Onze Taal. Jaargang 11

Vreemde woorddeelen.

Wij ontmoeten soms bij onze lectuur woorden, gevormd door aanhechting van een aan het Grieksch of Latijn ontleend woorddeel, veelal als voorzetsel. Het verdient geen aanbeveling al te veel van deze termen te gebruiken, vooral niet als wij het begrip evengoed in het Nederlandsch kunnen uitdrukken. Het is echter goed ze te kennen, en daarom laten wij enkele er van hier volgen, met een korte toelichting.

A- in amoreel en dgl. woorden. Dit is de bekende alpha privans, de a, die uitdrukt het ‘ontbreken’ van iets (zooals Lat. in, im, il, ir, en ons on). Het is in den laatsten tijd mode geworden dit a- te pas en te onpas te gebruiken (zie ons artikel ‘A-’mode, Juni 1938).

AB- af-, ont-. Abdicatie, afstand, aftreding; aberratie, afwijking; absolutie, kwijtschelding. Dit ab-, in den vorm van a-, vinden wij o.a. in amotie, afbraak, slooping; in amortisatie, schulddelging.

AD- aan, bij, (aan)toe. Een adjunct, een toegevoegde (ambtenaar).

ACRO- hoog. Acrobaat, iemand die in de hoogte zijn kunsten vertoont. Acropolis, een hooggelegen vesting.

AMPHI- dubbel, in: amphibie; rondom, in: amphitheater.

ANA- (ergens) door heen, in: anatomie; weder, opnieuw in: anabaptist, wederdooper.

ANTE- voor. Antecedent, antedateeren (hiervoor zeggen wij wel eens verkeerdelijk: antidateeren).

ANTHROPO- mensch. Anthropologie: natuurkennis van den mensch.

ANTI- tegen. Antipathie, antinationaal.

APO- weg, af, ver. Apocope, het weglaten van een letter (eind voor einde).

ARCHI- opperst, aarts-. Architect.

ARISTO- adellijk, hooggeplaatst. Aristocratie. (kratein, regeeren).

AUTO- zelf. Automobiel; Autocratie, alleenheerschappij. Autobiographie, levensbeschrijving door den persoon zelf opgesteld.

BARO- gewicht. Barometer, lucht(druk) meter.

BELLI- oorlog. Belligerent, oorlogvoerende.

BENE- goed. Beneficie, voordeel, voorrecht.

BI- dubbel. Bigamie, dubbel huwelijk.

BIBLIO- boek. Bibliotheek, boekerij.

BIO- leven. Biographie, levensbeschrijving.

CACO- slecht, kwaad. Cacophonie, wanklank (in de muziek).

CALLI- mooi. Calligraphie, schoonschrift.

CARNI- vleesch. Carnivoor, vleeschetend.

CATA- onder, beneden. Catacombe.

CHIRO- hand. Chiropodist, hand- en voetverzorger (Manucure en pedicure; Mr. likdoornsnijder).

CHROMO- kleur. Chromolithographie, steendruk in kleuren.

CHRONO- tijd. Chronologie, tijdrekenkunde.

CIS- aan deze zijde. Het tegenovergestelde van trans-.

CO- mede, samen, geheel. Coaguleeren, stremmen. Coalitie, verbond. Collecteeren, inzamelen. Complex, samengestelde eenheid. Concilie, kerkvergadering. Correspondentie, briefwisseling.

CONTRA- tegen. Contrabezoek, tegenbezoek.

COSMO- wereld. Cosmogonie, leer der schepping.

CRYPTO- verborgen. Cryptogaam, bedekt bloeiend.

CYAAN- blauw. Cyaanwaterstof, blauwzuur.

CYN- hond. Cynisme, karakter, gedrag als dat van een hond. (Met verontschuldigingen tegenover dezen huisvriend!)

DECA- tien. Decagram, 10 gram.

DECI- een tiende. Deciliter, een tiende liter.

DEMO- volk. Democratie.

DIA- door, met. Diafaan, doorschijnend. Dialoog, samenspraak.

DYNAMO- kracht. Dynamica, leer der bewegingsverschijnselen.

DYS- slecht. Dysenterie, buikloop.

ENTOMO- insect. Entomologie, insectenkunde.

ETHNO- volk. Ethnologie, volkenkunde.

EU- goed. Euphemisme, verzachtende, verbloemende uitdrukking.

EX- uit. Extract, uittreksel.

GASTRO- maag. Gastronoom, lekkerbek.

GEO- aarde. Geographie, aardrijkskunde.

GLUCO- zoet. Glucose, druivensuiker, zoetstof. Glycerine, oliezoet.

GRAMMO- schrijf. Grammophoon, geluidschrijver.

GYMNO- naakt. Gymnastiek, lichaamsoefening (die vroeger naakt geschiedde). Gymnasium, (eertijds:) oefenplaats.

GYN- vrouw. Gynaecoloog, vrouwenarts.

HEC(A)TO- honderd; hecatombe, offer van 100 stieren. Hectoliter, 100 liter.

HELIO- zon. Heliogravure, photogravure.

HEMI- half. Hemisfeer, halfrond.

HETERO- verschillend. Heterogeen, ongelijksoortig.

HEXA- zes. Hexameter, zes-voetig vers.

[p. 32]

HIËRO- heilig. Hiërarchie, priesterregeering.

HIPPO- paard. Hippodroom, paardenrenbaan.

HOMEO- gelijk. Homeopathie (homoeopathie) geneeswijze door toepassing van kleine hoeveelheden van een stof die, toegepast op een gezonde, de ziekte juist zou verwekken.

HOMO- dezelfde. Homogeen, van dezelfde (gelijkmatige) samenstelling.

HORTI- tuin. Horticultuur, tuinbouw.

HYDRO- water. Hydrotherapie, geneeskunde door toepassing van water.

HYGRO- vocht. Hygrometer, vochtigheidsmeter.

HYPER- boven, over. Hypercritiek, te ver gedreven critiek. (Iets waarvoor wij ons te wachten hebben!)

HYPNO- slaap. Hypnose, ‘zenuwslaap’.

IDIO- eigen(aardig). Idioom, taaleigen.

INTER- tusschen, onder. Interim, tusschentijd. Interpunctie, het plaatsen der schei- en zinteekens. Interventie, tusschenkomst, bemiddeling.

INTRA- van binnen. Intracellulair, binnen in de cel.

INTRO- naar binnen. Introduceeren, ingang verschaffen.

ISO- gelijk. Isoglos, lijn die de plaatsen verbindt, waar eenzelfde woord gangbaar is.

KILO- duizend. Kilogram, 1000 gram.

LEG(IS)- wet. Legitiem, wettelijk. Legitimatie, echtverklaring.

LINGU(I)- tong. Linguist, taalgeleerde. (Fr. langue, Eng. tongue, taal).

LITHO- steen. Lithographie, steendruk.

MAN(I)- hand. Manipuleeren, behandelen.

MATRI- moeder. Matrimonium, moederlijk erfdeel. Huwelijk.

MELA(N)- zwart. Melancholiek, zwartgallig.

METEOR(O)- lucht. Meteorologie.

METRO- maat. Metronoom, maatmeter (in de muziek).

METRO- moeder. Metropolis, moederstad, vanwaar de kolonisten uitgegaan zijn. Wereldstad.

MICRO- klein. Microbe, bacterie.

MIS(O)- haat. Misanthroop, menschenhater.

MON(O)- een. Monarch, alleenheerscher.

MORBI- ziekte. Morbide, ziek; thans ook wel: zacht, mollig.

MORPH(O)- vorm. Morphologie, leer der vormen. Amorph, zonder (kristallijnen) structuur.

MULT(I)- veel. Multiplicatie, vermenigvuldiging.

MYO- muis. Myosotis, muizenoor (vergeetmijniet).

MYRIA- tienduizend. Myriameter, 10.000 m.

MYTH(O)- fabel. Mythologie, fabelleer.

NECRO- doode. Necrologie, levensbeschrijving van een overledene, lijst van afgestorvenen.

NEO- nieuw. Neologisme, nieuw gevormde uitdrukking.

NEURO- zenuw. Neuroloog, zenuwarts.

NOCT(I)- nacht. Nocturne, avondzang.

OCT(I)- acht. Octaaf, achtste en laatste dag van een kerkelijk feest; i.d. muziek: achtste toon.

OLIG(O)- weinig. Oligarchie, regeering van enkelen.

OMNI- al, alles. Omnibus, voertuig voor allen.

ONOMA- naam. Onomatopee, woordvorming door klanknabootsing (klokken, sissen).

ONTO- het zijn, wezen. Ontologie, leer van het bestaande.

ORNITHO- vogel. Ornitholoog, vogelkundige.

ORTHO- recht. Orthodox, rechtzinnig, aanhanger van het oude geloof. (Tegenover: heterodox, onrechtzinnig, van afwijkend geloof).

OX(Y)- scherp, zuur. Oxygenium, zuurheidverwekker, zuurstof. Oxydeeren, een verbinding aangaan met zuurstof.

PACI- vrede, Pacificatie, bevrediging. (De Pacificatie van Gent, het begin van onze eenheid.)

PAED(O)- kind. Paedagoog, opvoeder.

PALAEO- oud. Paleologie, oudheidskunde.

PAN(TO)- alles. Pantheïsme, algeloof; geloof dat God en de wereld één zijn.

PARA- naast, langs. Parallel, evenwijdig. Paradox, een stelling, die ‘er naast’ is. (of schijnt). Paranimf, geleider van een candidaat (bij een promotie).

PATH(O)- ziek. Pathologie, ziekteleer. Pathos, hartstochtelijkheid, aandoenlijkheid, hoogdravendheid.

PATR(I)- vader. Patrimonium, vaderlijk erfdeel.

PED(I)- voet. Pedicure, likdoornsnijder.

PENTA- vijf. Pentateuch, de vijf boeken van Mozes.

PETRI- steen. Petrificatie, versteening. Petroleum, aardolie.

PHARMAC(O)- geneesmiddel. Pharmaceut, geneesmiddelenbereider.

PHIL(O)- vriend. Philosoof, wijsgeer, vriend der wijsheid.

PHON(O)- stem, klank. Phonograaf, geluidschrijver.

PHOS-, PHOT(O)- licht. Photographie.

PHYSI(O)- natuur. Physica, wetenschap der natuur.

PLEUR(O)- zijde. Pleuritis, ontsteking van het borstvlies, gepaard met pijn in de zijde.

PLUTO- rijkdom. Plutocratie, regeering der rijken.

PNEUMA- lucht. Pneumatische pomp, luchtpomp.

PNEUMO- long. Pneumonie, longaandoening.

POLY- veel. Polychroom, veelkleurig.

POST- na. Posthumus, na den dood.

PRAE- voor. Praeses, voorzitter.

PRO- voor(t). Pronomen, voornaamwoord. Prothesis, voorvoeging. Produceeren, voortbrengen.

PROTO- eerste. Prototype, het eerste, het oorspronkelijke model.

PSEUD(O)- leugen. Pseudoniem, gefingeerde naam, waaronder een auteur schrijft.

PSYCH(O)- ziel. Psychiater, zielkundige.

PYR(O)- vuur. Pyrotechniek, de kunst om vuurwerk te maken.

RACHI- wervelkolom. Rachitis, ziekte van het beenderstelsel, Engelsche ziekte.

RADI(O)- straal. Radioactief, werkzaam door uitstraling.

RADIC- wortel. Radicaal, ingeworteld, diep. Radicaal genezen, geheel en al.

RHIN(O)- neus. Rhinoceros, neushoorn.

RUR-, RUST- land. Rustiek, landelijk.

SACCHAR(I)- suiker. Saccharine, zoetstof.

SAT(IS)- genoeg. Satisfactie, genoegdoening.

SEMA- teeken. Semaphoor, seinpaal, kusttelegraaf.

SEPTI(C)- bederf. Antiseptisch, bederfwerend.

SIMIL(I)- gelijkend op. Similidiamant, kunstdiamant.

SIMUL- gelijktijdig. Simultaanwedstrijd, wedstrijd van één speler tegen velen.

SINE- zonder. Sinecure, schijnbaantje, waaraan geen werk verbonden is.

SISMO- schok. Sis(seis-)mologie, leer der aardbevingen.

STEA(R)- vet. Stearine, grondstof voor de kaarsenfabricatie.

STENO- smal, kort. Stenographie, kortschrift.

STETHO- borst. Stethoscoop, werktuig om de borst te onderzoeken.

STRAT(O)- leger. Strategie, krijgskunde.

SUB- onder. Sub-, ondercommissie.

SUPER- op(per), boven. Superieur, hoogergeplaatste.

SYL-, SYM-, SYN- samen, met. Syllabe, lettergreep. Symphonie, veelstemmig muziekstuk. Symptoom, verschijnsel dat een ziekte vergezelt. Synode, kerkelijke vergadering. Syntaxis, woordvoeging.

TAUTO- hetzelfde. Tautologie, het herhalen van een reeds uitgedrukt begrip door een ander woord.

TELE- ver. Telegraaf, vèrschrijver.

TEXT- weefsel. Textielgoederen, geweven goederen.

THEO- God. Theologie, Godgeleerdheid.

THERM(O)- warm. Thermometer.

TOP(O)- plaats. Topographie, plaatsbeschrijving.

TRANS- over. Transporteeren, overbrengen.

TRANS- aan gene zijde van. Transvaal, transatlantisch.

TYPO- merk, letter. Typographie, boekdrukkunst.

ULTER-, ULTIM- verder, verst, laatst. Ultimatum, laatste aanzegging. Ultimo, laatste dag der maand.

ULTRA- uiterst, verder dan, aan gene zijde. Ultraviolette stralen, met nog grooter aantal trillingen dan de violette.

UN(I)- een. Uniform, een-, gelijkvormig.

VELO(CI)- snel, Velocipède, toestel waarmede men zich door de kracht der beenen snel voortbewegen kan.

VI(CE)- onder, plaatsvervangend. Vice-president.

XENO- vreemd. Xenocratie, heerschappij van vreemdelingen. Xenomanie, overdreven zucht voor alles wat vreemd is.

XYLO- hout. Xylographie, houtsnijkunst. Xylophoon, muziekinstrument waarbij de tonen door houten staafjes voortgebracht worden.