Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 11

(1892)– [tijdschrift] Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde–

Gedeeltelijk auteursrechtelijk beschermd



[pagina 285]
Kleine Middelnederlandsche overblijfselen. 1. Eene onbekende monorime. Op een klein middendoor geknipt blaadje perkament, in twee kolommen beschreven, indertijd door De Vries van een zijner Zuid-Nederlandsche vrienden ontvangen, en mij door hem thans ter uitgave toevertrouwd, nu de lichamelijke arbeid, aan het studeeren verbonden, hem moeilijk begint te vallenGa naar voetnoot1), vindt men met eene kleine doch duidelijke letter geschreven de volgende monorime. Zij is 33 regels lang en dus slechts één regel korter dan de bekende in hetzelfde rijm gedichte passage aan het begin van het tweede boek van den LeekenspiegelGa naar voetnoot2), doch daar het thans voor het eerst uitgegeven gedicht een oneven getal regels bevat, ligt het vermoeden voor de hand, dat er ergens een regel is uitgevallen; is dit zoo, dan zijn de beide monorimen juist even lang, wat wel toevallig zal zijn. Het gedicht zelf, dat niet onaardig is, en enkele nog weinig bekend mnl. woorden bevat, is van moraliseerenden inhoud: het geeft eene waarschuwing aan den mensch dat hij, ‘terwijl het nog tijd is, bedenke wat tot zijnen vrede dient’, en luidt aldus:
[pagina 286]
Mensche, waerop moochstu di verlaten? Want du sies van allen staten Liede ghesont gaen achter straten, Die eer avontGa naar eind1) haer leven laten. 5[regelnummer] Die doot wachti tallen gatenGa naar eind2): Si medtGa naar eind3) met gheliker maten Als wel den riken als den maten, Die woonen in hare arme katenGa naar eind4). Si en houdt van princen no van prelaten, 10[regelnummer] No van mannen no van latenGa naar eind5). Vendse di buten caritaten, Soo moochstu wel dijn leven haten, Want du best van Gode verwaten. Met lichten reinet ghenouch den natenGa naar eind6): 15[regelnummer] Eens rechters sweert snijt met tween watenGa naar eind7) Beede dore helm ende dore platen, Omme te wrekene dine onmaten, Die du heves in ligghen vatenGa naar eind8) Gelijc dat bien doen in horen raten. 20[regelnummer] Vleeu Gode ende dine omsatenGa naar eind9) Ende bidt hem seere uter maten, Dat hi dine sonden wille verlaten, Want de ghene, die met di aten, Ende weeldechlec te dijnre taflen saten 25[regelnummer] Ten tiden, dat du waerst ghelatenGa naar eind10), Ende dronken wijn van ghernatenGa naar eind11), Gingebras ende notenmuscaten, Die en selent voor di niet versatenGa naar eind12). Pijndi alle dijn macht ter baten - 30[regelnummer] Du best noch binnen dijns levens platenGa naar eind13) - Ofte dune sels niet connen ghesaten Den rechtere, hi en sal hem stuer ghelaten; Doe wel: du seltene dan ghematen. Daaronder staat ‘Egidius’, denkelijk de voornaam van den
[pagina 287]
dichter (= Gielis, Gillis). Onder het volgende gedichtje staat weder hetzelfde onderschrift ‘Item Egidius’.

[pagina 289]
2. Niemen en mach tween heeren dienen. Op hetzelfde blaadje perkament staat het niet onaardige door mij aldus betitelde gedicht op dit thema; ik laat het hier volgen. Volgens een ander hs., afkomstig van Van Hulthem (n^o 192), thans op de Kon. Bibliotheek te Brussel, is dit gedicht uitgegeven door Blommaert in D. War. 1, 134-136. De hier gegeven redactie is vollediger dan de reeds vroeger bekende; deze telt slechts 64 regels. Zij draagt tot titel: ‘Van dat niemen en can ghedoen, hi en es begrepen’ (vgl. fr. on ne peut pas contenter tout le monde et son père). Vgl. beneden vs. 84. Hier en daar kan het door Blommaert uitgegeven gedicht strekken tot aanvulling van de hier bekend gemaakte redactie, welke op sommige plaatsen veel heeft geleden en zoogoed als onleesbaar geworden is. De varianten van Blommaert's uitgave worden aan den voet der bladzijde opgegeven. Alse ic peinse ende visiereGa naar voetnoot1 Ende in mi selven ymaginiere,Ga naar voetnoot2 Hoe dese alendeghe weerelt staetGa naar voetnoot3 Ende met wat boerden sy ommegaet, 5[regelnummer] Soo dynct mi in therte mine,Ga naar voetnoot5-8 Dat mi beter ware te sine, Dat mijns levens ware een ende, Dan langher te sine in dese alende. Want die scrifture doet ons ghewach,Ga naar voetnoot9-16 10[regelnummer] Dat niemen tween heeren dienen mach, Ga naar margenoot+Hi en moet hem met den eenen ladenGa naar eind1) Ende tsanders vrienscap versmaden, Opdat sij contrarie sijn met werken. Dit doet mi pensen ende merken, 15[regelnummer] Dat ic der weerelt niet mach plegen,
[pagina 290]
En moet Gode te seereGa naar eind2) gaen jeghen. Want ga ic eenpaerlec ter kerken,Ga naar voetnoot17 Het sijn liede, diet in quade merken Ende segghen, ic ben een populareGa naar eind3);Ga naar voetnoot19 20[regelnummer] Ga icker niet, sy segghen te ware,Ga naar voetnoot20 Dat ic ben argher dan een hont. Sprekic vele teenegher stont,Ga naar voetnoot22 Sij segghen dat ic een clappaert benGa naar eind4);Ga naar voetnoot23 Sprekic men dan een ander man, 25[regelnummer] Soo segghen de liede al ommentomme,Ga naar voetnoot25 Dat ic ga swighende als een stomme.Ga naar voetnoot26 Ga ic gherne in die taverne,Ga naar voetnoot27 De liede radens mi tontberne,Ga naar voetnoot28 Ende segghen, in sal mi niet verweerenGa naar eind5),Ga naar voetnoot29 30[regelnummer] Ic en sal dmine al ute verteeren,Ga naar voetnoot30 Ende tachterst varen in die helle:Ga naar voetnoot31 Latict, so ben ic gheen goet gheselle.Ga naar voetnoot32 Antieric gherne dobbelspel,Ga naar voetnoot33 Men seit, ic en vare nemmer wel;Ga naar voetnoot34 35[regelnummer] Ende latict, soo seitmen dan,Ga naar voetnoot35 Dat ic soo vele doochdenGa naar eind6) niet en can.Ga naar voetnoot36 Draghic mine wapine an mijn siden,Ga naar voetnoot37 Men seit, ic wil vechten ende striden; Draghicker niet, soo heetic blode,Ga naar voetnoot39 40[regelnummer] Soo segghen die liede, ic vechte node.Ga naar voetnoot40 Willic mi jeghen mine viande wreken,Ga naar voetnoot41 Soo comen mine magheGa naar eind7) mi verspreken,Ga naar voetnoot42
[pagina 291]
Ende segghen, hets scande ende lachter;Ga naar voetnoot43 Verdraghic vele, men set mi achter.Ga naar voetnoot44 45[regelnummer] Ghevic mine aelmoesenen den armen, Ende ic mi haer late ontfarmen,Ga naar voetnoot46 Men seit, ic doet om der weerelt eere;Ga naar voetnoot47 Ende ghevic hem niet, so seit men sereGa naar voetnoot48 Dat ic op die arme liede greinseGa naar voetnoot49 50[regelnummer] Ende omme mine siele niet en peinse.Ga naar voetnoot50 Etic vele, soo heetic glot;Ga naar voetnoot51 Ga naar voetnoot51 Latict ooc, soo heetic sot:Ga naar voetnoot52 Dan segghen sij, ic salt sciere bestervenGa naar voetnoot53 Ende van grooten honghere bederven.Ga naar voetnoot54 55[regelnummer] Ghevic vele, soo heetic milde,Ga naar voetnoot55-62 Dan seit selc, dat hi wilde, Dat soo ydel ware mine kiste, Dat ic waeraf gheven en wiste. Pleghic tilec op te stane, 60[regelnummer] Soo tiën mi die liede ane, Ga naar margenoot+Dat al quaet is, dat ic jaghe; Slapic langhe, soo heetic traghe. Antier ic gherne goede wive,Ga naar voetnoot63 Men seit, dat ic putierken blive;Ga naar voetnoot64 65[regelnummer] Latict ooc, so doet men mi ghewach,Ga naar voetnoot65 Dat ic met vrouwen niet sijn en mach. Varic vele achter landeGa naar voetnoot67 Om feesten te siene menegherande, Men seit, hets al ydelheit dat ic souke;Ga naar voetnoot69 70[regelnummer] Blivic thuis, ende ics niet en rouke,Ga naar voetnoot70
[pagina 292]
Men seit, dat ic een lollaertGa naar eind8) sij.Ga naar voetnoot71 Siet men goede wennijnghe an mij,Ga naar voetnoot72 Men seit, dat ict met persemen winne;Ga naar voetnoot73 Eist dat ic ooc ledich rinne,Ga naar voetnoot74 75[regelnummer] Soo vraecht men mi, wanen het comen mach,Ga naar voetnoot75 Dat ic verteere nacht ende dach. Onderwindic miGa naar eind9) der liede,Ga naar voetnoot77-80 Men seit, ic hebs ghichte of miede; Ende latict, wie soot siet, 80[regelnummer] Men seit, ic en doe dore niement niet. Toter galghen moet men mi sleipenGa naar eind10),Ga naar voetnoot81 Weetic wat doen, in bem begrepen!Ga naar voetnoot82 Hierbi willic swighen stilleGa naar voetnoot83-98 Ende laten hem segghen haren wille: 85[regelnummer] Quaetsprekers dies niet moghen ombeeren; Jeghen quade tonghen helpt gheen weeren. Hierbi radic elken wel, Die dese weerelt kennen sel, Dat hi pine te dienne Gode 90[regelnummer] Ende te houdene die tien ghebode,Ga naar voetnoot90 Met nerenste volghen der heilegher kerken, Anders canic niet ghemerken, Hoe hiemen ruste ghecrighen sal In dit ellendighe erdsche dal, 95[regelnummer] Daer onse vader Adaem in stac, Doe hi Goods ghebot verbrac, Dat wi becoopen allegader. Bliscap gheve ons die hemelsche vader! Amen. Item Egidius.

[pagina 293]
3. Swigen brinct vele rusten in. Eindelijk staat er op hetzelfde blaadje een klein, in strophen van 8 regels (met het rijm ababbbcc) afgedeeld versje op het boven genoemde refrein. Het is, zoover ik weet, nog
[pagina 294]
onbekend; het is gedicht in den trant der door Serrure, Vad. Mus. dl. 1, uit het Hulthemsche handschrift, medegedeelde versjes, en luidt aldus: In can ghelaten, in moet dichten, Al saelt mi gheven clein profijt, Doch so salre bi verlichten Tferdriet, dat in mijn herte leitGa naar eind1), 6[regelnummer] Dat ic ghecreech op enen tijt Met sprekene; noch hebbics nijtGa naar eind2), Want mi daeraf quam cleen ghewin: Swighen brinct vele rusten in. Feeste ende spel drijft menech man, 10[regelnummer] Omdat hi wel heeft vernomen Raet, dien hi verclappen can, Maer en becomt niet wel hem somen, AlsGa naar eind3) mach van dinen worden comen Toren groot. Al maecht di vromen, 15[regelnummer] Orboor eist: sprec no meer no min: Swighen brinct vele rusten in. Menech seit van andren quaet Ende begripet harde seere, Fel ende loos es sijn baraet: 20[regelnummer] Hem selven en merct hi nemmermeere. Clappen scu ende swighen leere; In erch gheen dinc en keere; Tierst altoos di selven kin: Swighen brinct vele rusten in. 25[regelnummer] Soo wie dat vrouwen beniemaertGa naar eind4) Met sijnre clappagen sonder scoutGa naar eind5) Ende nochtan daermede beghaertGa naar eind6) Solaes te hebbene menechfout, Ende quaet te clappene es dus bout,
[pagina 295]
30[regelnummer] Zieden moet menne in sijn smoutGa naar eind7), Al waert die inghel Cherubin! Swighen brynct vele rusten in. Soo wie can houden sinen mont Ende hem van talen en maect niet breetGa naar eind8), 35[regelnummer] Men noemtene vroet in alre stont; Maer die clapt al dat hi weet, Het wert hem dicwile namaels leet; Daertoe heet menne sot ghereet Te Ghent, te Brugghe ende ooc int Swin: 40[regelnummer] Swighen brync (l. brynct) vele rusten in. Selc die sprect te sinen spele Dat hem batet herde cleene: Qualec verstaent die liede vele, Daeromme so swighet alleene. 45[regelnummer] Swighen bestGa naar eind9), seit men ghemeene; Tonghe brect beene, al en heeft si gheeneGa naar eind10). Daerbi segghic als int beghin: Swighen brinct vele rusten in. Peinst een te segghene, in sinen moet, 50[regelnummer] Dinghen, die men niet hooren en wille, Al sijn si nuttelec ende goet, Beter ware hem ghesweghen stille, Want lichte comt een in ghescille Mids warden: merct of ic waer dilleGa naar eind11). 55[regelnummer] Daeromme leer dwinghen dinen sin: Swighen brinct vele rusten in!

[pagina 296]
4. Van twaelf poenten van eren. Op een schutblad van een hs. der Naturen Bloeme, berustende op de Koninklijke Bibliotheek te Brussel staat het volgende gedichtje, waarboven ik dezen titel geplaatst heb: Eren ende werdeghen scone vrouwen; Alrehande clappaedse wederstouwenGa naar eind1); Scone seden sunder overmoet; Luttel spreken ende datselve goet;
[pagina 297]
Te tide nemen ende connen gheven; Simpel ende gherechteleec leven; Engheerre archeit underwinden; Vander herten ghierecheitGa naar eind2) sinden; Ghenindechleec onrecht wederstaen; Altoos gherne met GhodeGa naar eind3) ghaen; Wel te tide connen verdraghen; Met rechter redenen holpen maghen; Die dese xii hout ende gherne meet vrede, Alrehande goet sal hire winnen mede.
5. Van dingen, die selden gediën. Op hetzelfde schutblad staat, behalve de volgende verzuchting van een verliefde: Ay! mocht mi noch soo ghescien, Dat ic hare, die dliefleec sien Draecht, mochte spreken na mijn ghevoech, Alre vrouden hadde ic dan ghenoech! en het in de middeleeuwen geliefkoosde raadsel, besproken door Dr. Suringar in Rijmspreuken 2, 10 en o.a. gedrukt bij
[pagina 298]
Blommaert, O Vla. Ged. 2, 64Ga naar voetnoot1), het volgende versje, waarvan de laatste regel den titel aan de hand deed, behoorende tot eene niet ongewone soort van gedichtjes. Men vindt er een voorbeeld van bij Goedthals, Oude Ndl. Spreuken 40: Eene jaermarct sonder dief; Een schoone maeght sonder lief, Een schuere met coren sonder musen, Een oudt man sonder lusen; Een oudt wijf sonder schelden, Dese vijf dinghen vindt men selden. Het uitvoerigste van deze soort is een gedicht in het Cheltensche hs. van de seven Vroeden enz. te Brussel, getiteld: Van dinghen die selden ghescien Moghe di hier lesen ende sien. Het is nog onuitgegeven, is 84 verzen lang, en begint met: Ic beghinne ....... De raro contingentibus. Het nu volgende versje bevat een twaalftal van dergelijke zaken, niet die zelden geschieden, maar die zelden goed uitkomen of ‘ghediën’: Prelaten sunder Gods-ontsien; Papen die hare kerke vlien; Princen vrec ende unghenedich; Scone wijf fel ende onghestedich; Riddere die sijn lant vercoopt; Joncwijf die te mertenneGa naar eind1) loopt; Richtere, die gherne liecht;
[pagina 299]
Scepen, die drecht bedriecht; Out man, die in de doorheit tiitGa naar eind2); Nonne, die dicke ute riit; Scoliere die vruech mint; Arm man die wale wiin kint: Dits ene dousine, wildiis liën, Diemen selden siet ghediën.
6. Een onbekend gedicht over de hemelteekenen. Behalve het onder 1), 2) en 3) bekend gemaakte perkamenten blad, ontving ik van De Vries, met de opdracht het bekend te maken, ook een blad perkament van sterrekundigen inhoud. Het heeft ongetwijfeld als schutblad gediend: de eene, naar buiten gekeerde, zijde is veel minder goed bewaard dan de keerzijde. Het heeft een gelijksoortigen inhoud als de Natuurkunde van het Geheelal, uitgegeven door Clarisse, doch is geheel anders bewerkt: men vergelijke slechts Natuurkunde, vs. 1013 vlgg. met vs. 9 vlgg. van dit hs., en het verschil zal bij den eersten oogopslag in het oog vallen: zelfs de namen der teekenen van den dierenriem verschillen. Dit neemt niet weg, dat beide geschriften naar denzelfden latijnschen tekst vertaald kunnen zijn. Dit schijnt mij toe werkelijk het geval te wezen; doch dan heeft de bewerker van den thans gevonden tekst daarin, naar het mij voorkomt, geen groote bedrevenheid gehad. De tekst is niet bij uitstek belangrijk, doch verdient ook naast het werk van Broeder Geraert een klein plaatsje.
[pagina 300]
Hier en daar kan de inhoud van het fragment door Natuurk. worden opgehelderd en verstaanbaar gemaakt. ........ al sijn lijf .... beest, man ende wijf, .... bi wandelt ende keert Die tijt, als ons een meester leert. 5[regelnummer] Elc teeken hevet sinen name Na dieren ende wel bequame. Hort die namen van hem allen, Hoe properlike dat si vallen. Dat ierste heet na een scaep, 10[regelnummer] Ram oft weder; elc paep In Latine pleghet te heten Aries; vort seldi weten, Dat al die tijt nature ontfaet Des tekens, daer die sonne in gaet: 15[regelnummer] Niet int teken, maer daer onder So gaet die sonne; dan es geen wonder, Want elc teken es, dat wet, Hogher dan die sonne gheset. Die sonne sal in dit teken wesen 20[regelnummer] Te half Merte, heb ic gelesen. Voort heeft die ram der cracht meereGa naar voetnoot1) Van after, na der meester leere: Dits in der sonnen te verstane, Want haer dan die macht gaet ane. 25[regelnummer] Si was des langhen winters mat, Ende heeft luttel machts gehat. Die lenten, na den kalengiere, Ende dat jaer beghinnen hiere; Dan es gelijc die dach ente nacht: 30[regelnummer] Die werelt wert dan ghewrachtGa naar voetnoot2),
[pagina 301]
Nacht ende dach hebben dan Ghelijc twaelf uren an. Dat ander teken es genoemt Taurus; wetti hoe dat comt? 35[regelnummer] Hi heet in dietsche een stier, Ende es van tween sterken dier. Dan wert die sonne crachtich meere Van hitten vele dan si was ere, Recht als taurus es geacht 40[regelnummer] Een groot deel bovens rams cracht. Die sonne gaet te midden Aprille In dit teken.Ga naar voetnoot1) Ga naar margenoot+............ ViertienGa naar voetnoot2) es des daghes macht. 45[regelnummer] Geminus heet dat derde teken, Dats twelichtGa naar voetnoot3) onder de leken. Der sonnen es ghecomen an Twevoudighe hitte dan. Die sonne te half meye gaet 50[regelnummer] Onder dit teken recht daert staet. Elc nacht heeft acht uren; Die dach pleghet sestien te duren. Tfierde teken dat heet creeftGa naar voetnoot4): Die sonne dan haer hooghste heeft 55[regelnummer] Ghelopen ende gaet achterwaert, Recht als een creeft hare vaert. Dan gaet in den somertijt, Daer jeghen Lijsken hare verblijt, Want haer herte loopt meyen,
[pagina 302]
60[regelnummer] Singhen, springhen ende reyen. Die sonne in dit teken steet Te midde wedemaent wel heet. Ses uren heeft elc nacht allene: Elc dach hevet wel achtiene. 65[regelnummer] Dat vijfste teken heet leoGa naar voetnoot1) Ic wilt u segghen hoe: Hets crachtich boven alle dier; Si toghen dicke felle manier. Dus eest in der sonnen dan: 70[regelnummer] Si hevet meneghe felheit an. Als si in dit teeken gaet, So werct si menege ondaet. Die tijt es herde bose Ende doet den lieden grote nose. 75[regelnummer] Niet en laet; noch min poesoen, Al heefstu des wat te doen: Dijn bloet wert dan verroert Van groter hitten ende verstoort, Recht als een water, al eest cout, 80[regelnummer] Dat men met des misch gewout Verhitten doet ende zieden sciereGa naar voetnoot2) Ende verwandelt biden viere. Die felle hontdaghe die sijn dan, Die scuwen wijf ende man. 85[regelnummer] Ga naar margenoot+......... lyoen Staet ene sterre, fel es haer doen: Hont hetense astronomine,
[pagina 303]
Si doetGa naar voetnoot1) ons dicke grote pine. Bi wilen staet si int zuden. 90[regelnummer] Van haer wil ic u beduden: Als die sonne bi haer es Vor oft achter, des sijt gewes, Dat in die hontdaghe si. Wel viertich daghe, seitmen mi, 95[regelnummer] Pleghen si haer crachte toghen, Al ware myn, ic sout doghen. Wacht u vor der honde daghe: Si comen op den sevenstenGa naar voetnoot2) daghe In hoymaent vol van venijn, 100[regelnummer] Ghelijc den dovenden hondekijn, Dat woedetGa naar voetnoot3) anden sinnen Ende venijns es vol van binnen. Noch volghet ene grote claghe: Die tijt es fel in die hontdage! 105[regelnummer] Te midde hoyemaent so comt saen Die sonne in dit teken gaen. Elc dach heeft dan sestien ghetideGa naar voetnoot4) Die nacht acht, vrouwe Yde. Dat seste teken heet virgo, 110[regelnummer] Dat es maget, merct hier toe, Dat gelijct eenre maghet, Die al rijp es ende niet en draghet, Rijp van zeden ende ghestade, Ende node onsuverhede dade, 115[regelnummer] Ende haren sin also heeft geset, Dat si wil bliven onbesmet. Dus es die tijt der maget gelike,
[pagina 304]
Want die vrucht, die somwileGa naar voetnoot1) Heeft gewassen dat si sal 120[regelnummer] En teGa naar voetnoot2) werden ende overal Ende es al ripe ende volcomen, Dits bi der maghet opgenomen. Ic woude si gescepet waren Int rode mere ende souden varen 125[regelnummer] Sonder roeder, dat si mochten, Die oit spraken of gedochten Ga naar margenoot+Van maeghden ende vrouwen medeGa naar voetnoot3), Sonder mesdaet dorperhede! Die sonne in midden oeste jaget 130[regelnummer] Haren loopGa naar voetnoot4) recht inder maget. Tien uren heeft die nacht an hore, Die dach viertien, na ghehoreGa naar voetnoot5). Dat sevende teken heet libra, Die heet ene wage verre ende naGa naar voetnoot6), 135[regelnummer] Ende al hier dan es nacht Den daghe ghelijc in hare crachtGa naar voetnoot7), Recht als die waghe... heff .... haer: Dus es nacht ende dach al daer. Die herfste gaet in, den somer ..... 140[regelnummer] Som kalendier diet wel bed ..... In midden gherstmaentGa naar voetnoot8) gaet ...... Die sonne in de waghescale.
[pagina 305]
Hier es dach ende nacht gelijc lanc Van twaelf uren sonder wanc. 145[regelnummer] Dat achtende teken dat es een dier, Heet scorpio ende es onghehier. Des diers stert es al venijn .... Daer ute dat comt den ludenGa naar voetnoot1)...... ............Ga naar voetnoot2) Omdat cout wert van naturen 150[regelnummer] Ende stroit venijn in corter uren. In ruselmaentGa naar voetnoot3) ontfaet haer doen Die sonne in den scorpioen. Elc dach es van tien scouwenGa naar voetnoot4), Elc nacht viertien gewouden. 155[regelnummer] Dat neghende es sagittarius, Dat heet in dietsche worden dus: Scutter, want dat teken sciet Coude, dat hem die winter hiet. Te half November comt gegaen 160[regelnummer] Die sonne in dit teken saen. Sestien uren sijn een nacht, Ende acht sijn des dages cracht. Capricornus es een dier, Dus heet dat tiende teken hier. 165[regelnummer] Vor eest bocGa naar voetnoot5), achter serpent, Dus mach hi seggen diet wel kent, Als die boc wil eten gaen...... j. verdam.	voetnoot1) Slechts enkele maanden, nadat ik dit schreef, is De Vries reeds overleden, en zoo is dus deze uitgave te beschouwen als de uitvoering als het ware van een uitersten wil, waarvan ik mij thans met weemoed kwijt. voetnoot2) Een fragment uit den Leekenspiegel, waarin deze monorime zich bevindt, is voor eenigen tijd op de Koninkl. Bibliotheek te Brussel gekomen, ik meen uit Cheltenham. Het daarvan door mij genomen afschrift geeft niet veel voor den tekst; ziehier de varianten. 4 also ment 5 doude. 6 stoet. 8 bi wart g. 10 en 12 staan ook in dit fragm. 17 comt in dat c. 18 die uren. 20 vele sotter. 23 dier prosint. 25 vast. 26 ommerint (onduidelijk). 27 dat edele s. 29 es. 30 sduvels. 31 hi ware swart alse atrimint. 33 Ghclooft si hi al ongheïnt. - Zie voor andere mnl. monorimen, Sp. 1⁷, 47, 1-14 (de inleiding van Maerlant's bundel Maria-mirakelen); de beide laatste strophen van Maerlant's Clausule van der Bibelen; Tien goede Boerden, n^o VIII; het slot van Veltbem's 7de Boek; Jonckbl. op D. Doct, bl. liv noot, alsmede het door Verwijs onder n^o VII in zijn bundel ‘Van Vrouwen ende van Minne’ uitgegeven gedicht ‘Van den Keerlen’, waar ieder couplet bestaat uit 16 regels, waarvan er telkens 12 en 4 denzelfden rijmklank hebben. eind1) Over mnl. eer als voorzetsel, in de bet. van voor, zie Mnl. Wdb. 2, 558. eind2) Gate heeft hier de bet. van straat, weg (vgl. hd. gasse, oost-mnl. gas), waarvan eig. in het Mnl. nog geene zekere bewijzen gevonden waren; vgl. Mnl. Wdb. 2, 934 op gat, Aanm., en 2, 926 op gasse. eind3) Over de verkorting van den klinker in den tgw. tijd der sterke ww., zie Franck, Mnl. Gramm. § 17. eind4) Kate, een in oost-mnl. zeer gewone, doch in dit dialect (Vlaamsch of Brabantsch) vreemde vorm voor cote, d.i. huisje, hut, daggelderswoning; zie Mnl. Wdb. op cote. - Houden van (vs. 9), geven om, zich storen aan, ontzien (Mnl. Wdb. 3, 633). eind5) Laet, znw., bet. hoorige dienaar, bij uitbr. boer, landbouwer, boerenarbeider. Zie Lübben op lat, znw.; Grimm, RA. 305 vlgg.; Kil. laet, villicus, colonus, conductor villae vel fundi, latinus libertus. Met mannen wordt hier natuurlijk leenmannen bedoeld. eind6) Met lichten sc. dingen bet. al licht, al heel spoedig; eig. gemakkelijk. Vgl. Mnl. Wdb. 2, 203 op dinc, en Doct. II, 2970: ‘dat ghi leeft na diere nature ghevoech, soo hebdi dan met lichte gnoech’. De bedoeling van het spreekwoord is één druppel doet den emmer overloopen; er hoeft niet veel meer bij te komen; pas maar op, of het loopt mis met u’. Het spreekwoord zelf was tot heden niet bekend. eind7) Wate, een in het Mnl. zeldzaam woord met de bet. het scherp of de snede van een snijwerktuig, komt, zoover mij bekend is, slechts voor Heelu 6252: ‘(swerde) met scarpen waten’, en Heim. C. 1523: ‘met waten ende metter gherechtichede’, door het zwaard der gerechtigheid. Vgl. Kil. 780: waet, waete, acies, acumen; waete van het mes, acies cultri; waetigh, vetus acutus. Vgl. Lübben op wate; Lexer op wetz, wetze; ndl. wetten, scherpen, Belg. Limb. daverwatig (van eene zeis), ‘al te dun van waat’ ('t Daghet 4, 178 (1888)). eind8) Voor in ligghen vaten zal wel gelezen moeten worden ligghen in vaten. Vat bet. vaatwerk in den ruimsten zin, zelfs wordt door Huygens het medicijnenkopje vat genoemd. De bedoeling is: ‘om uwe buitensporigheden, uwe ongerechtigheden te straffen, die gij opgehoopt of opgestapeld hebt, zooals bijen hun honing opgaren’. eind9) Dine omsaten kan alleen beteekenen uwe omwoners of naburen, en dit komt hier volstrekt niet te pas. Men leze ‘diene omsaten’, en vertale: ‘Bid God en hen die hem omringen (eig. die hem (steeds) omringden), d.i. ‘God en zijne heiligen’. Voor de bet. van omsitten vgl. men Sp. II⁵, 18, 82: ‘an elke side ommesaten sine (de engelen hem in den vurigen oven) blide ende elc ingel hiltenne in sine hande’. eind10) Deze regel is niet duidelijk. Waarschijnlijk is gelaten hier op te vatten als het deelw. bnw. van hem gelaten in de bet. van zijne wereld verstaan (vgl. Mnl. Wdb. 2, 1201). De beteekenis is dan: ‘toen gij een man van de wereld waart’. eind11) Wijn van ghernaten, zoete morgenwijn, likeur. Vgl. Mnl. Wdb. op garnate, 4^de Art. Met den volgenden regel worden specerijen, gekruide spijzen, in het algemeen lekker (toebereid) eten bedoeld (uit dronken moet men voor de nauwkeurigheid eigenlijk aten ontleenen). Vgl. Sp. III¹, 39, 36: ‘Heileghe minne en wille niet smaken gingebras no zeduware, musscaten noch gyngebare’, d.i. ‘zij verlangt niet naar een lekker dinertje’ (Vinc. degustatos cibos sanctus amor non habet, die laat zij voor de wereld over). eind12) Versaten, een niet zeer gewoon woord in het Mnl., bet. (iets) goed maken, in orde brengen; (iemand) verzoenen. Hem versaten bet. òf zich met een ander verzoenen òf zich toerusten. Vgl Lübben op vorsaten (het mhd. versâzen heeft geheel andere beteekenissen). Hier bet. versaten, het voor iemand goed maken, iemands baan effenen, zijne schuld verzoenen. eind13) Des levens platen kan alleen beteekenen des levens grenzen. Vgl. ofra. plate, barre de fer (Duc.² 9, 308) en mnl. plate in de bet. planken afschutsel, schutting (Hild. Gloss.). voetnoot1 Als .... visere voetnoot2 ymaginere voetnoot3 dese onledeghe w. scaet (l. staet) voetnoot5-8 Soo duncket mi recht ene pine In dese werelt aldus te sine voetnoot9-16 ontbr. margenoot+ R^o. 2^de k. eind1) Hem laden met enen, zich met iemand inlaten, zijne zijde kiezen. Vgl. Brab. Y. V, 4036: ‘Die bertoghe (van Brabant) gherede hem ooc hier jeghen (tegen de reis naar Frankrijk), als die sijnre manscap woude pleghen (zich als leenheer wilde doen erkennen), met vele heren ..., daer hi hem eerlic mede loet (voor wie hij op eene loffelijke wijze zorgde) ...., die met hem onthouden waren (in wier reis- en onderhoudskosten hij voorzag); hem laden is dus in dezen zin een synoniem van hem onderwinden. eind2) seere niet duidelijk in het hs. voetnoot17 Ghestadechlijc eind3) populare, d.i. popelare, kwezel, huichelaar; eig. prevelaar (van gebeden). Kil. popeler, movens labra, metuens audiri, vulgo papellardus, i. hypocrita, simulator, qui passim in plateis et ubique orat. voetnoot19 popelaert voetnoot20 Late ict ooc, men seght ter vaert voetnoot22 te vele. eind4) Met B., om het rijm te herstellen, te lezen ‘dat ic wel clappen can’. voetnoot23 Men seght dat ic wel clappen can voetnoot25 Men seght van mi al omme en tomme voetnoot26 swighen - 37-44 vóór 27 voetnoot27 vele voetnoot28 Soo radens mi vele liede t. eind5) Lees met B. saelt voor sal mi. De zin is ik zal er niets tegen kunnen doen dat, d.i. ik zal nog zien gebeuren dat ik enz. voetnoot29 ic en saelt connen v. voetnoot30 dat mijn te mael v. voetnoot31 E. int leste voetnoot32 ontbr. in dit hs. en is uit B. (late ic; goet is door mij ingevoegd) ontleend. - 51-54 vóór 33 voetnoot33 hs. dobbelspelle voetnoot34 seghet; nemmermeer voetnoot35 Late ict; seit eind6) De lezing van B., waarin doochden niet voorkomt, verdient de voorkeur; de zin is dat ik dat niet eens kan. voetnoot36 hs. ic ontbr.; B. doochden ontbr voetnoot37 Drage ic m. wapen voetnoot39 Latic se thuus voetnoot40 Ende men seghet dat ic voetnoot41 W. alle mine ande w. eind7) Vrient (B) is in het Mnl. meermalen in beteekenis gelijk aan maech. Vgl. Rein. II, 3849; Keurb. v. Haarl. 90; Warfsconst. 92; Despars 2, 434; O.R.v. Dordr. 2, 42. Zie ook Warenar 413. voetnoot42 mijn vriende. voetnoot43 het es mi s. voetnoot44 wel; steet mi a. voetnoot46 hens. voetnoot47 seghet; dor die w.e. voetnoot48 Late ict ooc, soo seghet men sere voetnoot49 hs. bijna geheel onleesbaar. voetnoot50 luttel p. voetnoot51 wel veel voetnoot51 glot, hs. onleesbaar, uit B. ingevoegd. voetnoot52 soo heetic sot uitgewischt en uit B. ingevoegd voetnoot53 Ende segghen die liede ie sal bederven: hs. sciere onzeker voetnoot54 hs. honghere twijfelachtig voetnoot55-62 ontbr. margenoot+ V^o. 1^e k. voetnoot63 Ga ic vele omme met wiven; hs. te onrechte quade wive voetnoot64 seghet ic sal een putier bliven voetnoot65 men doet gewaeh. voetnoot67 Ga ic voetnoot69 seget dat ic y. soeke voetnoot70 Latic ende ics eind8) Dat ik leef als een ‘lollaert’, een ongeordende geestelijke broeder; hetzelfde als beggaert, het ml. van begijn. voetnoot71 seghet voetnoot72 neringe ane mi voetnoot73 ic voetnoot74 Siet men dat ic l.r. voetnoot75 Men vraghet wanen dat c.m. eind9) Toon ik belangstelling in de menschen. Vgl. vs. 11 de uitdr. hem laden met enen. voetnoot77-80 ontbr. eind10) Over het slepen naar de gerechtsplaats zie Lübben op slepen en Mnl. Wdb. op horde, cratte en slepen. voetnoot81 Over mijn eers moet m.m. slepen voetnoot82 ic en ben. - In plaats van voetnoot83-98 bij B: Des willic voort meer swigen stille ende laten elken doen sinen wille. God late mi alsoo gheleven, dat ic hem ene saleghe siele moet geven. voetnoot90 hs. X. eind1) Men lette op het rijm ijt: eit, waarvan Van Lennep ongetwijfeld de haren te berge zouden gerezen zijn. Wellicht heeft in het oorspronkelijke gedicht een ander woord gestaan, b.v. bijt, doch dan heeft toch voor den afschrijver, en dus reeds in de 14^de eeuw (waaruit het hs. naar alle waarschijnlijkheid dagteekent) ijt: eit voor rijm gegolden. Dus moet profijt, tijt en nijt door hem op de thans gewone wijze uitgesproken zijn en niet met î. Vgl. hiermede Van Helten, Mnl. Spraakk. bl. 49 vlg. eind2) Nijt staat hier in de van de onze eenigszins verschillende beteekenis spijt, boosheid. Vgl. ndl. nijdig op, d.i. kwaad of boos op. eind3) De regel is niet zeer duidelijk. Misschien beteekent als hier hetzelfde als ndl. nademaal, dewijl. In het Mnl. Wdb. evenwel staat deze beteekenis niet vermeld. eind4) Enen beniemaren, iemand in opspraak brengen. Zie Mnl. Wdb. 1, 889, op beniemaren, 1). Tot heden was maar één voorbeeld van het woord in deze beteekenis gevonden. eind5) Scout beteekent hier grond, reden. Vgl. Vad. Mus. 1, 377, 35: ‘dat hi hem wel beroemen can van minnen, dies hi noit scout gewan’, d.i. waarvoor hij niet de minste reden had. eind6) Hs. begheert. eind7) Bekend is de straf van den ketel o.a. voor valsche munters. Vgl. Mnl. Wdb. op braden en ketel; Lübben 4, 164 op seden. eind8) Vgl. hd. sich breit machen, opsnijden, pochen, snoeven. eind9) Dezelfde uitdr. komt voor Belg. Mus. 10, 75, 216 (vgl. Bloeml. dl. 3, bl. 204). eind10) Bekend mnl. spreekwoord; vgl. Mnl. Wdb. 1, 680. eind11) d.i. spreken. Er is nog slechts één voorbeeld van dit woord in het Mnl. gevonden; vgl. Mnl. Wdb. 2, 196. - Warden, d.i. woorden. eind1) Een tot heden in het Mnl. onbekend ww. met de bet. wederstaan, te keer gaan. Wel was het bnw. wederstuwich bekend in de beteekenis wederstrevig, weerspannig (vgl. Ned. Proza 113, waar het voorkomt, verbonden met rebel), doch het ww. wederstuwen of -stouwen was nog niet gevonden. Stouwen staat bij Kil. opgeteekend met de bet. compescere, coërcere d.i. keeren, tegenhouden, bedwingen. Wederstouwen verschilt niet veel daarvan, en van mnl. verduwen, in beteekenis. eind2) Hs. ghirecheit. eind3) Hs. Ghoden. voetnoot1) Daar de tekst eenigszins van deze redactie afwijkt, deel ik hem hier mede: Mijn vader wan mi hier te voren, Eer hi ghewonnen was ochte geboren; Mijn mooder, ghelooft mi das, Droech mi, eer si gheboren was; Ende ic was ooc dieselve man, Die mine oudermoder magdom nam, Ende ic was ooc, hoe iet verdroech, Die tfiredeel van der werelt versloech. eind1) Van merten, ndl. marten, d.i. markten, eene jaarmarkt bezoeken, kermis houden. Marcten komt voor O.K.v. Brielle 153, 25, in de bet. ter markt brengen, doch in de zoo even genoemde bet. was het in het Mnl. nog onbekend. eind2) Hs. tiid. voetnoot1) Natuurk. 1025 staat juist het tegendeel: ‘Die ram es stark voren: after heeft hij die craft verloren.’ voetnoot2) De bedoeling blijkt uit Natuurk. 1033: ‘die werelt was ooc up dien tijt ghemaect.’ voetnoot1) De regel is niet verder beschreven. De volgende regel boven aan de tweede kolom is zoogoed als geheel weggesneden. margenoot+ r^o 2^e k. voetnoot2) nl. uren. voetnoot3) Bij Geraert twilinc, gelijk men ook verwacht. Tweelicht bet. òf schemering (Lübben, Kil., Eng.) òf tweespalt (Lübben), niet tweeling. voetnoot4) Bij Geraert crabbe. voetnoot1) Bij G. liebaert. voetnoot2) Beter en duidelijker bij G.: ‘Laten ende nemen pusoene Es al quaet dan te doene. Ghelijk dat twater wallet Over tfier, also ghevallet, Dat tfirmament wallet dan Van hitten, die hem comet an.’ De woorden ‘met des misch gewout’ zullen bij cout moeten worden gevoegd: ‘water dat door den mist koud geworden is.’ Doch ik kan misch wel bewijzen in den zin van mest, maar niet in dien van mist. margenoot+ v^o. 1^e k. voetnoot1) Hs. doen. voetnoot2) Hs. VII. voetnoot3) Hs. woeden. voetnoot4) Ghetide bijna onleesbaar; doch yde is duidelijk, en getide in de bet. uur niet onmogelijk. Vgl. Mnl. Wdb. op getide. Vrouwe (niet geheel zeker) Yde, schijnt de vrouw te zijn, aan wie de dichter zijn werk toewijdt. voetnoot1) Dit rijm is niet goed te maken door eene verandering. voetnoot2) Wat de bedoeling dezer woorden moet zijn, is niet duidelijk. Natuurk. geeft geen licht; voor de verzen 109-132 van ons fragment heeft Geraert, waarschijnlijk minder verliefd, er slechts acht. margenoot+ v^o 2^e k. voetnoot3) De drie laatste woorden zoogoed als onleesbaar. voetnoot4) Hs. roep. voetnoot5) Gehoor in den zin van behoor (Mnl. Wdb. 1,749) was tot heden niet gevonden. Na gehore bet. volgens den regel, zooals men verwacht, zooals vanzelf spreekt. voetnoot6) Deze beide woorden afgesneden. voetnoot7) Onleesbaar. voetnoot8) Natuurk. 1111 spelmaent. voetnoot1) Niet geheel zeker. voetnoot2) Op de vouw van het blad zijn drie regels zeer beschadigd: het zijn er hoewel het rijm er slechts twee doet verwachten. voetnoot3) Natuurk. 1121 alfmaent sente bamisse. voetnoot4) Noch scouwen noch gewouden is te begrijpen. voetnoot5) Natuurk. 1131 gheit.

Vorige Volgende

Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 11 (1892)

Kleine Middelnederlandsche overblijfselen.

1. Eene onbekende monorime.

2. Niemen en mach tween heeren dienen.

3. Swigen brinct vele rusten in.

4. Van twaelf poenten van eren.

5. Van dingen, die selden gediën.

6. Een onbekend gedicht over de hemelteekenen.

Over dit hoofdstuk/artikel

auteurs