Onze Taal. Jaargang 44
(1975)– [tijdschrift] Onze Taal– Auteursrechtelijk beschermd
[pagina 25]
| |
[Nummer 5/6] | |
Voor regendagenPalindroom und kein Ende.., verzucht Nico Scheepmaker in het stuk dat we te zijner ere in ons maartnummer hebben opgenomen. Het was te voorzien. Palindromen prikkelen altijd tot nieuwe probeersels. De ingezonden palindromen beperken zich over het algemeen tot de ‘klassieke’ als:
- Koos u de garage dus ook? - Mooie zeden in Ede, zei oom. - Er is nog Aragon, Sire. - Koos Eekfeen keek maar door 't rood kerkraam, maar krek door 't rood raam keek neef Kees ook. - Nelli plaatst op ene parterretrap ene pot staalpillen.
En de frivole berichten die ook in O.T. 1963, blz. 32 staan:
- Anna sust Susanna. - Spalk snee, knorde de meid, die mededronk eensklaps. - Die medemens eert, Trees, neme de meid. - Die meid, Anna, een lepel, nee Anna, die meid.
Woordenhuisvlijt kan zich uitleven niet alleen met de regen, de meid, oom Koos, Otto, Ede, lepel maar ook met moorddroom, rotator, deelstaatleed, potlepeltop, tetteret, reeëeer en de vondsten die Scheepmaker verzameld heeft. Het bizarste (ofschoon onpalidromische) woord kwam van de heer D. Rijnenberg te Scheveningen die een man die bezig is een ei van een kraai te aaien, noemt: kraaieeiaaier. Een woord dat met vier klinkertekens de zaaiuien en met drie de papegaaieeieren slaat. Hij zegt verder o.a. Mooi is DROOMOORD, maar niet passend als naam voor ons huis. Bovendien zit er iets discriminerends in. Bezoekers die (van het huis uit gezien) van links naderen, zien de meest rechtse D het eerst, maar eerst de boog en dan de stok; zij moeten dus meer moeite doen dan de bezoekers die van rechts naderen. We beperkten ons toen tot die letters die links/rechts spiegelbaar zijn, namelijk A, H, I, M, O, T, U, V, W, X en Y. Daaruit konden we geen aanvaardbaar woord opbouwen. Tot op heden vinden we XOWAHAWOX het mooist; het klinkt wat Indiaans en het gerieft de bezoekers van links en rechts in gelijke mate, maar we kunnen niet aangeven welk gevoelen we ermee willen uitdrukken.
Willen we de gelijke behandeling bovendien uitstrekken tot diegenen die op hun handen lopend ons komen bezoeken, dan moeten de letters ook boven/beneden te spiegelen zijn. Slechts H, I, O en X blijven dan over en het huis moet OXIHIXO heten. We hebben het er nog niet op geschilderd; maar als U het ooit ziet staan, weet dan dat U welkom bent, ongeacht van welke kant U komt en onverschillig of U op uw handen, dan wel op uw voeten komt aanlopen.
Over palindromen en het wijde, oeroude gebied van woordenmagie, woordspelletjes, letterraadsels, meetkundige figuren met letters enz. is zeer veel gepubliceerd.Ga naar eind1) Het Nederlands echter is er tot nu toe wat bekaaid afgekomen. Elke goede bibliotheek geeft u te dezen veel meer inlichtingen over de palindroomkeuken (het woord is van Rudy Kousbroek) in de ons omringende talen dan in onze eigen. Wat het Engels betreft o.a.: Charles C. Bombaugh, Oddities and Curiosities of Words and Literature, New York 1906; Howard W. Bergerson, Palindromes and Anagrams, New York 1973; Dmitri G. Borgmann, Language on Vacation, New York 1965. Tijdschriften als Word Ways en The Enigma houden zich exclusief met Engelse woordraadsels bezig. | |
[pagina 26]
| |
Palindromic engineeringHet Engels leent zich misschien iets beter voor de palindromerij dan onze taal. Wij lopen in het Nederlands nogal eens vast met onze uitgangen en onze voorvoegsels. Het Engels heeft veel korte woorden. Daartegenover staat natuurlijk dat de grillige Engelse spelling een geweldige hinderpaal is. Hoe dan ook, mededelingen als de volgende moet ik in het Nederlands nog zien. Vooreerst de beroemdste drie:
- Madam, I'm Adam! - Able was I ere I saw Elba. - A man, a plan, a canal - Panama.
De laatste wordt door alle kenners het nooit meer te evenaren hoogtepunt genoemd (‘the ultimate in palindromic engineering’). Daarna kunnen vele tientallen palindromische zinnen in het Engels genoemd worden, bijvoorbeeld:
- Red rum, sir, is murder. - Ma is a nun, as I am. - Ma is as selfless as I am. - Was it a rat I saw? - Live not on evil. - Pull up if I pull up. - Was it a bar or a bat I saw? - Some men interpret nine memos. - Sums are not set as a test on Erasmus.Ga naar eind2) | |
Verhalen en gesprekkenPalindromische verhalen - een gehele tekst van voren naar achteren en omgekeerd - zijn in onze taal eveneens zeldzaam. Ook hier heeft de heer R. enige (niet geheel bevredigende - maar wie zal het hem kwalijk nemen?) probeersels als:
- Nel ree heen. Naar 't straân? Nee, Heerlen.
- Neger Ed N., Ines nadoende, deed knots. Die meid brullen! Ed Nierd nam 'r das af. Fasa, d'r man, dreinde. Nel Lurb - die meid stonk - deed Ed Neo dansen in de regen.
In lange palindromische gedichten en gesprekken zijn de Engelsen meesters. Het worden vaak wat psychotisch getinte, brokkelige, korrelige bizarriteiten, maar ze zijn knap. Bijvoorbeeld rondom de Madam I'm Adam is een ongeveer tachtig regels tellend gesprek tussen Adam en Eva, dat als volgt begint: ADAM: Madam -
EVE: Oh, who -
ADAM: (No girl-rig on!)
EVE: Heh?
ADAM: Madam, I'm Adam.
EVE: Name of a foeman?
ADAM: O stone me! Not so.
EVE: Mad! A maid I am, Adam.
ADAM: Pure, eh? Called Ella? Cheer up.
EVE: Eve, not Ella. Brat-star ballet on? Eve.
ADAM: Eve?
EVE: Eve, maiden name. Both sad in Eden? I dash to be
manned, I am Eve.
ADAM: Eve. Drowsy baby's word. Eve.
EVE: Mad! A gift. I fit fig, Adam...
ADAM: On, hostess? Ugh! Gussets? Oh, no!
EVE: ???
ADAM: Sleepy baby peels.
EVE: Wolf! Low!
ADAM: Wolf? Fun, so snuff ‘low.’
EVE: Yes, low! Yes, nil on, no linsey-wolsey!
ADAM: Madam, I'm Adam.
Een eenvoudig palindroompje van vijf woorden luidt: Dennis and Edna sinned. Een bericht dat te denken geeft. Zou er een Nederlands equivalent voor gegeven kunnen worden? Onmogelijk lijkt me de vernederlandsing van de uitbreiding die de onbekende zonde van Dennis en Edna heeft gekregen: een palindroom van totaal 263 letters, vervaardigd door bij Dennis en Edna nog 59 voornamen te plaatsen, alle te vinden in de grote Webster:
Dennis, Nell, Edna, Leon, Nedra, Anita, Rolf, Nora, Alice, Carol, Leo, Jane, Reed, Dena, Dale, Basil, Rae, Penny, Lana, Dave, Denny, Lena, Ida, Bernadette, Ben, Ray, Lila, Nina, Jo, Ira, Mara, Sara, Mario, Jan, Ina, Lily, Arne, Bette, Dan, Reba, Diane, Lynn, Ed, Eva, Dana, Lynne, Pearl, Isabel, Ada, Ned, Dee, Rena, Joel, Lora, Cecil, Aaron, Flora, Tina, Arden, Noel, and Ellen sinned! | |
Kleptische poëzieDe palindromisten die op hun kunst uitgekeken rakenGa naar eind3) en naar een andere boeiende vorm van woordenhuisvlijt zoeken, moeten hun verbale krachten eens beproeven op de niet eenvoudige kunst van wat in het Engels vocabularyclept poetry heet en wat wij bijvoorbeeld kleptische poëzie zouden kunnen noemen: met de woorden van een bestaand gedicht een ander scheppen, alle woorden stelen uit het oude en nieuwe verbindingen ermee maken. Een ‘reshuffle.’ Bergerson geeft het voorbeeld van de honderd woorden van Walt Whitman. Poets to come! Orators, singers, musicians to come!
Not today is to justify me and answer what I am for,
But you, a new brood, native, athletic, continental, greater than
before known,
Arouse! for you must justify me.
I myself but write one or two indicative words for the future,
I but advance a moment only to wheel and hurry back in the
darkness.
I am a man who, sauntering along without fully stopping, turns
a casual look upon you and then averts his face,
Leaving it to you to prove and define it,
Expecting the main things from you.
Hij heeft het ‘omgedicht’ in: Is it One I am from, or Two?
Brood a moment, but, before you answer,
You and I must justify it,
For I myself am leaving you.
The athletic man turns his wheel to advance upon the casual
main,
And then but averts you -
| |
[pagina 27]
| |
You sauntering native singers without the continental look -
To come back to things known;
But I who face a fully indicative darkness,
Stopping not for what orators prove to me,
Expecting only today to come along new,
Hurry - and write a poet's words
For a future (greater than musicians arouse and define in me!)
To justify.
| |
Formule voor combinatiesEen reeks woorden, een woordgroep, een zin heeft een bepaalde volgorde. Er zijn echter meer mogelijkheden. Hoe langer de reeks, des te hoger het aantal combinatiemogelijkheden. Maar van die mogelijkheden zijn er maar een zeer beperkt aantal bruikbaar, Het huis: twee mogelijkheden, één bruikbaar. Ik kom morgen: zes mogelijkheden, drie bruikbaar. De combinatieregel mag bekend verondersteld worden. Een reeks van n woorden heeft n! combinatiemogelijkheden. (! is het teken voor ‘faculteit’; 7! betekent 1 × 2 × 3 × 4 × 5 × 6 × 7 = 5040). De reeks vader en zoon gaan naar de stad kan in 5040 combinaties voorkomen. Komen in een reeks een of meer woorden meer dan één keer voor, dan wordt de keuze uiteraard kleiner. Vader en zoon en moeder en dochter heeft zeven woorden; 5040 combinaties; en komt drie keer voor; 5040 moet dan gedeeld worden door 3! (1 × 2 × 3 = 6); er zijn dus slechts 840 mogelijkheden. | |
De brugDe eerste strofe van Nijhoffs terecht klassiek geworden sonnet over de brug bij Zaltbommel luidt: Ik ging naar Bommel om de brug te zien. Negen verschillende woorden: dat betekent 362.880 verschillende combinatiemogelijkheden. Daarvan lijken vooralsnog niet meer bruikbaar dan de volgende: Ik ging naar Bommel om de brug te zien.
Ik ging om de brug te zien naar Bommel.
Naar Bommel ging ik om de brug te zien.
Om de brug te zien ging ik naar Bommel.
Ging ik naar Bommel om de brug te zien?
Ging ik om de brug te zien naar Bommel?
Op deze wijze komt de kleptomaan niet erg ver. Hij moet zich brutaalweg wat vrijheden permitteren. Zo kan hij naar Bommel om de brug omdraaien in naar de brug om Bommel en het zestal van hierboven wordt op slag verdubbeld. Met leestekens schept hij nog meer ruimte; dan is ook om te zien.... de brug bruikbaar. Er ontstaan dan allerlei zonderlinge maar toch niet op voorhand onaanvaardbaar te noemen mededelingen als: Ging ik de brug zien? Om Bommel? Te naar! (Het feit dat ik wegens B. de brug ging zien, is blijkbaar te naar.) Het sonnet over de Waalbrug is opgebouwd uit 115 woorden. Het aantal combinatiemogelijkheden is dus 115 × 114 × 113 enz.... × 2 × 1. Een niet voor te stellen groot getal bestaande uit 189 cijfers. Zelfs een grote rekenmachine heeft geen ‘plaats’ genoeg om het uitgeschreven resultaat te leveren. Rekenaars met een dwangneurose mogen zich aan het werk jagen om uit te zoeken hoe lang iemand bezig is om zoveel streepjes neer te zetten als het getal met 189 cijfers inhoudt; bijvoorbeeld elke seconde één streepje in een achturige werkdag betekent 28800 streepjes per dag. In het gedicht worden echter een paar woorden meer dan één keer gebruikt: 3 × brug, 4 × de, 3 × daar, 5 × dat, 3 × een, 2 × en, 3 × het, 5 × ik, 4 × mijn, 2 × o, 2 × te, 2 × 't, 2 × was, 5 × zij, 2 × zong. Volgens de formule moet het getal met de 189 cijfers dan gedeeld worden door 82556485632000 maar dat levert nog altijd een getal van 175 cijfers op. En tussen die ontzagwekkende hoeveelheid zal toch wel ergens een ander gedicht verborgen kunnen zitten; wie weet... | |
Honderd vierendertig woordenVindt u het gedicht van Nijhoff te goed, te mooi om er dit soort flauwiteiten mee uit te halen? Neem een ander. Neem bijvoorbeeld het gedicht waarover Michel van der Plas in O.T. 1969, blz. 6 zei dat het behoorde tot de vier gedichten waarvan elke Nederlander de beginregel kent: Van Alphens vers: De Pruimeboom. Jantje zag eens pruimen hangen,
o! als eieren zo groot.
't Scheen, dat Jantje wou gaan plukken,
schoon zijn vader 't hem verbood.
Hier is, zei hij, noch mijn vader,
noch de tuinman, die het ziet:
Aan een boom, zo vol geladen,
mist men vijf zes pruimen niet.
Maar ik wil gehoorzaam wezen,
en niet plukken: ik loop heen.
Zou ik, om een hand vol pruimen,
ongehoorzaam wezen? Neen.
Voort ging Jantje: maar zijn vader,
die hem stil beluisterd had,
Kwam hem in het loopen tegen
vooraan op het middelpad.
Kom mijn Jantje, zei de vader,
kom mijn kleine hartedief!
Nu zal ik u pruimen plukken;
nu heeft vader Jantje lief.
Daar op ging Papa aan 't schudden,
Jantje raapte schielijk op;
Jantje kreeg zijn hoed vol pruimen,
en liep heen op een galop.
De 134 woorden worden nu alfabetisch gerangschikt:
- aan, aan, als - beluisterd, boom - daar, dat, de, de, die, die - een, een, een, eens, eieren, en, en - gaan, galop, gehoorzaam, geladen, groot, ging, ging - had, hand, hangen, hartedief, heeft, heen, heen, hem, hem, hem, het, het, het, hier, hoed, hij - ik, ik, ik, ik, in, is - jantje, jantje, jantje, jantje, jantje jantje, jantje - kleine, kom, kom, kreeg, kwam - lief, liep, loop, lopen - maar, maar, men, middelpad, mist, mijn, mijn, mijn - neen, niet, niet, noch, noch, nu, nu - o, om, ongehoorzaam, op, op, op, op - papa, plukken, plukken, plukken, pruimen, pruimen, pruimen, pruimen, pruimen - raapte - scheen, schielijk, schoon, schudden, stil - 't, 't, 't, tegen, tuinman - u | |
[pagina 28]
| |
- vader, vader, vader, vader, vader, verbood, vooraan, voort, vol, vol, vol, vijf - wezen, wezen, wil, wou - zag, zal, zei, zei, zes, ziet, zo, zo, zou, zijn, zijn, zijn.
Honderd vierendertig woorden leveren een enorm aantal combinatiemogelijkheden op: het getal bestaat uit 229 cijfers. In De Pruimeboom komen vrij veel woorden meer dan één keer voor: 2 × aan, 2 × de, 2 × die, 3 × een, 2 × en, 2 × ging, 2 × heen, 3 × hem, 3 × het, 4 × ik, 7 × jantje, 2 × kom, 2 × maar, 3 × mijn, 2 × niet, 2 × noch, 2 × nu, 4 × op, 3 × plukken, 5 × pruimen, 3 × 't, 5 × vader, 3 × vol, 2 × wezen, 2 × zei, 2 zo, 3 × zijn. Het weerzinwekkend hoge getal moet deswege gedeeld worden door een getal van 22 cijfers: het aantal verschillende combinatiemogelijkheden wordt dan uitgedrukt met een getal dat even weerzinwekkend hoog is, namelijk bestaande uit 207 cijfers. Een kleptisch gedicht maken van de Pruimeboom? Het is te proberen, maar de frequentie van jantje en vader en pruimen en plukken is verwoestend voor de creativiteit. Gaat het niet, dan maar gewoon proza. | |
Spreiden en schrappenHet ‘echte’ kleptische gedicht wordt vervaardigd zonder dat de maker het origineel kent. Hij krijgt, alfabetisch geordend, de woorden gepresenteerd en gaat aan de gang. In het boek van Bergerson wordt verteld dat het eerste kleptische gedicht aldus werd geschreven door een zekere J.A. Lindon die moest werken met 478 woorden, waarvan bijvoorbeeld 40 × the, 6 × a, 15 × of, 7 × me, 8 × you en eenlingen als chimney, crude, weaves, yellow. Hij was begonnen met 478 kaarten, voor elk woord één, en had ze in een kastje met beletterde vakken gesorteerd om er telkens een uit te nemen en te proberen. Het lukte niet. Beter ging het met een alfabetische lijst waarvan hij telkens een woord gebruikte en dan doorschrapte. De veel voorkomende woorden werden eerst over de strofen verdeeld. Dan begon het proberen, het schuiven met woorden: een wanhopige, maar toch ook fascinerende bezigheid. Het moet weken geduurd hebben, maar er kwam ten slotte een gedicht. Het lijkt ongelooflijk maar elke regel had het zelfde aantal woorden als het origineel en elk couplet het zelfde aantal regels. In beide gedichten was min of meer de zelfde stemming aanwezig; een wat weemoedige, fatalistisch peinzen over het verleden. De laatste strofe van het origineel luidde: For this the gods of fate should be forgiven,
That they are partly wrong, not all things see,
And by failing aspirations reach we heaven
Though it shall take for all eternity.
En die van de herdichting: They sit me in the dusk by the window-pane
To feel that all my days are in vain
Without you of all women to own
And love me. Such hunger, all alone.
Zó verwonderlijk is dat natuurlijk niet. Woorden bepalen de grondtoon van het gedicht; het aantal bruikbare combinaties van de beschikbare woorden is beperkt. Er kunnen rekenkundige studies gemaakt worden over de verhoudingen van de aantallen zelfstandige naamwoorden, lidwoorden, werkwoordsvormen enz. in een gedicht en de stilistisch bruikbare combinatiemogelijkheden. Hoe kleiner het aantal aangeboden woorden en hoe groter de frequentie van een bepaald woord (5 × ‘pruimen’) des te geringer de keuze, des te kleiner de kans dat er een echt kleptisch gedicht uit komt. | |
RederijkerijAfgaande op de ervaring van de laatste jaren mag men aannemen dat ook de komende zomervakantie menige regendag zal opleveren. Ook kruiswoordraadsels en kryptogrammen worden op den duur vervelend. Waag eens een avontuur met woordendiefstal. De rederijkerij is de Nederlander vanouds niet vreemd. Bij de naamdichten, anagrammen, charades, rondelen, dobbelstaarten en schaakbordgedichten en wat er allemaal nog meer zij, kan het kleptische vers zijn plaats krijgen. J. Veering |
|