Op/met - op/in
‘Met vacantie’ heette ons artikel over de rare rijmen. Is er verschil tussen ‘op’ en ‘met vacantie’, wordt ons nu gezegd, en: is het niet zo, dat dit verschil gelijk staat met ‘op’ en ‘in de eerste plaats’? Katholieken gebruiken in beide gevallen het eerste. Over op - met vacantie kunnen wij niet oordelen. Het woordenboek tekent aan: in Z. Nederland en bij Katholieken in N. Nederland ook veelal: op vacantie. Onszelf is, eerlijk gezegd, dit verschil nooit opgevallen. Anders is het gesteld met op - in de eerste plaats. Het is ook een tot onderzoek prikkelende kwestie. Op een volkomen ondergeschikt punt is er een duidelijk verschil tussen de taal van twee groepen. Men kan zo langzamerhand een aardige lijst van artikelen samenstellen, die er aan gewijd zijn. Hele inktpotten zijn wel leeg geschreven - helaas niet altijd zonder bedekte of openlijke verwijten aan elkaar - zonder dat men nu voor eens en voor altijd weet ‘hoe het komt’. Wij zullen trachten een kort overzicht van dit onderzoek te geven.
Ongeveer twintig jaar geleden schreef Van Ginneken, dat de Katholieken tot ‘op’ waren gekomen, omdat de Mechelse katechismus de uitdrukking op de eerste plaats gebruikte. De katechismus wordt van jongsaf goed uit het hoofd geleerd, zodat de uitdrukking bleef hangen. De Statenbijbel gebruikt ‘in’, zodat Protestanten daaraan gewend waren. Deze verklaring bevredigde iedereen, totdat... Gerlach Royen op de gedachte kwam eens in die Mechelse katechismus te kijken. Hij las vele drukken, maar vond nergens ‘op de eerste plaats’. Zonder enige uitzondering stond overal ten eerste, ten tweede enz.! Weg was de mooie verklaring..
De kwestie was des te zonderlinger, daar ‘op de eerste plaats’ vanouds zo goed paste in de uitdrukkingen met ‘plaats’: op zijn plaats, op de beste plaats, enz. Van Haeringen hield ‘in de eerste plaats’ voor een navolging van ‘en premier lieu’, een gallicisme dus, dat steun had gekregen van de uitdrukking ‘in plaats van’.
Salverda de Grave, de man van de Franse invloed op het Nederlands, verwierp deze mening met kracht, andere taalkundigen handhaafden haar. Een aparte reden opgeven, waarom Katholieken op gebruiken kon (en kan?) niemand. Sommigen zien nu de oplossing ongeveer als volgt. ‘Op de eerste plaats’ is het oudste, ‘in de eerste plaats’ is verbreid door de Statenbijbel. Daarnaast moet ‘en premier lieu’ invloed gehad hebben. Het is eigenlijk het beste het woord oplossing maar als ‘oplossing’ te schrijven, want er blijven nog vragen bestaan.
Wat er evenwel ook aan onzekers en onbevredigends bij de verklaringen moge zijn, beide uitdrukkingen zijn goed Nederlands. Er is misschien geen kwestie, die zo de aandacht van leken heeft als deze. Op kantoor, in gezelschap (let op de voorzetsels!) vlamt telkens weer de strijd op. Nog een paar dagen geleden hoorden we, dat ‘op’ gebruikt werd bij letterlijke uitdrukkingen (hij zit op een stoel) en ‘in’ bij overdrachtelijke uitdrukkingen (hij zit in moeilijkheden); dus is ‘in de eerste plaats’ goed en ‘op de eerste plaats’ fout. De verklaring is niet onaardig, maar wie enige kennis heeft van de geweldig uitgebreide gebruikssfeer van ‘op’ en ‘in’ (tezamen hebben ze in het WNT ongeveer 120 grote kolommen kleine letters, de talloze samenstellingen niet eens meegerekend!), zal er om glimlachen en niet eens aan tegenspraak beginnen. Jammer genoeg wordt, op kantoor en in gezelschap, de strijd om ‘op’ of ‘in’ wel eens ontsierd door allerlei flauwe hatelijkheden aan het adres van de inners of de oppers. Wij leven in een land met, zoals men dat zo fraai zegt: gemengde bevolking. Zouden de twee uitdrukkingen niet in vrede naast elkaar kunnen leven?
Auteursrechtelijk beschermd