Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 57
(1938)– [tijdschrift] Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde[p. 15] | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Haagse volkstaal uit de achttiende eeuwIn de systematische catalogus van de Koninklijke Bibliotheek ond ik onder ‘Dialecten’ een ‘Haagsch Nederduitsch Woordenboekje’ vermeld (Nr 206 F 10). Haags dialect van de achttiende eeuw, gesystematiseerd en onmiddellijk gereed voor consumptie van het publiek! Het leek haast te mooi om waar te zijn. Spoedig kon ik mij echter overtuigen, dat het woordenboekje volkomen terecht aldus was opgenomen: we hebben hier inderdaad een lijstje van dialectwoorden, dat beschouwd mag worden als een der oudste, zo niet hèt oudste, van dien aard. Laat mij er dadelijk aan toevoegen, dat het werkje nog valt buiten het kader dier beminnelijke oude woordenverzamelingen, die tegen het einde der achttiende en in het begin der negentiende eeuw, onder invloed der romantiek, zo veelvuldig zijn aangelegd. De schrijver van ons Haags woordenboekje staat nog geheel ‘aan de andere zijde’: het is niet de liefde voor het dialect, die hem ‘vermaak er in doet scheppen, om deszelfs woordenschatten uit te stallen, en deszelfs fraaije eigenschappen in het licht te stellen’. Zulke sentimentele overwegingen zijn onzen Haagsen schrijver volkomen vreemd: doel van het lijstje is kort en goed om ‘den schoolmeesteren en school-meesteressen zo wel als hunne Leerlingen de gemeene Straattaal en slechte Woorden te ontwennen’. Maar door het signaleren van deze slechtheden wordt juist een tipje opgelicht van de sluier, die over de ‘gemeene Straattaal’ van het achttiende-eeuwse Den Haag hangt. Aangezien wij van de oudere Haagse volkstaal weinig weten en men - terecht of ten onrechte - veronderstelt, dat het ‘Haags’ bijzonder nauw geparenteerd is aan het ‘A.B.’1) lijkt het werkje mij van | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[p. 16] | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
buitengewone betekenis voor het inzicht in de wordingsgeschiedenis van het beschaafde Nederlands. Daar het boekje van geringe omvang is (17 blz. klein octavo), was er geen bezwaar het hier in extenso af te drukken:
Haagsch Nederduitsch Woorden-boekje; ten dienst der eerste Schoolmeesteren en Schoolmeesteressen, opgesteld door J.A.V.H., in zijn Leven School- en Taalmeester in 's Gravenhage. In 's Gravenhage, by Johannes Mensert, boekverkooper in de Nieuwstraat. [Aan de ommezijde:] Geen exemplaaren werden voor echt erkent, dan die door den Uitgeever eigenhandig Onderteekent zyn. [Ondertekening ontbreekt; het ex. van het Haagse Gemeentearchief heeft echter wel een ondertekening van den uitgever]. [blz. 3:] Om voor dit Haagsch Nederduitsch Woorden-boekje geene uitgestrekte Voorrede te plaatsen, zal dit kort Bericht allenlyk dienen: dat het zelve, reeds voor eene halve Eeuw, door J.A.v.H. in zyn Leven School- en Taalmeester in 's Gravenhage, opgesteld is, niet alleen voor zichzelven en zyne Schoolieren, maar ook ten dienst der Eerste Schoolmeesteren en School-meesteressen, om hun zelven zo wel als hunne Leerlingen, de gemeene Straattaal en slechte Woorden te ontwennen, en goede Nederduitsche Woorden te leeren spree- [blz. 4:] spreeken. Een Afschrift van dat Werkje onder eenen zyner geweezene Schoollieren tot hier toe bewaard en ons ter hand gesteld, hebben wij niet ondienstig geächt, om door den Druk gemeen te maaken, niet twyffelende, of zal aan het oogmerk van deszelfs inrichtinge voldoen.
De Uitgever.
[Volgt de woordenlijst, zoals die hieronder letterlijk is afgedrukt.] | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[p. 17] | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Haagsch Nederduitsch woordenboekjeA
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
B
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[p. 18] | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
C
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
D
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[p. 19] | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
E
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
F
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[p. 20] | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
G
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
H
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[p. 21] | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
J
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
K
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[p. 22] | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
L
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[p. 23] | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
M
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[p. 24] | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
N
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
P
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[p. 25] | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Q. zie K. | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
R
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
S
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[p. 26] | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[p. 27] | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
T
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
U
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
V
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[p. 28] | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
W
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[p. 29] | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Y
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Z
[Hier, in het origineel op blz. 20, eindigt het ‘Haagsch Nederduitsch Woorden-boekje’.]
Bij een nadere beschouwing van het achttiende-eeuwse plat-Haags kunnen wij profijt trekken van de gelukkige omstandigheid, dat ‘de taal die in de eerste 25 jaar van de 17de eeuw in beschaafde Haagse kringen gesproken werd’ reeds een beschrijver heeft gevonden in J.H. Kern1) terwijl we waardevolle gegevens omtrent het plat-Haags van diezelfde tijd vinden in de werken van Huygens. Die gegevens zijn reeds bijna veertig jaar geleden verwerkt door J. te Winkel2) Ten aanzien van de wijze van behandeling der verschijnselen, heb ik mij enigszins trachten te houden aan Te Winkel en Kern. Daar echter mijn materiaal ten dele ook andere verschijn- | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[p. 30] | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
selen omvat (en ook omgekeerd1)), moest ik de ordening verder grotendeels naar het materiaal richten. | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Lange vocalenTen aanzien van lange a vallen generlei gevolgtrekkingen te maken. y < î vindt men in fyftig, Rysik, styssel, strikyzer. Werd deze y wellicht als monophthongische èè uitgesproken (zoals men die tegenwoordig nòg wel in Den Haag hoort)? Waartoe anders rysti zo uitdrukkelijk met lange y gesignaleerd tegenover de ‘verbetering’ reist hy? Maar dan stond onze schoolmeester ten opzichte van het ei-ij-verschil zelf niet zo heel vast in zijn schoenen, want hij schrijft boekwyt (ook in de ‘verbetering’) en vlys. Het woord jallezy werd blijkbaar met dezelfde klank uitgesproken, vgl. ook dezyn, sattyn. Evenals bij Huygens (zie Te W. 163) blijkt de î voor k verkort te zijn: gelik, kikke, lik, likkend, likkenen, likstaasie, rik, rikdom, rikkelui, spikker, spikkeren, slik, strikband, strikker, striklint, strikyzer, verrekikker. î-relict is schaarssliep (drukfout voor schaaresliep?), dat dus als echt volkswoord door den schrijver werd afgekeurd. stiefbeugel ‘stygbeugel’ is een zeer waardevolle vorm, omdat we hierin het equivalent van het Afrik. stiebeuel ‘stijgbeugel’ herkennen (A.C. Bouman in N.T. XXII (1928), blz. 40), dat dus al relict wàs, toen de Boeren het in de zeventiende eeuw meenamen. Dat het woord zich èn in Holland èn, ten tweeden male, in Afrika uit het verband der overige î-woorden losgemaakt zou hebben, is haast ondenkbaar. Voor de datering der î-diphthongering is deze vorm dus van groot belang. Toevallig zijn de gevallen met oe-schrijfwijze (en dienovereenkomstige uitspraak) in ons wb. zeldzaam: goeje, koeje, spisroei. De schoolmeester heeft het dan ook speciaal op de | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[p. 31] | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
verkorting voor k voorzien: bok, bokdrukker, bokhouwer, bokke, bokkebinder, bokkekast, bokverkoper, bokkendenbry, bokkendekok, bokkendemeel, bokwyt, brok, brokke, brokkemaker, dok, hok, kok, kokjes, kokken, kokkebakker, krentekokjes, pannekok, snok, sok, sokken, sokop, sokti, vlok, vlokke. Bij Huygens komen de schrijfwijzen soken en cloke voor (Te W. 164), die het vermoeden wekken, dat de kwaliteit van de ô voor k vrijwel gelijk was aan de achttiende-eeuwse. Was de kwantiteit in Huygens' tijd nog niet geheel kort? Dat is, phonologisch beschouwd, opmerkelijk, omdat immers de î en (vermoedelijk) de üü voor k wèl reeds waren verkort. Verdere gevallen van verkorting: genog, vrog; domme, verdomme, verdomt; stop; most, mosti; mot, motti, motten. Uit het feit, dat romer in roemer gecorrigeerd wordt, valt op te maken, dat romer het volkswoord is, het zal dus de oudste vorm zijn; daardoor wordt identiteit met romer ‘Romein’ nog waarschijnlijker (Zie Van Haeringen, Suppl. blz. 138). Ondanks de Umlaut van lange vocaal is er geen reden om aan het ‘Haagse’ karakter van meu (= moei) te twijfelen. Ook Huygens schrijft meutje (Te W. 164). Evenmin als bij de oe-woorden vond de schoolmeester aanleiding tot kritiek op woorden met ui. De woorden aveluinig, bruije bruis (= bruiden), Duisland, Duisser, jylui, joului, rikkelui, struis (= loodwit), uilskuke worden kennelijk uit anderen hoofde, niet om hun ui-uitspraak, verworpen. De ui zal dus wel niet veel van de thans gebruikelijke hebben afgeweken, wellicht klonk hij ongeveer als de eu van het tegenwoordige freule. Aanleiding tot kritiek gaf echter weer de verkorting vóór k: buk, bukke, dikbuk, dikbukkig, dukkelen, gebruk, geprukt, kruk, krukkebestelder (albeschik), luk, Lukse (Luikse), pruk, prukken, prukkejongen, prukmaker, rukken, rukker, struk, strukkele, sukker, sukkerbakker, sukkere, sukkerkoekje (hier met oe!). Bij Huygens vormt alleen de vorm prucken ‘pruiken’ (zie Te W. 165) een aanwijzing, dat de verkorting van üü voor k in de zeventiende eeuw reeds zijn | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[p. 32] | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
beslag heeft gekregen. Andere verkortingsgevallen vormen: brulloft, snuf, snufkoper, vullis (vuilnis). Uu-relicten zijn: duzend, duvel, uilskuke, kukes. Omgekeerd zijn Luiters (Luthers) en uilevelletje verder gegaan dan de tegenwoordige beschaafde vormen. Daar de vorm luiters ook Afrikaans is (zie het bovenvermelde art. van Bouman in N.T. XXII, blz. 40), zal de ui in Holland wel in de zestiende eeuw zijn ontstaan. Dat laat zich ook wel horen, daar immers, naar mijn veronderstelling, de ui voor üü juist in de tweede helft der zestiende eeuw zijn triomftocht - eerst over de steden, dan ook over het platteland - is begonnen. In de grote stroom van oude û-woorden is toen ook het adjectief Luthers, als een soort van klankoverdrijving, mee ‘over’ gegaan. Met de vorm duire (duuren) weet ik niets aan te vangen. Misschien is hier een vergissing in 't spel, daar het woord ook alphabetisch op een verkeerde plaats staat (misschien heeft in het origineel deuze (= deze) gestaan?). Volgens Kern 88 was de Fri.-Holl.-Brab. ou in nou in Den Haag onder beschaafde Hollanders naast de u even gebruikelijk als tegenwoordig. Huygens gebruikt nu en nou. Onze schoolmeester wil nou door nu vervangen, dat dus toen blijkbaar al voor beschaafder werd gehouden. Mede blijkens jou en joului zal men de ou als de autochthone klank moeten beschouwen. Ook de Haagse meisjes schrijven iou (Kern 88). Nu we hier de vorm vier (= vuur) ook al als plat-Haags gebrandmerkt zien (ook Huygens heeft vier, zie Te W. 170), wint Heeroma's veronderstelling aan waarschijnlijkheid, dat deze ontronde vorm eens algemeen Hollands is geweest. Ik kan mij echter zonder verder bewijs niet verenigen met H.'s hypothese1), dat de ie in andere woorden dezer groep nu ook wel aanwezig geweest zal zijn. Voor ‘kuiken’ zien we in ons wb., zoals te verwachten, de echt-Hollandse vorm met u, die | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[p. 33] | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
den schoolmeester niet deftig genoeg was. Heeft het woord zich aan de verkorting onttrokken? Men zou kukke verwachten. Opmerkelijk is de vorm breugem (= bruidegom). Verkorting van oude diphthong constateeren we in vrind en vrindschap. | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Gerekte vocalenAlleen over de volgende verschijnselen valt iets mede te delen:
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[p. 34] | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Korte vocalenEcht Hollands zijn sommige gedragingen van korte vocalen:
Opmerkelijk is de ‘Umlaut’ in sundag. Ten onrechte meent men veelal, dat umlautsvormen van ‘zon(dag)’ tot het oosten beperkt zijn (zie o.a. Verdam, Mnl. Wb. VII, 1568). Daar | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[p. 35] | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
ook Van Haeringen (Suppl. blz. 203) naar aanleiding van ofri. senne alleen gewag maakt van ‘ndd. en noordoostndl. vormen met umlautsvocalisme’, mag er wel de aandacht op gevestigd worden, dat de Hollandse vorm Zundag reeds door Boekenoogen vermeld wordt (zie diens Wb. 1266, waar ook sundaachs van Bredero wordt geciteerd). Ook in Zuid-Holland moet de vorm Zundag zeer verbreid geweest zijn, blijkens A.G.-opgaven voor Alblasserdam, Den Bommel, Dirksland, IJselmonde, Katwijk, Katwijk aan Zee, Noordwijk aan Zee, Oud-Alblas, Ouddorp (Goeree), Ridderkerk, Scheveningen, Sliedrecht (zie ook Heeroma blz. 118 en 119). | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Ontwikkeling van korte vocalen voor r
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[p. 36] | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
ConsonantenInlautende d2) is verloren gegaan in:
‘Echte’ j-woorden3) met d > j-substitutie:
Over 't geheel genomen wijzen deze vormen op een tamelijk ver voortgeschreden stadium van d > j-substitutie. Vormen als laai, slaai en hoejedoos zijn in Noord-Holland (althans in het gedeelte benoorden het Y) nog altijd ongebruikelijk. De vorm hoeien (= hoeden, subst.) heeft in Den Haag misschien tot de voorhoede der ‘echte’ d > j-woorden behoord. Als Marie van | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[p. 37] | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Reigersbergh, ofschoon geboren Zeeuwse, de vorm hoeien gebruikt, dan is hier wellicht sprake van Haagse invloed (vgl. echter Kern 97). In Den Haag had men, evenals in het overige Holland ‘moeite’ met de ts: allemes (uit altemets), Duisland, Duisser, fossig (het grote Wb. geeft fotsig s.v. fots), goosteen, koes, messelaar, messele, schoosvel, spis, Swisser, zoskap. Vgl. ook: kaasbaan, plaas, schaasse. De auslautende n was, zoals wel ieder zal verwachten, in de achttiende eeuw reeds volkomen verdwenen (zie ook Te W. 172, Kern 99): ete, eve, gooje, lappe, roke, spiegele, tromle en verder passim. Normaal-Hollandse verdwijning van consonanten constateren we in: as (als), styssel (stijfsel), zuk (zulk), waffer een (wat voor een). Geertruyd Huygens schreef nooit anders dan as; terecht constateert Kern (blz. 98) dat het ‘nog steeds algemeen in zwang is’ (zie ook Te W. 173). Svarabhakti-vocaal hebben: Delleft, gallig, kallekoen (geëtymologiseerd als ‘kalkhoen’), kallik, kerrik, kerrikhof, kullik (kurk), mellik, sallef, turrif, twalif, vallik. Vgl. schrijfwijzen als hallif en kerrickhoff bij Huygens (Te W. 171). Aan deze voorkeur voor de i-vocaal mag men wel enige waarde hechten, daar immers de schoolmeester wel onafhankelijk van Huygens zal zijn. De ə-vocaal moet dus een palatale uitspraak gehad hebben; vgl. ook milloen (meloen). Het is hier de plaats om nog eens te waarschuwen voor het gemakkelijke teken ə, waarmede in vrijwel alle dialectverhandelingen de aanwezigheid van één vaste klankwaarde voor de zwakbeklemde vocaal wordt gesuggereerd. Wie niet beter wist, zou hieruit zelfs moeten concluderen, dat deze ə over geheel ons taalgebied dezelfde klankwaarde heeft. In werkelijkheid verbergt deze ə een hele scala van klanken. Uit eigen ervaring weet ik, dat de palatale articulatie van de ə in Noord-Holland, met name ten platten lande, zéér verspreid is. Vgl. ook Boekenoogen, blz. XXXVI, die tevens de aandacht | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[p. 38] | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
vestigt op zeventiende-eeuwse rijmen als tobbetjes/walvis. Zie ook Nauta, Bredero § 26 γ. Dat het i-achtige timbre in Zuid-Holland niet onbekend geweest is, bewijzen onze schrijfwijzen ten duidelijkste. Slechts in drie van de twaalf gevallen vindt men een e geschreven, maar nooit een u, die de meesten van ons toch rationeel zou lijken1). Het woord voring < voorn kan van belang zijn voor de beoordeling van Afrikaanse vormen als doring (doorn), horing (hoorn), koring (koren), die pas uitvoerig zijn besproken door D.B. Bosman in N.T. XXXI, blz. 58-70. Bosman zou wel geneigd zijn te ‘betoog dat ook hierdie “Afrikaanse” ontwikkeling op fonetiese gebied sy oorsprong vind in Nederland’ (blz. 64), als hij maar meer voorbeelden uit de Nederlandse dialecten ter beschikking had. Het komt mij voor, dat hij voring als karakteristiek voorbeeld (bovendien in Zuid-Holland gelocaliseerd) goed zal kunnen gebruiken. Het is daarbij van weinig belang, dat dit woord toevallig niet in het Afrikaans is overgenomen. Er zijn nog wel meer gevallen van -ing in het Nederlands, waar het in het Afrik. ontbreekt. Zo kan men b.v. een vorm vulling voor ‘veulen’ constateren in een strook ter weerszijden van de Utrechts-Gelderse grens (meer in 't bijzonder omvattende de plaatsen: Ermelo, Nijkerk, Stoutenburg, Barneveld, Doorn, Leersum, Renswoude, Venendaal, Ede). Mag er dus m.i. wel direct verband tussen het Haagse voring en het Afrik. koring-type worden aangenomen, anderzijds heeft Bosman volkomen gelijk, als hij van het door Viljoen gelegde verband met de ontwikkeling hand > hangt enz. niets wil weten (N.T. XXXI, blz. 58). Het is jammer, dat ons lijstje voor verdere conclusies aangaande de velarisering van n weinig houvast geeft2). Bij | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[p. 39] | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
venster < vengster zal de volgorde wel omgekeerd moeten worden. Ook Huygens heeft immers dial. veingster (Te W. 172). Maar wat zegt ons dit ene, bovendien niet-Germaanse, woord omtrent een verschijnsel1), dat (indien men Huygens mag geloven) het oorspronkelijke Haags evenzeer zou hebben gekenmerkt als het Amsterdams (der kluchten). Het is wel zeker, dat de achttiende-eeuwse Haagse schooljeugd zich niet (meer) algemeen aan deze uitspraak bezondigde, anders zou onze schoolmeester er stellig zijn pijlen op gericht hebben. Zelfs in een ouderwets Zuidhollands dialect als het Katwijks is er trouwens niets2) meer van over! Het is dunkt mij gewenst om voor Zuid-Holland een ‘signalement met verzoek tot inhechtenisneming’ van het hand > hangt-verschijnsel uit te vaardigen. Wordt het ons niet spoedig ‘dood of levend’ getoond, dan kan men het er m.i. wel voor houden, dat Huygens met zijn -ng-schrijfwijzen slechts de mode der Amsterdamse kluchten gevolgd heeft3). | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Vormleer
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[p. 40] | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[p. 41] | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[p. 42] | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Vreemde woordenVan de door Te W. bij Huygens opgetekende vreemde woorden (Te W. 180) trof ik hier ter vergelijking alleen aan: avekaat (Huygens advecaet), dikketon (H. ducketon2)) en sikkertaris (H. sekertaris). Onze schoolmeester moet echter het oor goed te luisteren hebben gelegd bij het optekenen der volgende barbarismen: | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[p. 43] | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
WoordgebruikVele woorden dragen een Hollands, meer in 't bijzonder Zuidhollands cachet: An voor ‘aan’. Blijkens Heeroma blz. 26 (zie ook kaart 9) is Holland in de middeleeuwen ‘nog een onaangetast an-gebied’. Zie ook Kern 111. Bokkem (bokking): algemeen Hollands. Brus (stuursch). Het grote Wb. stelt aarzelend de vraag, of het 17de eeuwse brusk wellicht de Fries-Noordholl. gedaante is - met u voor ŏ en sk voor sch - van brosch, broosch, maar vindt het bevreemdend ‘dat die gewestelijke vorm thans | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[p. 44] | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
in Noord-Holland en Friesland onbekend schijnt’. Nu het woord zich zelfs in Zuid-Holland nog lang gehandhaafd blijkt te hebben, lijkt mij het bezwaar tegen het autochthone karakter niet zo groot meer. Gare (gaarn). Indien gare hier ‘libenter’ [en niet ‘Garn’] betekent, mag men daarin een bevestiging vinden van Kern's veronderstelling (Tschr. XLVIII, blz. 90), dat gare Hollands is geweest. De lijn zou dus zijn doorgetrokken van W.v. Hildegaersberch via de meisjes Huygens naar de achttiende eeuw. Karremelk (kaarnmelk): algemeen Hollands. Croote (carooten of bietwortels). In Noord-Holland behoort kroten vermoedelijk niet tot de volkstaal (Boekenoogen vermeldt het niet); in Zuid-Holland is het echter algemeen in gebruik. Zie ook Heeroma 131. Rotteval (rottenval). De o is algemeen Hollands. Het is trouwens karakteristiek, dat ook de ‘verbetering’ zich beperkt tot de n: rot werd toen dus nog als de beschaafde vorm beschouwd (wat hij nu m.i. niet meer is). Mart (markt), marten (te markt gaan): algemeen Hollands (zie Te W. 175). Pampier (papier) wordt ook bij Huygens en zijn zusters aangetroffen (Te W. 172, Kern 98), in Noord-Nederland thans nog zeer gebruikelijke volksvorm. Vlooi (vloo): in Holland algemeen in zwang. Koejevlys, vlys, vlyshouwer. Uit Heeroma's ‘vleesch’-kaartje (nr 22) en zijn mededelingen op blz. 38 en 112 mag men opmaken dat vleisch vanouds de echte Hollandse vorm geweest is. Ik meen zelfs te mogen veronderstellen, dat vleis de algemene vorm voor Noord-Nederland boven de rivieren is geweest. De verwantschapsnamen mem (moeder), taat (vader), meu (moei) noom (oom) vormen een merkwaardig viertal, ‘bien étonnés de se trouver ... à la Haye’. Taat en mem vormen dunkt me veelal een ‘stel’ en men mag veronderstellen, dat beider verbreidingsgebied in Holland enige gelijkenis gehad heeft. Wanneer het grote Wb. consta- | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[p. 45] | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
teert, dat mem ‘o.a. in N.-H. en ook in Vl. nog bekend’ is, dan is dat echter evenmin volledig als de constatering bij taat: ‘in N.-Holl. en op verschillende daarbij behoorende eilanden’. We zien hier het niet ongewone verschijnsel, dat woorden als Noordhollands worden gelocaliseerd, omdat we omtrent de Zuidhollandse dialecten minder goed worden ingelicht. Mede daardoor meent men wel eens ten onrechte, dat ‘het’ Zuidhollands nader verwant is met de ‘algemeen beschaafde taal’ dan ‘het’ Noordhollands. Muller heeft er trouwens reeds de aandacht op gevestigd, dat ‘teita pro: vader et memma pro: moeder’ vermoedelijk ook oud-Utrechts zijn geweest (Tschr. XLVIII, blz. 218). Dat taat en mem wel degelijk ook tot de Zuidhollandse volkstaal hebben behoord, blijkt o.a. uit V.d. Sch. tot de W., I, blz. 258, waar taaet en mem worden opgegeven voor Noordwijk aan Zee. Bekend is, dat onder de vele mogelijkheden van herkomst van het Afrikaanse ta, tata ook de Hollandse import is overwogen (Boshoff, Volk en Taal van Suid-Afrika, blz. 240). Meu is ongetwijfeld Zuidhollands (tegenover Noordhollands peet?), vgl. V.d. Sch. tot de W., I, blz. 254: meuies (gen. van meui), opgegeven voor Bodegraven en Zwammerdam. Noom vindt men ook bij Westerbaen (Ock. 50): ‘Van syn Noom of van syn Meute-Maertje’ (Wb. s.v. moei), Met memmaatje (moedertje) weet ik niets aan te vangen. Compromis-vorm? Ten slotte vermeld ik nog enige woorden, waarvoor een tot dusver onbekende betekenis wordt opgegeven, of waarvan het gebruik blijkbaar enigszins afwijkt. Ampel (breedvoerig). Moet men hieruit opmaken, dat ampel in Den Haag een ‘volkswoord’ was? Het doet mij zonderling aan, het woord in dit gezelschap opgenomen te zien. Amper (naulyks). Voor mijn gevoel kan dit woord zonder bezwaar in deftige zowel als in gemeenzame taal gebruikt worden en ik verwonder mij dus enigszins, dat het hier tot | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[p. 46] | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
de ‘gemeene Straattaal en slechte Woorden’ gerekend wordt. Was het wellicht een veel gebruikt stopwoordje? Merkwaardig genoeg vond ook de schrijver van het Schevenings verhaal in V.d. Sch. tot de W., I het op blz. 256 nodig om het, alom bekende, amper met ‘ter nauwernood’ te glosseren. Appeldeprol (appelmelk). Het grote Wb. geeft ‘appelen gebraden met in karnemelk geweekt brood’. Avelluinig (ongehavend). Het spreekt vanzelf, dat ongehavend hier nog in de oude betekenis van ‘niet geordend, ordeloos, morsig’ is gebruikt. Deze betekenis past beter op de in het grote Wb. aangehaalde woorden van Westerbaen (Ged. 2, 562): Soud ghy, verwonnen door haer aeveluynigheyd, dan de zin van ‘haveloos, schaverottig’ die Wb. III opgeeft. Het woord schaverottig, waarvan hier de mij onbekende betekenis blijkbaar als bekend wordt verondersteld, vond ik niet vermeld in Dl XIV van het Wb. Biervoeter (biervoerder) is wellicht een scheldwoord der Haagse straatjeugd geweest. Fikkelen (ontfutselen). In deze betekenis niet in het grote Wb. Foeselen (wegsteken). In het Wb. s.v. foezelen alleen de betekenissen ‘visschen’, ‘jongensspel, het voortslaan van geldstukken met een riem of touw naar zeker doel’. De oorspronkelijke vorm zal vermoedelijk toch wel foetselen geluid hebben. Voor de bet. vgl. ofri. fusken, futsken, ‘schnellen, forttreiben, mit Vehemenz werfen’. Vgl. ook Hd. futsch (weg) en het veel gebruikte schertsende futschi, futschi. Krentenkakker (lafhertige). In deze betekenis niet in Wb. Kulleke (bedriegen). Wb. alleen ‘oprispen, kokhalzen en derg.’ Moet men betekenisoverdracht van kullen aannemen? Of hoort het woord bij kulk ‘kurk’ met dezelfde betekenisontwikkeling als ‘flessentrekker’? Of heeft men hier een compositum met likken? Men zou daarvoor moeten weten welk soort van ‘bedriegen’ bedoeld is. | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[p. 47] | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Plaam (vlak). Van het adjectief plaan kent het grote Wb. geen bijvorm plaam, wel van het bijwoord plaan (in de betekenis ‘op klare, duidelijke wijze’. De m-vorm daarvoor was echter tot dusver alleen uit N.-Holland bekend. Sprok (gierigaard). In het grote Wb. alleen de betekenissen: ‘droge of dorre tak’ en ‘brok, stuk’.
In het bovenstaande is aangenomen, dat we ons woordenboekje inderdaad, zoals de titel zegt, als ‘Haags’ mogen beschouwen. Het zou van belang zijn, te weten wie J.A.v.H. geweest is, uit welk milieu hij afkomstig was en aan wat voor soort van school hij onderwijs heeft gegeven. Mevrouw A.M. Gispen-Nijkamp heeft op mijn verzoek een zeer uitgebreid systematisch onderzoek op touw gezet om iets omtrent den schrijver te weten te komen, tot dusver helaas zonder positief resultaat1). Het onderzoek door het Haagse gemeente-archief en de Kon. Bibliotheek had reeds opgeleverd, dat Johannes Mensert het boekje omstreeks 1780 moet hebben uitgegeven2). Daar de lijst biijkens de voorrede ‘voor eene halve Eeuw’ is opgesteld (kan het ook wat eerder geweest zijn?), zou het origineel dus omstreeks 1730 ontstaan moeten zijn. Welke scholen wilde J.A.v.H. (resp. zijn uitgever) met dit boekje bereiken? Ik geloof, dat men eerder aan de scholen der welgestelden dan aan die der armen zal moeten denken. Op armenscholen behoefde men geen mamma of pappa te bestrijden en ook zal daar de (halve) kennis van Franse woorden wel niet zo geweest zijn als het boekje bij de leerlingen veronderstelt; een deel der woorden ligt geheel buiten de sfeer van den kleinen man. Met enig recht zal men hiertegen kunnen aanvoeren, dat omgekeerd woorden als taat en mem op de scholen der welge- | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[p. 48] | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
stelden vermoedelijk niet bestreden behoefden te worden. Maar de schoolmeester zal het er met opzet wat dik opgelegd hebben. Men kan dunkt mij een zeker gevoel voor humor bij dezen paedagoog veronderstellen. Was de hilariteit der leerlingen eenmaal gewekt met woorden als dommedaris, ikkepasie, sting, taat, mem, dan konden de andere ‘fouten’, die de schrijver bestrijden wilde, met te meer succes in de spot worden betrokken. Zolang het tegendeel niet blijkt, zal men dus mogen veronderstellen, dat J.A.v.H. een (geboren) Hagenaar, in elk geval een goed kenner van het Haags geweest is. Boven is immers herhaaldelijk gebleken, dat de door hem gesignaleerde taal enerzijds heel goed ‘past’ op het Haags der zeventiende eeuw en anderzijds op dat, wat ons van de tegenwoordige Zuidhollandse dialecten bekend is. Iemand, die zo goed georiënteerd blijkt te zijn, moet zelf wel uit de streek afkomstig zijn geweest. Naar aanleiding van zijn ‘correctie’ der y-uit-spraak werd boven al veronderstellenderwijze gevraagd, of hij zelf wellicht schuldig staat aan een uitspraak, die hij bij zijn leerlingen wil corrigeren. Overtuigender is echter de hypercorrecte vorm scherseneel (voor schorseneel, vgl. spa. escorzonera), die hij wil voorschrijven. Het is duidelijk, dat deze hypercorrectheid zijn ontstaan heeft te danken aan het verzet tegen inheemse vormen als gorst, korsmis, pors, vors. Alleen iemand die zelf van jongsaf dergelijke vormen in zijn taalbewustzijn met zich omdroeg, was in staat, een vorm scherseneel uit het luchtledig te grijpen (nergens elders vind ik gewag van deze vorm). Het boekje is echter geen moderne dialectologische verhandeling maar een strijdschrift voor zuiverheid van uitspraak en het moet als zodanig gemeten worden naar de maatstaf dier dagen. Dat het ijveren voor taalzuiverheid ook het propageren van purismen omvat, spreekt vanzelf; men vgl.: admiraal of vlootvoogd, advocaet of voorspraak, doctor of arts, gerepareerd of hersteld, nieuwstyding of courant enz. Dat de schoolmeester soms (naar onze mening) te veel ‘naar | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[p. 49] | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
de letter’ wil spreken, blijkt uit verbeteringen als heus > heusch, mus > musch, vals > valsch. In mense > menschen, paasse > paasschen zal hij vermoedelijk alleen ten aanzien van de n enig succes gehad hebben. Geheel in dezelfde lijn liggen correcties als gemaklik > gemaklyk, ysslik > ysselyk; men kan zich thans moeilijk enig resultaat van een dergelijke ei-propaganda voorstellen. Dat onze schoolmeester ook de n in jongens duidelijk wil laten horen, zal niemand verwonderen1). Een verbetering Zaterdag > Zaturdag zegt natuurlijk niets voor de uitspraak. Andere verbeteringen als savens > 's avonds, slaai > salade, uilskuke > uilskieken zal ieder modern lezer op hun juiste waarde weten te schatten. De verbetering rozynen > razynen zal op spellingvoorkeur berusten. De echte schooljongensuitspraak zal wel rezyne geweest zijn (vgl. dezyn). De verbetering tuin > thuin is vreemd. Veronderstelt men een verkeerde lezing voor tuis > thuis dan zou die geheel vallen in de lijn van tee > thee. Op grond van het geschreven beeld zal de schoolmeester misschien een h hebben gesproken (of zich verbeeld hebben, dat hij het deed). Ook uit de verbetering pous > paus zal men wel geen andere conclusie kunnen trekken dan dat het woord, evenals tegenwoordig, met ou werd uitgesproken. Toch kan men onzen schoolmeester enig ‘oor’ voor levende taalkundige verschijnselen niet ontzeggen. Zo is de uitspraak feertig en fyftig (analogie naar sestig, seventig) zeer wel denkbaar. Ook de s van seuventig heeft hij goed gehoord (wat hem hoog mag worden aangerekend, omdat thans velen de stemloosheid nog niet horen, al zijn ze erop attent gemaakt). Seuve, seuventien, sellen zal men voor sandhi-vormen moeten houden. Men denke hierbij ook aan het op zo wonderlijke wijze geabstraheerde dalf en stalf (in derdalf, vyfstalf enz.).
Dat het dialect-materiaal uit Huygens' gedichten en dat uit | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[p. 50] | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
ons boekje elkaar op gelukkige wijze aanvullen, is den lezer reeds gebleken. Te W. heeft het door Huygens gebruikte dialect wel-is-waar ‘Delflands’ genoemd. Maar de qualificatie ‘Haags’ zou beter geweest zijn. Zie ‘TVrouwe-lof, boertighe verantwoordinghe ande jeught van Tsgravenhaegen’1). Zie ook Voorhout vs. 561-608, waar de dialectsprekende personen toch bezwaarlijk allen als ‘Delflanders’ beschouwd kunnen worden. Men bedenke hierbij, dat het zeventiende-eeuwse Den Haag in grootte en zielental ongeveer overeenkwam met tegenwoordige plaatsen als Doetinchem of Assen2). In een provincie-stadje van zodanige grootte pleegt de taal der autochthone bewoners meestal niet zo sterk af te wijken van het dialect van het aangrenzende platteland. Ook houde men in het oog, dat Den Haag nooit ommuurd is geweest en het eigenlijk ook nimmer tot ‘stad’ heeft gebracht. Er is dus alle reden om aan te nemen, dat de bewoners van Den Haag, vooral de lagere standen, nog lang een duidelijk ‘provinciaal’ [Zuidhollands] dialect hebben gesproken. Wat de taaltoestanden der zeventiende eeuw betreft, zou men Den Haag wellicht het best met Apeldoorn kunnen vergelijken, maar dan liefst met een Apeldoorn van voor vijftig jaar (deze zomer heeft A. ook al de 70.000 bereikt). Een Apeldoornse dichter uit de negentiende eeuw, die zich - in navolging van Huygens' Voorhout - aan een ‘Loolaan’ zou gewaagd hebben, zou zijn vrijers en vrijsters vermoedelijk ook wel Apeldoorns plat (dat principieel niet van het Oostveluws plat afwijkt) in de mond gelegd hebben: zelfs thans is het, ondanks de groei van Apeldoorn, nog niet zo heel moeilijk een goed plat-sprekenden Apeldoorner te vinden. | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[p. 51] | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Dat de taal van Den Haag nog zo lang zijn ‘provinciaal’ cachet heeft gehandhaafd (zoals uit ons woordenboekje blijkt), hangt m.i. samen met de betrekkelijk geleidelijke groei van de stad1). Eerst in de tweede helft van de negentiende eeuw komt er een versnelling in de groei en een daarmee gepaard gaande bouleversering der taal, die maakt, dat het moderne Haags niet meer ‘past’ op dat van de zeventiende of achttiende eeuw.
Merkwaardig is het, te zien, hoe ver de Haagse volksuitspraak, zoals J.A.v.H. die beschrijft, afstaat van dat, wat men tegenwoordig ‘A.B.’ pleegt te noemen. Met enige verbazing ziet men ook, dat het voor de ‘Eerste Schoolmeesteren en School-meesteressen’ nodig was, om ‘hun zelven .... de gemeene Straattaal en slechte Woorden te ontwennen’. Hierbij zal men moeten bedenken, dat de afstand tussen gesproken en geschreven taal vroeger groter moet zijn geweest dan thans en dat de schoolmeesterswensen van toen voor een groot deel thans zijn vervuld2). Naar mijn mening zijn dus gesproken en geschreven taal naar elkaar toe gegroeid. Mijn opvattingen komen niet overeen met de vrij algemeen gehuldigde theorie van het ‘Algemeen Beschaafd’. Volgens velen immers gaat het ‘A.B.’ zijn eigen weg. Pogingen, om de groei ervan in andere richting te leiden of op andere wijze in te grijpen, schijnen bij voorbaat tot mislukking gedoemd: het autonome ‘A.B.’ gaat ‘saevis tranquillus in undis’ voort en men zal - aldus de moraal - verstandig doen, hoe eer hoe beter in zijn kielzog mee te varen. Vraagt men nu echter, wat het ‘A.B.’ is en in 't bijzonder: | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[p. 52] | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
hoe het zich heeft gevormd, dan komt men tot de ontdekking, dat de Nederlandse taalwetenschap tot dusver nog weinig tijd heeft gevonden voor een gedetailleerd onderzoek van dit probleem. De zwakke plek van deze theorie is m.i. dan ook het gebrek aan historische fundering. Wel hebben de waarnemingen der laatste vijftig jaar een graad van verfijning en nauwkeurigheid bereikt als nooit tevoren, maar zij betreffen grotendeels een geproclameerd ‘A.B.’ als min of meer vaste grootheid. Natuurlijk kent iedereen zijn historische grammatica voldoende om te weten, dat de taal verandert en ook dit ‘A.B.’ zal dus wel eens veranderen, maar velen kunnen zich toch moeilijk onttrekken aan het gevoel, dat hèt ‘A.B.’ door zijn ‘algemeen’ karakter iets bestendigs èn massaals heeft gekregen, tegelijk ook iets van een machtige stroom die alles onherroepelijk met zich meesleurt. Het ‘A.B.’ schijnt hierdoor een soort fatum te worden, waaraan niemand zich kan onttrekken. Misschien moet men het mede hieraan toeschrijven, dat de aanhangers der ‘A.B.’-theorie wel eens neigen tot een zekere ‘vanzelfsprekendheid’ in hun betogen. Niet vreemd daaraan zal trouwens ook zijn hun sterke zin voor realiteit: ik hoor wat ik hoor en ik zie wat ik zie, en daarmee basta. Aan latente onder- (of boven-) stromingen wordt niet altijd de nodige aandacht besteed. Toch is het woord (ook zelfs het schriftbeeld!) een cumulatieplaats van ideeën en ideeën-associaties; deze associaties hebben alle een eigen voorgeschiedenis, die somtijds bekend is, maar die in andere gevallen eigenlijk meer aangevoeld dan beredeneerd kan worden. In die ‘geladenheid’ van het woord hebben we een der oorzaken te zien van stilistische nuanceringen. Ook de klank is ‘geladen’ met associaties. De begrippen ‘beschaafde of onbeschaafde uitspraak’ worden er geheel door beheerst1). Het gevolg hiervan is, dat deze termen voor wetenschappelijk gebruik zeer ondoelmatig2) zijn. | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[p. 53] | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Tot overmaat van ramp heeft men het begrip ‘algemeen’ nog aan ‘beschaafd’ vastgekoppeld en daardoor aan het ‘A.B.’ dat massale voorkomen gegeven, dat in werkelijkheid grotendeels façade is. Op deze wijze bond men zich ook bij voorbaat min of meer aan deze ene simplistische geographische voorstelling: een bepaalde provincie krijgt (door een complex van oorzaken) de suprematie, het dialect van deze provincie wordt daardoor primus inter pares, dientengevolge aanvaarden de andere provincies langzamerhand dit dialect. Met deze visie op de taalontwikkeling (die wij aan de moderne dialectgeographie te danken hebben) kan men wel-is-waar verschillende isoglossen-structuren in ons vaderland tamelijk bevredigend verklaren, maar het is mijn overtuiging, dat ze onmogelijk toepasselijk verklaard kan worden op de taal der beschaafden. In de eerste plaats is ‘beschaafd’ niet algemeen1). Wie oren heeft, om te horen, die hore! Men mag de taal der beschaafden dan ook geen primus inter pares noemen. Van gelijkheid met dialecten is geen sprake: in hun oordeel te dien opzichte stemmen beschaafde èn onbeschaafde overeen. Het ‘Beschaafd’ is, ook volgens de communis opinio, ‘iets geheel anders’ dan dialect, het wortelt anders en groeit anders. De onbeschaafde denkt er dan ook niet aan, het Beschaafd, dat hij hoort, zo maar met huid en haar ‘over te nemen’, maar richt zich in zijn taal liever naar een, hem nader staande, middelmoot van de bevolking2). Hieraan is het toe te schrijven, dat er van een geographisch voortschuiven van een ‘A.B.’ niet gesproken kan worden. Wel zien we om Amsterdam een bepaald soort Hollands zich uitbreiden, maar dat is geen ‘A.B.’ doch ‘A.O.’ (Algemeen Onbeschaafd)3). Nergens in ons vaderland zijn dan ook isoglossen aan te wijzen, die een | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[p. 54] | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
‘A.B.’ begrenzen. Uit dit alles blijkt, dat ook de voortplanting der beschaafde taal op andere wijze geschiedt dan de voortplanting van een of ander superieur dialect. Onder invloed van de bovengenoemde dialectgeographische visie heeft men (en heb ook ik) ijverig naar de bakermat van ons beschaafd Nederlands gezocht. Amsterdam, dat bleek mij al spoedig1), kan het niet geweest zijn. Daar zich echter sinds lang de mythe heeft gevormd, dat het beschaafde Nederlands in hoofdzaak Zuidhollands zou zijn, heb ik met de mogelijkheid van een dergelijke localisering steeds rekening gehouden. Doch nu ik weer sinds een drietal jaren in deze provincie gevestigd ben, is mijn twijfel groter en groter geworden. Ieder, die zijn oor in de Zuidhollandse steden geregeld te luisteren legt (in tram en trein, in winkels en vergaderingen, op de markt en op straat), moet tot de conclusie komen, dat het aantal werkelijk beschaafd sprekende Zuidhollanders de tien procent niet te boven gaat. Men kan toch niet aannemen, dat alleen deze tien procent de Zuidhollandse taal trouw gebleven zijn! Het omgekeerde ligt meer voor de hand. Was het beschaafde Nederlands werkelijk van Zuidhollandse afkomst, dan zou men met recht mogen verwachten, dat het Haagse aandeel overwoog: ‘Het beleefde volck komt al uyt den Haegh’ zegt reeds Roemer Visscher2) en die traditie van verfijning, keurigheid en correctheid (die ook tot hypercorrectheid leidde) heeft Den Haag de eeuwen door gehandhaafd. Ligt het dus niet voor de hand om aan te nemen, dat Den Haag ook op taalkundig gebied ‘toonaangevend’ is geworden? Er zijn inderdaad gewichtige argumenten, die voor de juistheid dezer veronderstelling pleiten. Het aantal beschaafd-sprekenden, dat zich in de residentie heeft opgehoopt is veel groter dan ergens elders (men denke aan het gehele regerings- | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[p. 55] | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
apparaat, aan de vele ‘Indische mensen’1), aan het hoge welvaartspeil der gehele bevolking, dat het gemiddelde van alle andere steden overtreft). Er is hier dus sprake van krachtige milieu-vorming, die taalkundige expansie ook buiten Den Haag tengevolge moet hebben. Een typisch voorbeeld van dergelijke taalexpansie is m.i. de keel-r, die - onder indirecte Franse invloed - in Den Haag burgerrecht heeft verkregen en die zich van daaruit heeft verspreid en nòg verrassend snel veld wint. Kenmerkend voor deze in zekeren zin ‘aristocratische’ r2) is veelal de r-Umlaut. Woorden als door en voor worden vrijwel met eu uitgesproken. Vaak hoort men in boer en snoer ook een ü-klank. Gezien de verspreiding van deze ‘Haagse’ r is het a priori dus niet onmogelijk, dat sommige door onzen schoolmeester gepropageerde ‘verbeteringen’ eveneens van Den Haag uit zijn geëxpandeerd. Laten we dan echter de verschillende verschijnselen de revue passeren, die in het ‘A.B.’ tegen de autochthone volkstaal in zijn doorgedrongen, dan zouden we als karakteristieke eigenaardigheid dezer ‘Haagse’ expansies moeten vaststellen, dat ze veelal verschijnselen der beschaafde uitspraak betreffen, die in wezen niet autochthoon-Haags (evenmin: -Zuidhollands) zijn. In de residentie pronkt men dus (dat is óók al meer gezegd) met geleende veren. Ten opzichte van de | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[p. 56] | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
taal kan dit thans, dank zij J.A.v.H., ‘met de stukken’ worden aangetoond. Onmiddellijk rijst nu de belangrijke vraag, waar de Hagenaars die niet-autochthone taalbestanddelen vandaan hebben gehaald. Dat ze voor een deel een Zuidnederlands karakter hebben, is duidelijk. Maar het wordt mij wat te machtig, ze nu maar alle aan ‘expansie’ toe te schrijven (expansie in dien zin, dat ze langs orale weg geographisch ‘gewandert’ zijn). Nu er over onze Neerlandici een zekere expansie-moeheid komt, is dunkt me het pad geëffend voor het ware inzicht: verreweg de meeste ‘verbeteringen’ die onze schoolmeesters1) hebben gepropageerd, zijn niet aan een of ander dialect ontleend, maar aan de geschreven taal. Dat die geschreven taal door de eeuwen heen, ook in het noorden, een sterke Zuidnederlandse inslag heeft gehad, behoeft, na alles wat J.W. Muller en anderen daarover hebben geschreven, niet meer te worden aangetoond. Uit ons woordenboekje blijkt, op welke wijze en met hoeveel succes er aan onze taal is ‘gewerkt’. Dat het juist Den Haag moest zijn, waar een dergelijk operatief ingrijpen wordt geconstateerd is van grote betekenis, omdat - indien er al één bakermat van beschaafd Nederlands gevonden zou kunnen worden - de kansen voor de residentie zeker het grootst zouden zijn. Maar als het snoeien nu zelfs aan het groene hout geschiedt, wat zal dan aan het dorre geschieden? Dank zij J.A.v.H. weten we thans, dat de beschaafde taal ook in Den Haag voor een deel kunst-product is. De kolossale voorstelling, die men van het ‘A.B.’ als massa-verschijnsel heeft gemaakt, heeft tengevolge gehad, dat men vaak door de bomen het bos (en in 't bijzonder de aanleg ervan) niet meer gezien heeft. g. kloeke.
Leiden, September 1937. |
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||