Onze Taal. Jaargang 67

[p. 181]

?Vraag en antwoord!
Taaladviesdienst

● Staande uitdrukkingen
? Als ik een vaste uitdrukking als te allen tijde, ten bedrage van, ter andere zijde gebruik, twijfel ik vaak over de vorm ervan. Bestaan hier regels voor?

! Ja, er zijn regels voor, maar die bieden helaas lang niet altijd uitsluitsel. Daarom kunt u dergelijke uitdrukkingen met een oude naamvalsvorm het best opzoeken in een goed woordenboek.

Dit soort uitdrukkingen noemen we ‘staande uitdrukkingen’, omdat de oude naamvalsvorm onveranderd (‘staand’) is gebleven. De vorm van deze uitdrukkingen berust op een naamvallensysteem dat al in de vorige eeuw in onbruik begon te raken. Voor wie het naadje van de kous wil weten, volgen hieronder de regels voor oude naamvallen in staande uitdrukkingen.

1.	Na een voorzetsel (te, in, op, van, enzovoort) krijgt het lidwoord de meestal een naamvalsuitgang: een -n voor een mannelijk of onzijdig woord (den), en een -r voor een vrouwelijk woord (der). Te + den wordt ten, en te + der wordt ter.
2.	Een bijvoeglijk naamwoord na een voorzetsel krijgt -(e)n voor een mannelijk of een onzijdig woord, en -(e)r of -e voor een vrouwelijk woord.
3.	In veel gevallen krijgt het zelfstandig naamwoord de naamvalsuitgang -e.

Toepassing van deze regels levert op:

-	te + alle + (e)n + tijd (= mannelijk) + e → te allen tijde;
-	te + de + n + bedrag (= onzijdig) + e + van → ten bedrage van;
-	te + de + r + ander + e + zijde (destijds vrouwelijk) → ter andere zijde.

Als u deze regels wilt toepassen, zult u wel af en toe het geslacht van een zelfstandig naamwoord moeten opzoeken. Bovendien biedt deze methode niet altijd uitsluitsel; in sommige gevallen is het geslacht van een zelfstandig naamwoord in de loop van de tijd veranderd. Zo is tijd heel vroeger vrouwelijk geweest (wat bijvoorbeeld tot uiting komt in de uitdrukking te zijner tijd), terwijl het nu al lange tijd mannelijk is. Ook zijn er uitzonderingen op de regels. Het is daarom altijd het veiligst een woordenboek te raadplegen.

● Extranei/extraneï
? Ik heb altijd geleerd dat extranei, het meervoud van extraneus, geen trema op de i heeft. Nu zie ik dat het Groene Boekje extraneï als meervoud van extraneus vermeldt. Dat klopt toch niet?

! U hebt gelijk; het meervoud van extraneus is extranei, zonder trema. Als een e en een i elkaar opvolgen, hebben we doorgaans een scheidingsteken nodig om te voorkomen dat we de ei van gerei uitspreken. In bijvoorbeeld geïnd en weeïg gebruiken we een trema - deze woorden noemen we afleidingen, omdat ze met behulp van het voorvoegsel ge- respectievelijk het achtervoegsel -ig van innen en wee zijn afgeleid. In samengestelde woorden komt er in die gevallen een streepje: politie-inspecteur, diepte-interview.

Latijnse en Franse uitgangen vormen echter een uitzondering op deze regel. In de Leidraad van het Groene Boekje lezen we: ‘Regel [1] is niet van toepassing op de Latijnse en Franse uitgangen -ei, -eus, -eum en -ien. Deze uitgangen krijgen dus geen trema: baccalaurei, baccalaureus, petroleum, opticien.’

Het meervoud extraneï is in tegenspraak met deze regel. Helaas is deze fout ook in de negende druk van het Groene Boekje nog niet gecorrigeerd.

● Welk/welke
? ‘Welk van deze auto's is van jou?’ Moet welk hier niet welke zijn?

! Nee, er bestaat in deze zin een keuzevrijheid tussen welk en welke. Dit soort zinnen vormt een uitzondering op de regel. Die regel zegt dat het vragend voornaamwoord welk(e) geen buigings-e krijgt als het betrekking heeft op een het-woord in het enkelvoud (welk autootje, welk boek), en dat in andere gevallen alleen welke juist is (welke auto (de-woord), welke boeken (meervoud)). In de vorige voorbeelden stond welk(e) direct voor het zelfstandig naamwoord waar het bij hoort, maar het kan ook zelfstandig gebruikt worden; in dat geval staat het zelfstandig naamwoord waar het naar verwijst veelal in de voorafgaande (deel)zin. Bijvoorbeeld: ‘Je hebt op vakantie twee boeken gelezen; welk was het mooist?’ en ‘Er staat een hele rij auto's; welke is nu van jou?’

Op de bovengenoemde regel bestaat één uitzonderingscategorie: zinnen waarin welk(e) wordt gevolgd door een nabepaling met van + zelfstandig naamwoord: ‘Welk van de boeken was het mooist?’. In dit soort zinnen kan welk altijd gebruikt worden als het op een enkelvoud slaat, ook als het zelfstandig naamwoord waar het betrekking op heeft een de-woord is. Naast ‘Welke van deze auto's is van jou?’ is dus ook ‘Welk van deze auto's is van jou?’ correct.