Onze Taal. Jaargang 67

[p. 9]

?Vraag en antwoord!
Taaladviesdienst

● Tartuffe
? Wat kan er bedoeld zijn met een tartuffe?

! Een tartuffe is een ‘huichelaar’. Tartuffe is de naam van een huichelachtige geestelijke die de hoofdpersoon is van Molières gelijknamige toneelstuk uit 1664. Het stuk deed indertijd veel stof opwaaien: het werd enkele dagen na de première verboden. Hetzelfde gebeurde in 1667 met een tweede versie van het stuk. Pas in 1669 mocht het weer worden opgevoerd.

Het Etymologisch Woordenboek van Van Dale en Woordenschat van De Beer en Laurillard (1899) vermelden dat Molière een Italiaanse komedie als uitgangspunt voor zijn stuk heeft genomen. Een van de personages in deze komedie droeg de naam Tartufo (‘truffel’). Dankzij Molières stuk kennen wij tartuffe in het Nederlands.

● We gingen zwemmen
? Wat vindt u van het gebruik van gingen in het volgende dialoogje:
A: ‘Wat zullen we morgen doen?’
B: ‘Morgen gingen we zwemmen.’

! Gingen lijkt op het eerste gezicht misschien vreemd, maar is toch mogelijk. Spreker B drukt ermee uit dat er in het verleden een afspraak is gemaakt om te gaan zwemmen.

Doordat hij de verleden tijd gebruikt, kan spreker B bijvoorbeeld vervolgen met ‘... maar als jij nu een ander idee hebt, vind ik dat ook best’.

Als spreker B had geantwoord ‘Morgen gaan we zwemmen’, dan had hij een duidelijke uitspraak gedaan over wat er morgen volgens hem gedaan zal worden. Door de verleden tijd te gebruiken geeft hij impliciet te kennen dat hij alleen iets zegt over het maken van die afspraak om te gaan zwemmen, maar niets over het effectueren van die afspraak. Dit gebruik van gingen komt nog het meest overeen met wat de Algemene Nederlandse Spraakkunst (tweede editie, 1997) onder ‘voorzichtigheids-modaliteit’ vermeldt. De spreker gebruikt de verleden tijd omdat hij geen invloed wil uitoefenen op wat er werkelijk gaat gebeuren.

Spreker B had ook kunnen zeggen ‘Morgen zouden we gaan zwemmen’; waarschijnlijk is dit antwoord voor meer mensen aanvaardbaar. Ook dan had hij aangegeven dat hij weet dat er een afspraak bestaat om te gaan zwemmen, maar dat het niet zeker is dat de afspraak doorgaat.

● Door roeien en ruiten
? Wat is de herkomst van de uitdrukking door roeien en ruiten gaan?

! In deze uitdrukking, die ‘dwars door alles heen gaan’, ‘alles voor iets over hebben’ betekent, staat roeien voor roeden, het meervoud van roe(de). Volgens Stoett (Nederlandse spreekwoorden en gezegden) zijn hiermee de (houten) roeden bedoeld waarin de kleine ruiten van een roedenvenster gevat zijn. Wie door roeien en ruiten gaat, gaat dus zo te keer dat niet alleen de ruiten maar ook de roeden stukgaan.

Vreemd is dat Van Dale de uitdrukking vermeldt bij roe(de) in de betekenis ‘rijs, twijg, m.n. als strafwerktuig’. Van Dale vermeldt geen herkomst van de uitdrukking; het geeft alleen de toevoeging ‘informeel’. De overige (spreek)woordenboeken die we geraadpleegd hebben, vermelden de uitdrukking niet.

● Omkleden/verkleden
? Als ik uit mijn werk kom, ga ik me meestal even omkleden. Mijn man vindt echter dat ik me ga verkleden. Wat is juist?

! Zowel zich verkleden als zich omkleden is hier goed. Deze werkwoorden zijn synoniemen van elkaar in de betekenis ‘andere kleren aandoen’. Zich verkleden kan daarnaast nog ‘zich vermommen’ betekenen. Dat is waarschijnlijk de reden waarom u een voorkeur hebt voor zich omkleden: bij zich verkleden dringt de gedachte aan carnaval of een gekostumeerd bal zich te veel op.

In de hedendaagse naslagwerken vinden we er niets van terug, maar vroeger werd zich omkleden als germanisme afgekeurd. Charivarius schrijft in Is dat goed Nederlands? (1943):

‘Ten onrechte onderscheiden sommigen omkleden: een ander, gewoon pak [aantrekken], en verkleden: een carnavalspak aantrekken; beide worden uitgedrukt door verkleden.’ Omkleden schaart Charivarius onder de ‘Duitse woorden in Nederlandse vorm’. Maar zelfs het Prisma Stijlboek (1993), dat doorgaans streng is, vermeldt dat zich omkleden niet meer als germanisme gevoeld wordt, en dat het ingeburgerd is geraakt doordat de meeste mensen bij zich verkleden aan een verkleedpartij denken.

● Proactief
? De laatste tijd kom ik het woord proactief heel vaak tegen. Zo las ik dat het Britse koningshuis ‘proactiever’ moet optreden. Wat betekent dit woord?

! Proactief komt nog niet in de woordenboeken voor, maar wordt de laatste tijd inderdaad vaak gebruikt. Het betekent iets als ‘alert’, ‘anticiperend’, ‘niet-afwachtend’. Van Dale Engels-Nederlands (1989) neemt proactive op en geeft als betekenis ‘pro-actief’, wat ons niet veel verder helpt. Van Dale Nederlands-Engels vermeldt proactief niet.

Wij troffen proactief aan in het NIMA Marketinglexicon (1995): ‘anticiperende verandering (pro-actieve verandering): strategische verandering die anticipeert op toekomstige veranderingen in de omgeving van de organisatie’. Het begrip wordt tegenover reactieve verandering geplaatst: een verandering die een reactie is op veranderingen in de omgeving.

Wanneer gezegd wordt dat het Britse koningshuis proactiever moet optreden, dan wordt hoogstwaarschijnlijk bedoeld dat het beter moet anticiperen op de wensen en verwachtingen van het Engelse volk.