Onze Taal. Jaargang 67

[p. 151]

?Vraag en antwoord!
Taaladviesdienst

● Hogerop dan

? In een advertentie kwam ik de volgende zin tegen: ‘Waarom sommigen hogerop komen dan anderen.’ Kan hogerop als vergrotende trap - dus in combinatie met dan - gebruikt worden?

! Nee, het gebruik van hogerop dan is vreemd. Wel juist is bijvoorbeeld ‘Waarom sommigen verder komen dan anderen’, ‘Waarom sommigen meer bereiken dan anderen’ of ‘Waarom sommigen hoger op de maatschappelijke ladder komen dan anderen.’

Hogerop is een koppeling van hoger en op, met de letterlijke betekenis ‘verder omhoog, meer naar boven’. Vanuit deze letterlijke betekenis werd het woord in de loop der tijden ook figuurlijk gebruikt: via ‘verder stroomopwaarts’ en ‘naar een hogere (voornamere) plaats aan tafel’ naar ‘in een aanzienlijker of voordeliger betrekking’. De laatste betekenis wordt bedoeld in hogerop willen en hogerop komen.

Het bijwoord hogerop komt al in de vorige eeuw aaneengeschreven voor. Het heeft in de vaste combinatie hogerop komen zijn functie als vergrotende trap verloren. Het is te vergelijken met het woord verderop, dat op vergelijkbare wijze ontstaan is en gebruikt wordt. Je kunt wel zeggen ‘Mijn broer staat verderop’, maar niet ‘Mijn broer staat verderop dan mijn zus’.

● Delicatessenzaak
? Wat is juist: delicatessezaak of delicatessenzaak?

! Het Groene Boekje geeft delicatessenzaak en delicatessenwinkel. Delicatesse heeft volgens de Woordenlijst alleen een meervoud op -n; de hoofdregel voor het schrijven van de tussen-n is (zie de Leidraad): ‘Schrijf een -n- als het eerste deel van de samenstelling een zelfstandig naamwoord is dat uitsluitend een meervoud op -(e)n heeft.’

Van Dale vermeldt echter dat delicatesse ook een meervoud op -s heeft, en geeft de voorbeelden delicatesse-handel en delicatessewinkel, zonder -n-. Als delicatesses inderdaad ook voorkomt, zouden samenstellingen daarmee onder de volgende uitzondering uit het Groene Boekje vallen: ‘Het eerste deel is een zelfstandig naamwoord dat op een toonloze /e/ eindigt en een meervoud op -en en -s heeft’; het resultaat zou delicatessezaak zijn. Van Dale hanteert overigens eigen regels voor het gebruik van de tussen-n; volgens deze regels valt delicatessezaak niet onder een uitzondering, maar onder de Van Dale-hoofdregel ‘Eindigt het eerste woorddeel op de letter e, schrijf dan een e (...).’

Hetzelfde doet zich voor bij bijvoorbeeld gildenboek, kastenstelsel en uitgavenpatroon: het Groene Boekje geeft aan dat het eerste lid van deze samenstellingen alleen een meervoud op -n heeft en schrijft ze daarom met een tussen-n; Van Dale vermeldt zowel een meervoud op -s als op -n, en geeft - op grond van zijn eigen regel - geen tussen-n.

Net als het Groene Boekje houden wij het op delicatessenzaak, te meer daar ook volgens andere woordenboeken (onder andere Verschueren, Wolters' Koenen, Kramers) het meervoud van delicatesse alleen delicatessen is.

● Plotse regenbui
? Is plotse juist in ‘Een plotse regenbui verstoorde de picknick’?

! Ja. Het bijvoeglijk naamwoord plotse (‘plotselinge’, ‘onverwachte’) komt voor in alle recente woordenboeken. Van Dale (1995) vermeldt nog dat plots als bijvoeglijk naamwoord vooral in België voorkomt; alleen als bijwoord (‘Het ging plots regenen’) zou het ook in Nederland gebruikelijk zijn. In het Woordenboek voor correct taalgebruik (1994) (een Vlaams adviesboek van S. Theissen e.a.) wordt het gebruik van plotse in een plotse regenbui nog afgeraden. Het bijwoord plots mag wel: ‘Plots viel er een stilte.’ Tegenwoordig gebruiken Vlamingen én Nederlanders plots ook als bijvoeglijk naamwoord.

● De bolworm steekt hem
? Weet u wat bedoeld kan zijn met ‘De bolworm steekt hem’ en waar deze uitdrukking vandaan komt?

! Van Dale vermeldt bij de uitdrukking de bolworm steekt hem de betekenis ‘hij heeft weer een van zijn grillen of buien’. De bolworm is een larve van de Taenia coenurus cerebralis, een ingewandsworm die zich in de hersenen van schapen ontwikkelt (bol in bolworm betekent ‘kop’) en bij deze dieren de zogenoemde ‘draaiziekte’ veroorzaakt: het zieke schaap vertoont dan dwangbewegingen, zoals het lopen in een cirkel. Volgens het Woordenboek der Nederlandsche Taal (deel III,I, 1902) kwam de bolworm voor in verschillende zegswijzen waarin iemands ‘krankzinnigheid (of zwakker: slecht humeur, booze luim, gril)’ schertsend aan het ‘steken’ van de bolworm geweten werd.