.

duif	: doffer
eend	: woerd
gans	: ganzerik, gent
geit	: bok
hen, kip, kloek	: haan
hinde	: hert
kat	: kater
koe	: stier, os
merrie	: hengst, ruin
ooi	: ram, hamel
ree	: reebok
teef	: rekel
vaars	: var
zeug	: beer, barg
kuiter	: hommer, melter
wolvin	: wolf
berin	: beer
ezelin	: ezel
leeuwin	: leeuw
pauwin	: pauw
tijgerin	: tijger

Namen van vreemde en kleinere viervoetige dieren.

antilope

big

gazel

gems

giraffe

hakkenei

hamster

hyena

kangoeroe

lama

marmot

muis

poes

rat

ree

wezel

Namen van zwakke vogels.

ekster

gaai

houtsnip

kaketoe

kauw

kraai

lijster

mees

merel

meeuw

musch

pluvier

raaf

snip

vleermuis

watersnip

zwaluw

Namen van kruipende dieren.

adder

hagedis

pad

pier

ratelslang

schilpad

slang

slak

[p. 205]

Namen van zwakke en zachte visschen.

alikruik

ansjovis

bot

blei

bliek

forel

garnaal

heilbot

krab

kwal

oester

sardine

schar

mossel

schelp

schol

sprot

tarbot

tong

zeelt

zoutevisch

Namen van insecten.

bij

hommel

horzel

kapel

luis

larve

mier

mijt

mot

mug

libel

rups

spin

tor

vlieg

vloo

wesp

Lijst nr. III.

Namen van vaartuigen.

aak

ark

bark

barkas

boot

brik

galei

galjoot

giek

gondel

hulk

jol

jonk

kaan

kano

karaak

kof

kog, kogge

korjaal

labberlot

notedop

pink

pont

ponton

praam

prauw

schouw

schuit

sloep

snauw

sneb

tjalk

veerpont

vloot

werrie

marine

zeemacht

Namen van vervoermiddelen.

ar

atax

auto

autobus

bak

bakfiets

berline

brik

cab

calèche, kales

char à bancs

coupé

dogcar

dos à dos

equipage

fiets

huifkar

huurauto

kar

karos

kipkar

[p. 206]

koets

limousine

locomotief

motorfiets

omnibus

parachute

sjees

slee

statiekoets

stootkar

stortkar

tandem

taxi

tilbury

tram

tuftuf

tuimelkar

victoria

vigilante

vis à vis

vliegmachine

voiture

zeppelin

Namen van muziekinstrumenten.

(bijna alle vreemde woorden).

banjo

bas

bazuin

bel

cello

cimbaal

cither

clarinet

contrabas

fagot

flageolet

fluit

gamelang

gitaar

gong

harmonica

harp

hobo

jazzband

klaroen

klok

lier

luit

mandoline

pauk

piano

saxophoon

schalmei

schel

snaar

sourdine

speeldoos

tamboerijn

trom

trombone

trommel

trompet

vedel

violoncel

viool

xylophoon

Lijst nr. IV.

Namen van bloemen en planten.

addertong

akelei

aloë

anemoon

anjelier

anjer

aster

azalea

begonia

bloem

bereklauw

boterbloem

brandnetel

broenetel

brem

cactus

camelia

chrysant

cichorei

dahlia

distel

doovenetel

eereprijs

erica

fuchsia

ganzedistel

ganzetong

geranium

goudsbloem

hagewinde

hazengerve

helm

hondsraf

hop

hortensia

hyacint

jasmijn

kamille

kamperfoelie

kervel

klaproos

klit

koningskaars

lavendel

lelie

[p. 207]

lijsterbes

linde

lupine

maagdepalm

mariadistel

margriet

mistel

monnikskap

narcis

netel

oogentroost

orchidee

papaver

pioen

plant

primula

raket

ranonkel

reseda

ridderspoor

roos

sering

scheerling

sleutelbloem

steenbreek

tamarinde

tijloos

tulp

varen

venkel

vergeet mij niet

violier

vruchtplant

waterlelie

waterplant

weegbree

winde

wolfsklauw

wolverlei

zonnebloem

zonnedauw

zuring

zwam

Namen van vruchten.

aalbes

aardbei

abrikoos

amandel

ananas

banaan

bergamot

bes

braam

dadel

druif

framboos

granaat

hazelnoot

kalebas

kastanje

kers

komkommer

krent

kriek

kruisbes

mispel

morel

muskadel

noot

okkernoot

olijf

peer

perzik

pisang

pruim

ramenas

renet

rozijn

slee

tomaat

vijg

vrucht

walnoot

Namen van veldgewassen en groentes.

andijvie

asperge

augurk

biet

bloemkool

boekweit

boon

doperwt

erwt

gerst

haver

hauw

hennep

klaver

kool

kropsla

linze

mais

peen

peul

prei

raap

rabarber

radijs

rijst

rogge

roodekool

rubber

schorseneer

salade

sla

sjalot

spelt

[p. 208]

spinazie

spurrie

tabak

tarwe

weit

wikke

Lijst nr. V.

Namen van delfstoffen, dier- en plantproducten, chemicaliën.

(met weglating van die op -ine).

aarde

aluin

asch

brandstof

briket

broom

chloor

chloroform

cokes

delfstof

gom

guano

hars

houtskool

indigo

kalk

kamfer

kapok

kina

klei

kurk

lava

lei

lijm

mergel

modder

pulp

salmoniak

schimmel

snuif

soda

steenkool

stijfsel

stopverf

talk

turf

verf

waar

zalf

zwavel

Namen van spijzen, levensmiddelen, specerijen.

balkenbrij

beschuit

boter

brij

cacao

cake

caramel

chocolade

compote

cotelet

eierstruif

crème

foelie

gelatine

gelei

gember

gist

gort

hangop

havermout

hazepeper

hom

honingraat

hoofdkaas

hui

hutspot

jam

janhangel

jus

kaas

kandij

kaneel

karbonade

karnemelk

kaviaar

koek

koffie

krent

kruim

kuch

kuit

lever

macaroni

maizena

margarine

marmelade

mayonnaise

medicijn

metworst

mik

milt

nier

noga

notemuskaat

oblie

ommelet

pap

[p. 209]

pastei

pastille

pens

peper (vroeger)

pepermunt

pil

proviand

purée

reuzel

rijst

rijstebrij

rollade

rozijn

sago

saucijs

saus

sla

soep

soes

spijs

stroop

struif

suiker

sukade

taart

thee

truffel

ulevel

vanille

vermicelli

visch

vla

wafel

worst

wrongel

Namen van dranken.

anisette

arak

bisschop

cacao

chocolade

grenadine

koffie

kwast

levertraan

likeur

limonade

melk

pomerans

punch

rum

slemp

thee

whisky soda

Namen van vloeistoffen.

aalt

benzine

drab

dras

gal

gier

glycerine

nardus

olie

aardolie

raapolie

slaolie

petroleum

terpentijn

tinctuur

traan

urine

vloeistof

Lijst nr. VI.

Min of meer passieve Verbaalabstracta.

(weggelaten zijn die op -e).

aandacht

aandrift

aanklacht

aankomst

aanspraak

aanvraag

aanwinst

achterdocht

afbraak

afbreuk

afreis

afspraak

afvaart

baat

bedevaart

beeldspraak

biecht

breuk

daad

deuk

doodstraf

doorbraak

dracht

drift

eendracht

eer

erfpacht

euveldaad

frons

gift

[p. 210]

greep

grens

grief

grijns

gunst

haast

herkomst

hoop

hulp

huur

inbreuk

inkeep

jacht

kaapvaart

keur

keus

klacht

klad

kneep

knel

komst

kook

krabbel

kras

kreuk

kuch

kuur

leugen

maat

misdaad

namaak

navraag

noodhulp

ontvangst

oogenschouw

opbrengst

opdracht

opkomst

opspraak

overdracht

overeenkomst

overkomst

pacht

plaag

prooi

preek

rechtspraak

reis

rust

samenkomst

samenspraak

scheepvaart

scherts

schets

scheur

schipbreuk

schoonmaak

speech

spijt

spraak

sprank

spreuk

straf

striem

stuip

stuw

teelt

thuiskomst

toedracht

toegift

toekomst

toespraak

toevlucht

uitkomst

uitreis

uitspraak

uitvaart

uitvlucht

vaart

vangst

vasten

veeteelt

vlucht

vondst

voordracht

voorkeur

waag

wacht

walg

wandaad

wanhoop

war

wasch

weeklacht

weldaad

windvlaag

winst

wond

zeevaart

zorg

zwijm

Nominaalabstracta.

(weggelaten zijn kortheidshalve, die op -e).

aalmoes

afgunst

almacht

arglist

baatzucht

beurt

beweegreden

bijzaak

boert

bruiloft

bui

buurt

cadans

dagtaak

deugd

dosis

dressuur

drogreden

eclips

fabel

feil

fleur

foef

fooi

fout

fuif

geesdrift

[p. 211]

grap

gril

guerilla

hebzucht

helft

hoofdzaak

huisvlijt

hypotheek

jaarmarkt

jeugd

jolijt

kans

kermis

klucht

kracht

kunst

kwaal

les

leut

limiet

list

maand

macht

manier

markt

match

minuut

moraal

nederlaag

nooddruft

noodzaak

norm

nuk

ondeugd

oneer

onmacht

onrust

onrust

onschuld

order

overdaad

overmacht

paradox

paragraaf

garallel

praal

pracht

practijk

pret

prooi

ramp

rechtzaak

reden

reeks

regelmaat

schuld

smart

sport

taak

taal

tendenz

tucht

tusschenpoos

tweedracht

tweespalt

vlijt

wet

wraakzucht

zaak

zucht

zwaartekracht

Lijst nr. VII.

Namen van vrouwelijke deugden.

(met weglating der woorden op -heid).

ascese

charitas

devotie

eendracht

eer

godsvrucht

huwelijkstrouw

liefde

modestie

naastenliefde

onschuld

plichtsbetrachting

rust

trouw

vlijt

zelfoppoffering

Namen van vrouwelijke ondeugden.

(niet die op -heid).

aanmatiging

aanstellerij

afgunst

arglist

behaagzucht

coquetterie

dweperij

eerzucht

eigenliefde

gemakzucht

hoovaardij

ijverzucht

jaloezie

ontrouw

ontucht

pronkzucht

sensualiteit

tweedracht

wraakzucht

zelfzucht

[p. 212]

Namen van vrouwelijke zielstoestanden en karaktertrekken.

animositeit

charme

extase

geestdrift

goede smaak

inbeelding

intimiteit

manie

naieveteit

nonchalance

onrust

piëteit

plaagzucht

pralerij

pretentie

rancune

roeping

schaamte

Opmerking: Niet per toeval werkt hier natuurlijk vaak het achtervoegsel mee.

Lijst nr. VIII.

Namen van kleedingstukken.

baret

bef

blouse

boa

bolero

bonnet

bottine

bouffante

broek

cape

casaque

das

fichu

garderobe

hemdbroek

japon

jas

jurk

kabaja

kap

kous

laars

luier

manchet

mof

molière

mouw

muts

onderjurk

pantalon

pantoffel

pelerine

pyama

reformkleeding

rijglaars

robe

sandaal

sarong

schort

sjaal

sok

sortie

taille

tricot

trui

uniform

voile

want

Namen van handwerkbenoodigdheden.

breikous

breinaald

gabardine

haakpen

kant

katoen

keper

knot

kunstzij

mousseline

naaidoos

naaimachine

naaimand

naald

pluche

rijgnaald

rijgpen

schaar

serge

speld

stopnaald

streng

taf

tafzij

tule

wol

zijde

[p. 213]

Lijst nr. IX.

De namen van letters en cijfers.

De namen van muzieknoten en intervallen.

do of c

re of d

mi of e

fa of f

sol of g

la of a

si of b

cis

fis

gis

bes

des

kruis

mol

terts

kwart

quint

sext

septime

octaaf

De namen van stemmen en muziekstukken.

alt

aria

aubade

bariton

bas

elegie

finale

gamma

hymne

koraal

melodie

muziek

nocturne

opera

operette

ouverture

potpourri

serenade

sonate

sonatine

sopraan

symphonie

toccata

toonladder

Opmerking: Het zijn bijna allemaal internationale woorden.

De namen van nieuwere dansen¹⁹⁾.

cake walk

charleston

mazurka

menuet

polka

polonaise

quadrille

sarabande

step

tango

tarantella

wals

Lijst nr. X.

Namen van ziekten.

bleekzucht

bloedarmoede

cholera

diarrhee

fijt

geelzucht

griep

influenza

ischias

jicht

koliek

koorts

ijlkoorts

wondkoorts

kramp

kwaal

lepra

malaria

negenoog

nekkramp

pest

pijn

buikpijn

hoofdpijn

kiespijn

tandpijn

pleuris

rheumatiek

schurft

staar

tering

trombose

tuberculose

waterzucht enz.

[p. 214]

Aanhangsel.

Daar Collega Schrijnen het hierbovenstaande onderteekende met deze bemerking: ‘Ondergeteekende gaat geheel accoord, maar zou van de lijsten nog wel enkele, minder belangrijke woorden afgevoerd willen zien’, heeft toen ondergeteekende die deze lijst voor het Middelbaar Onderwijs bedoeld had, nog een veel korter lijst aangelegd voor de Lagere School. Behalve de opzettelijk weggelaten namen der mannelijke en vrouwelijke persoone- en diernamen, bevat deze lijst al de kernwoorden der verschillende stofgroepen, die nog duidelijk tot het mannelijk of vrouwelijk geslacht behooren. Verder zijn hier bijna alle samenstellingen, en afleidingen weggelaten. En ten overvloede zijn ook nog geschrapt zoo goed als al de woorden, waarvoor A. van Beughem in zijn Bijdrage tot de studie van het geslacht der zelfstandige naamwoorden in de Zuidnederlandsche dialecten, Gent 1934 een geslachtsafwijking van De Vries en Te Winkel opgeeft. Ook deze tweede lijst is toen door wijlen Prof. Schrijnen medeonderteekend.

Ons beider bedoeling hiervan was, dat de Ministers van Onderwijs in Noord- en Zuid-Nederland het moedertaalonderricht daarheen zouden willen leiden, dat op de lagere school het geslacht dezer woorden, dat werkelijk in ons Algemeen Beschaafde Nederlandsche taal nog leeft, niet verder stelselmatig door partipris zou worden uitgeroeid. Voor het geslacht van de overige woorden, die tot de peripherie der bedoelde stofgroepen behooren, wilden wij de leerlingen der lagere school vrij gelaten zien, om zich te richten naar het beschaafde taalgebruik en het voorbeeld der beste schrijvers.

[p. 215]

Korte woordenlijst.

a

aalmoes v.

aandacht v.

aanhang m.

aanhef m.

aanleg m.

aanval m.

aanvang m.

aanvoer m.

aanwas m.

aarde v.

achterdocht v.

adder v.

adel m.

adelaar m.

afbraak v.

aflaat m.

afrit m.

afschuw m.

afspraak v.

aftrek m.

afzet m.

akker m.

almanak m.

angel m.

appel m.

ar v.

arbeid m.

arend m.

ark v.

arm m.

aster v.

avond m.

b

baard m.

ban m.

bark v.

baviaan m.

bef v.

beitel m.

bek m.

beker m.

berg m.

berk m.

bes v.

beschuit v.

beuk m. (uitsluitend als boomnaam)

beurt v.

bever m.

bezem m.

biefstuk m.

biet v.

big v.

bij v.

Bijbel m.

bijval m.

blik m.

bliksem m.

bloei m.

bloem v.

bodem m.

boekweit v.

boezem m.

boezeroem m.

bokking m.

boog m.

boom m.

boomgaard m.

boon v.

borg m.

borrel m.

borstel m.

boter v.

bouw m.

bouwval m.

brand m.

brem v.

breuk v.

brief m.

brui m.

bruiloft v.

buffel m.

bui v.

buik m.

buit m.

bunder m.

burg m.

bussel m.

buurt v.

d

daad v.

daader m.

dadel v.

dag m.

dageraad m.

dam m.

damp m.

dank m.

dans m.

das v.

dauw m.

deemoed m.

degen m.

den m.

deugd v.

diefstal m.

dijk m.

disch m.

distel v.

do of c, v.

doek m.

dolk m.

donder m.

dood m.

doop m.

doorbraak v.

dorpel m.

dorschvlegel m.

douw m.

draad m.

draai m.

draak m.

drab v.

dracht v.

drank m.

drempel m.

driedekker m.

drift v.

droesem m.

dronk m.

droom m.

druif v.

duif v.

duim m.

duivel m.

[p. 216]

durf m.

duur m.

dwang m.

dwerg m.

e

eed m.

eendracht v.

eer v.

eerbied m.

egel m.

eigendom m.

eigendunk m.

eik m.

eikel m.

eisch m.

ekster v.

elleboog m.

emmer m.

engel m.

enkel m.

erwt v.

eschdoorn m.

f

fa = f, v.

fabel v.

fiets v.

fluit v.

foef v.

fooi v.

forel v.

fout v.

fuif v.

g

gaai v.

gaffel m.

gal v.

galei v.

galm m.

geesel m.

geest m.

gezichteinder m.

gieter m.

gift v.

glans m.

gloed m.

gom v.

gordel m.

gort v.

graad m.

grap v.

greep v.

grendel m.

grens v.

grief v.

griep v.

gril v.

groei m.

groet m.

grond m.

grondslag m.

gruwel m.

gulden m.

gunst v.

h

haak m.

haakpen v.

haard m.

hagedis v.

hagel m.

halm m.

hals m.

hamer m.

handel (en samenstellingen) m.

haring m.

harp v.

harpoen m.

hartstocht m.

haver v.

havermout v.

havik m.

heester m.

helm m.

hemel m.

hennep v.

herfst m.

heuvel m.

hik m.

hoed m.

hof m.

hond m.

honger m.

honing m.

hoovaardij v.

houw m.

hulp v.

huur v.

i

iep m.

IJsel m.

ijver m.

indruk m.

ingang m.

inham m.

inkeer m.

inleg m.

inslag m.

inval m.

invloed m.

invoer m.

inzet m.

j

jacht v.

jasmijn v.

jeugd v.

jicht v.

jubel m.

jurk v.

k

kaas v.

kalender m.

kandelaar m.

kaneel v.

kanjer m.

kans v.

kansel m.

kap v.

kapel v.

kapstok m.

kar v.

katoen v.

kauw v.

kegel m.

kelder m.

kelk m.

kerker m.

ketel m.

[p. 217]

keus v.

klacht v.

klad v.

klank m.

klapper m.

klepper m.

klok v.

klomp v.

klucht v.

knak m.

knal m.

knauw m.

kneep v.

knel v.

knevel m.

knobbel m.

knoest m.

knoet m.

knol m.

knoop m.

koek v.

koekoek m.

koepel m.

koers m.

koets v.

koffie v.

kogel m.

koker m.

kolbak m.

kolder m.

kolf m.

kolk m.

komkommer v.

kommer m.

komst v.

kook v.

kool v.

koop (en samenstellingen) m.

koorts v.

kop m.

kouseband m.

kous v.

kraai v.

krab v.

kracht v.

krans m.

krekel m.

krent v.

kreuk v.

kriek v.

krijg m.

kruim v.

kunst v.

kuur v.

kwaal v.

kwal v.

kwart v.

l

la = a, v.

laars v.

lach m.

larve v.

laster m.

lauwer m.

lei v.

Lek v.

lelie v.

lepel m.

les v.

leugen v.

leut v.

liefde v.

lier v.

linde v.

linze v.

list v.

lof m.

lommerd m.

luchter m.

luis v.

luister m.

luit v.

m

maan v.

Maas v.

maat v.

macht v.

manier v.

mark m.

mast m.

meermin v.

mees v.

melk v.

mergel v.

mi = e, v.

mier v.

mijt v.

milt v.

min v.

moed m.

mof v.

moker m.

morel v.

morgen m.

morgenstond m.

mosterd m.

mot v.

mouw v.

mug v.

muilband m.

muis v.

musch v.

muts v.

mutsaard m.

muur m.

n

naald v.

naam m.

naamval m.

nachtegaal m.

nagalm m.

nagel m.

namaak v.

navraag v.

nederlaag v.

nestel m.

netel v.

neus m.

nijd m.

noen m.

noga v.

nood m.

noot v.

o

ochtend m.

oever m.

olie v.

olm m.

omhaal m.

[p. 218]

omslag m.

omvang m.

omzet m.

ondergang m.

oogst m.

ooievaar m.

oorlog m.

oorsprong m.

opbrengst v.

opdracht v.

ophef m.

oprit m.

opschik m.

opslag m.

opspraak v.

order v.

orkaan m.

ouderdom m.

overdracht v.

overlaat m.

p

paal m.

pacht v.

pad v.

panter m.

peen v.

peer v.

penning m.

pens v.

pepermunt v.

perelaar m.

pest v.

peul v.

pier v.

pijl m.

pijler m.

pilaar m.

pijn (en samenstellingen) v.

pil v.

plaag v.

plant v.

plas m.

plicht m.

plof m.

poel m.

polder m.

pont v.

poot m.

pot m.

praal v.

pracht v.

preek v.

pret v.

prijs m.

prikkel m.

prooi v.

pruim v.

pulp v.

r

raad m.

radijs v.

ragebol m.

ramp v.

rand m.

rang m.

ransel m.

rat v.

re = d, v.

reden v.

rechtspraak v.

reeks v.

regen m.

reiger m.

reis v.

reuk m.

reuzel v.

riem m.

rijgpen v.

rijkdom m.

rijksdaalder m.

Rijn m.

ring m.

roem m.

roep m.

roffel m.

rogge v.

rok m.

roof m.

rook m.

room m.

roos v.

rooster m.

rozijn v.

rubber v.

rug m.

rups v.

rust v.

s

salamander m.

samenhang m.

schaar v.

schalmei v.

schapebout m.

schar v.

schat m.

schedel m.

schel v.

schemer m.

schenkel m.

scherts v.

schets v.

scheur v.

schijn m.

schik m.

schoen m.

schok m.

schoot m.

schotel m.

schouder m.

schrabber m.

schreeuw m.

schrobber m.

schroom m.

schrik m.

schuier m.

schuilhoek m.

schuit v.

schuld v.

schurft v.

sering v.

si = b, v.

sintel m.

sisser m.

sjalot v.

sjees v.

sla v.

slaap m.

slag m.

slak v.

slang v.

[p. 219]

slee v.

sleep m.

sleutel m.

sloep v.

slok m.

sloot m.

smart v.

snaar v.

snavel m.

sneb v.

snik m.

snip v.

snoek m.

snuif v.

soda v.

soes v.

soep v.

sol = g, v.

spar m.

speld v.

sperwer m.

spiegel m.

spijker m.

spijs v.

spin v.

spoed m.

sport v.

spot m.

spraak v.

spreuk v.

sprong m.

staander m.

staar v.

staart m.

staat m.

stad v.

staf m.

stal m.

stam m.

stamper m.

stand m.

stap m.

stede v.

steek m.

steel m.

steen m.

stekel m.

stempel m.

stengel m.

ster v.

steun m.

stijl m.

stoel m.

stoet m.

stok m.

stoom m.

stoot m.

storm m.

straf v.

striem v.

strijd m.

stronk m.

stroom m.

stroop v.

struif v.

struik m.

stuip v.

stuiver m.

stut m.

stuw v.

suiker v.

t

taak v.

taal v.

taart v.

tabak v.

tabbaard m.

tak m.

takkenbos m.

talk v.

tand m.

tarwe v.

tast m.

teelt v.

teen m.

tegel m.

tekst m.

telg m.

tempel m.

tering v.

teugel m.

thee v.

tijd m.

tijloos v.

tik m.

tjalk v.

tocht m.

toedracht v.

toeleg m.

toer m.

toespraak v.

toets m.

toevoer m.

tol m.

tomaat v.

tong v.

tooi m.

toom m.

toon m.

toorn m.

top m.

tor v.

toren m.

traan v.

trans m.

trant m.

tred m.

trek m.

troep m.

trog m.

trom v.

troon m.

troost m.

tros m.

trots m.

trouw v.

truffel v.

trui v.

tucht v.

tuin m.

tulband m.

tulp v.

turf v.

tweedracht v.

tweespalt v.

twijfel m.

twist m.

u

uitbrander m.

uitgang m.

uitkijk m.

uitsmijter m.

[p. 220]

uitvoer m.

v

vaart v.

val m.

valk m.

valstrik m.

vangst v.

vedel v.

vederbos m.

veelvraat m.

veestapel m.

veger m.

verf v.

vijg v.

vla v.

vleugel m.

vlieg v.

vlijt v.

vlinder m.

vloed m.

vloeistof v.

vloek m.

vloer m.

vloo v.

vloot v.

vlucht v.

voet m.

volkenbond m.

volksoploop m.

vondst v.

voordracht v.

voorhang m.

vos m.

vrijdom m.

vrucht v.

w

waaier m.

waar v.

wacht v.

wagen m.

wal m.

wals v.

walm m.

wand m.

wandel m.

war v. (in de)

warboel m.

wasch v.

wasdom m.

wasem m.

weedom m.

weegbree v.

weg m.

wensch m.

wesp v.

wet v.

wierook m.

wijn m.

wikke v.

wil m.

wimpel m.

wind (en samenstellingen) m.

winde v.

windvlaag v.

wingerd m.

winkel m.

winst v.

winter m.

wissel m.

woeker m.

wol v.

wolfsklauw v.

wond v.

worp m.

wortel m.

wrevel m.

wrok m.

z

zaak v.

zalf v.

zalm m.

zang m.

zet m.

zetel m.

zijde v.

zilverling m.

zin m.

zolder m.

zomer m.

zon v.

zonsopgang m.

zorg v.

zuidwester m.

zuring v.

zwaai m.

zwabber m.

zwendel m.

zwengel m.

zwerm m.

zwier m.

zwijmel m.

Nijmegen, 8 October 1938.

JAC. VAN GINNEKEN.